सामाजिक सौन्दर्यको निरन्तर स्खलन : एक दस्तावेज

A+ A A-

बजारको चरित्र एउटा पक्ष कमसल वस्तुको प्रवाहीकरणमा जोडबल गर्ने र कम लगानीबाट मनग्य आम्दानी गर्ने हुन्छ । उपभोक्तावादले यतिबेला मानवीय रुचिलाई नियन्त्रणमा राखेको छ । यो साहित्य बजारमा पनि लागू हुन्छ । बजारले यस्तो चरित्र निर्माण गरेको छ कि पाठकले आफ्नो चाहना र आवश्यकतालाई नै बजारको प्रचारमा केन्द्रित गर्छ ।

वर्तमान बजारमा जुन किताबको परिचर्चा छ, त्यसबाहेकका किताबहरू के पठनयोग्य छैनन् ? ती किताबको गुणबेत्तालाई कम आकलन गर्नैपर्छ ? जरुर त्यस्तो होइन । नेपाली साहित्यको बजारले एउटा उपन्यास यतिबेला गुपचुप पढिरहेको छ । त्यसको बजारमा खास चर्चा छैन । तर, यो किताब नेपाली औपन्यासिक कृति लेखनको परम्परामा गहनतम मान्यताको निर्माण गरेर आएको छ । त्यो उपन्यास हो– कली ।

इन्द्रबहादुर राईले कतै भनेका छन्, 'उपन्यास भनेको एक भागको यथार्थमा तीन भाग काल्पनिकताको सम्मिश्रण हो ।' वर्तमान औपन्यासिक लेखकीय शैलीमा यथार्थता कतै खुम्चिँदै गएको अत्यास पाठकले गरेका छन् । माटो र पानीको कथा, मानिसका रगत र पसिनाले निर्माण गरेको संसारका काव्यलेखन कमजोर हुँदै गइरहेको छ ।

लेखनीले समाजको अवधारणालाई परिवर्तन गर्न सक्छ र एउटा मार्ग तय गर्ने क्षमता राख्छ भनेर विश्वास गरिन्छ । तर, अहिले बजारले तोकेको बिक्ने विषयमा लेख्ने लेखाउने प्रचलनले औपन्यासिक कृतिको प्रभाव क्षमता स्खलन हुँदै गएको छ । यसले सिङ्गो नेपाली साहित्यलेखनलाई धरासायी बनाउँछ ।

०००

नेपाली पत्रकारिता र साहित्यमा अग्रपङ्क्तिमा आउँछ रेशम विरहीको नाम । विरहीका ६ कविताकृति प्रकाशित छन् । दुईवटा निबन्ध संग्रहपछि उनले 'प्रेमदासको डायरी' प्रकाशन गरे । 'कली' उनको दोस्रो औपन्यासिक कृति हो ।

देशका प्रमुख शहरमा बसेर पत्रकारिता र साहित्य क्षेत्रमा कलम चलाएका विरही हाल चितवनमा रिटायर्ड जीवनमा छन् । तर, लेखन सुस्ताएको छैन । उनी निरन्तर कर्ममा छन् । त्यसकै प्रतिरूपमा आएको उपन्यास हो 'कली' ।

लेखनमा उनको आफ्नै शैली छ । उनको लेखाइ मौलिक छ । उनको निजात्मक अनुभूति पस्किने शैली भिन्न खालको छ । उनमा व्यंग्यचेत प्रबल छ । उनमा पौराणिक, सामाजिक , राजनीतिक, सांस्कृतिक, ऐतिहासिक विषयवस्तुको प्रचुर ज्ञान छ । उनी आफ्ना कृतिहरूलाई विषयगत र प्रस्तुतिका दृष्टिले बजारमा निक्लिएका कृतिहरूभन्दा विल्कुल भिन्न र पृथक् बनाउने ल्याकत राख्छन् ।

भनिन्छ, कुनै पनि ठाउँलाई बुझ्नका लागि त्यो ठाउँ छोड्नुपर्छ । रेशम विरही झण्डै एक दशक नेपालगञ्जमा बसेर पत्रकारिता गरे । यहाँका कथाहरूलाई लिपिबद्ध गरे । उनले पत्रिका सम्पादनदेखि रास्ट्रिय राजनीतिलाई तरंगित पार्ने अनेक लेखहरू पनि लेखे । झण्डै एक दशक बढी भयो, उनी नेपालगञ्ज छोडेर चितवन बसाइँ सरेको ।

रेशम विरहीले पछिल्लो एक दशकमा थुप्रै कृतिहरू सार्वजनिक गरेका छन् । कलीलाई हतारिएर उनको मास्टरपिस नै त नभनिहालौँ तर नेपालगञ्जमाथि लेखिएको कलीले उनलाई बिर्सिन या नजरअन्दाज गर्न गाह्रै पर्नेछ ।

यसबीचमा उनी एउटा पत्रकारको रूपमा भन्दा बढी खरो लेखकको रूपमा सक्रिय देखिएका छन् । उनको खास छवि पत्रकारको रूपमा निर्माण भए पनि उनी राम्रा कवि पनि हुन् । समाजका अदृश्य दृश्यहरू लेख्ने क्षमता उनमा छ । पछिल्लो समय कविताभन्दा बढी निबन्धलेखनमा बढी रमाएका विरहीको पछिल्लो कृति 'कली' उपन्यासको रूपमा आएको छ ।

कली थुप्रै सबाल्टर्न पात्रहरूको कथा हो । त्यसमा पनि सृष्टिको चक्र धान्दै आएका नारीहरूको, आमाहरूको कथा हो । कलीमा गुलाफकली, रत्नाकली, चन्द्रिका, बुधनी, कमला, दिव्या अनेक महिलाहरूको दारुण कथा छ ।

पृथ्वीलोकको एक टुक्रा हो विजयपुर बजार । रेशम विरही नेपालगञ्ज बसेको र मै पनि नेपालगञ्जनजिकै बसेर अध्ययन गरेको हैसियतले यो शहरलाई लेखकले विजयपुरको काल्पनिकतामा समाहित गरेका छन् । पढ्दा यो नेपालगञ्जको लोकेसन आउँछ । यो बजार द्वन्द्वका घाउहरूमा खाटा बसिनसकेको आला घाउहरूको शहर हो । त्यही शहरमा झाडु लगाउने एक महिला छिन् । उनको नामकरण गुलाफकली छ । उनकै नामबाट कली उपन्यासको नामकरणसमेत भएको छ । यद्यपि, यो उपन्यासले कलीको सिङ्गो युगलाई प्रतिनिधित्व गर्छ ।

उनै कली उपन्यासको प्रमुख पात्र हुन् । उनले आफ्नो कथा सुनाउँछिन् । उनका सहेली छन्, बुधनी । झाडुवाल शेरे बुधनीप्रति आशक्त छ । कमली तामाङ, शेरे र पार्वतीको जोडी छ ।

चतुर्भुजप्रसाद समाजसेवी हुन् । उनकी श्रीमती कुसुमादेवी महिला अधिकारकर्मी हुन् । बुधनीको लोग्ने रक्स्याहा हो । प्रधानपञ्च रामनारायण । गोपालदेवको पान दुकान छ । उनी हँसिला र सहयोगी छन् । दिनहुँ पत्रपत्रिका पढ्छन् । नारनदत्त विचित्रका पात्र छन् । उनी बहुरूपी देखिन्छन् । उनी लेखक, राजनीतिकर्मी पनि हुन् । उनी अहिले नेपाली राजनीतिकर्मीका सहोदर पात्रको रूपमा बुझ्न सकिन्छ ।

पुस्पलाल चोक, गणेशमान चोक, भृकुटीनगर नामले नेपालगञ्जको कथा हो भन्ने बुझ्न सहज हुन्छ ।

पार्वतीको लोग्ने खाडी छिरेको हुन्छ । उसले पठाएको पैसासमेत बोकेर पार्वती शेरबहादुरसँग भाग्छे ।

पर्वते साहुको चिया पसल छ । स्वीपरहरू अक्सर त्यही पसलमा चिया, समोसा र नास्ता खान्छन् । पर्वते साहुको चिया पसलमा कलीले नारनदत्तलाई आफ्नो जीवनकथा सुनाउँछिन् । उनीहरूको भेटशैली रोमाञ्चक छ ।

कलीको पन्ध्र वर्षको उमेरमा चालीस वर्षको शुकदेवसँग बिहे हुन्छ । शुकदेव मरेपछि कलीको दोस्रो बिहे हुँदैन । प्रधानपञ्च रामनारायणले कलीलाई नगरपालिकामा स्वीपरको जागिर लगाइदिन्छ । भृकुटीनगरका विदुर शर्मा कलीका आदर्श हुन् । कली विदुर शर्मा र नारनदत्तबाट राजनीतिक रूपमा प्रशिक्षित हुन्छिन् । उनले किताबहरू पढ्दै जान्छिन् । विजयपुरमै रिक्सा चलाउने परशुराम पासीकी श्रीमती बच्चु दिदी आफ्नै लोग्नेबाट बम्बईमा बेचिएकी थिइन् । दश वर्ष बम्बईको कालकोठरीमा नारकीय जीवन बिताएर मुक्त भएकी उनी फर्किएर रक्सी पसल चलाएकी हुन्छिन् ।

जिन्दगी बुढ्यौलीले गाँज्दै गएपछि कली आफूले वर्षौं बढारेका सडकहरू निहार्दै हिँड्दै हुन्छिन् । त्यहीँ जिन्दगीका कैयौँ रहस्यहरू उद्घाटित हुन्छन् । नगरपालिकामा काम गर्दाताकाका सहकर्मी भैरव बाजेबाट पर्वते साहुको शवयात्रा थाहा पाउँछिन् । बुढ्यौलीमा रामनारायणले आफ्ना कुकर्महरूका लागि माफी माग्छ । रामनारायण त्यही पात्र हो, जसले आफ्नै जमिनमा भएको झुपडीमा आगो लगाएर तीन/तीन जना प्राणीको हत्या गराएको थियो । कलीलाई जिन्दगीको गुह्य रहस्य अनुभूति हुन्छ ।

मानिस जब एक्लो हुन्छ, अनि कुकर्मको आगोले पोल्छ । धर्मको जल पिउन खोज्छ । झन् भष्म हुँदै जान्छ । नेपाली राजनीतिको नाभी अन्यत्रै कतै गाडिएको छ ।

अचानक कलीको अघि सोहनलाल देखापर्छ । उसले झन् ठूलो रहस्य उदाङ्गो पारिदिन्छ । नारनदत्तको मुकुन्डो यस्तरी सार्वजनिक हुन्छ, जो उनले कल्पनासमेत गरेकी हुँदिनन् । यस्तै, नारानदत्त र दिव्याको नाटकीय सम्बन्धका अनेकन लीलाहरूको भ्रमबाट उनी मुक्त हुन्छिन् ।

अनेक पात्रहरू छन् । एकअर्कासँग जेलिँदै आउँछन् । आपसी सहकार्य, सम्बन्ध देखिन्छ । कतिबेला कसको अनुहारको मुकुन्डो उतारिन्छ, कसको पर्दापछाडिको चरित्र उद्घाटित हुन्छ, खुलदुली, जिज्ञासा र छटपटी उपन्यास पढुञ्जेल भइरहन्छ । यही नै उपन्यासको विशेषता हो ।

अन्तिममा आदित्य र विणाश्री मञ्चमा प्रवेश गर्छन् । एउटा कार्यक्रममा उनीहरूले पुस्तक विमोचन गर्छन् । कृति विमोचनकै दिन कृतिको नायिका गुलाफकलीको मृत्यु भएको घोषणा हुन्छ । कृति सकिन्छ ।

कली नारीप्रधानतालाई समातेको उपन्यास हो । नेपाली समाजका नारी दुःख, वेदना, उत्पीडनहरू समावेश छन् । सामाजिक न्याय र संरचनाले निर्माण गरेका बाध्यतामा महिलाहरूको यन्त्रणा उपन्यासमा कैद छन् । गुलाफकलीको श्रम बाध्यतादेखि मानव बेचबिखनमा परेका पात्रहरूको अवस्थासम्म उपन्यासले देखाएको छ ।

उपन्यासले यथार्थवादी धाराका सम्पूर्ण पक्षहरूलाई छोएर अगाडि बढ्छ । नेपालगञ्जजस्ता शहरमा बसेर यो किताब अध्ययन गर्दा लोकेसन मात्र होइन, मानवीय चरित्र, समयसापेक्षता समेत मिलान हुन्छ । यो मूलत: शहरको चारित्रिक कथा हो । नेपाली तराई भूगोलका शहरमा यस्तो चरित्र सहजै महसुस गर्न सकिन्छ ।

कली नारीप्रधानतालाई समातेको उपन्यास हो । नेपाली समाजका नारी दुःख, वेदना, उत्पीडनहरू समावेश छन् । सामाजिक न्याय र संरचनाले निर्माण गरेका बाध्यतामा महिलाहरूको यन्त्रणा उपन्यासमा कैद छन् । गुलाफकलीको श्रम बाध्यतादेखि मानव बेचबिखनमा परेका पात्रहरूको अवस्थासम्म उपन्यासले देखाएको छ ।

झर्रा शब्दको यथेष्ट प्रयोग भएको उपन्यास भाषागत निर्माणले निक्कै बलियो उपन्यास हो । बीपी कोइराला, पारिजात, दौलतविक्रम विष्टजस्ता साहित्यकारको लेखकीय भाषागठनको शैली कलीले बोकेको छ ।

०००

नेपालगञ्ज शहरसँग मेरो वर्षौंको सानिध्यता छ । मैले त्यहीँको क्याम्पसबाट आफ्नो उच्च शिक्षा पूरा गरेँ । नेपालगञ्ज मेरो निम्ति उपचार गर्ने, धार्मिक आस्था, मनोरञ्जन सिनेमा हेर्ने, राजनीतिक आस्था धेरै कुराले जोडिएको छ । मेरो व्यावसायिक साहित्यिक पत्रकारिताजस्ता अनेक रहरसँग नेपालगञ्ज जोडिएको छ ।

नेपालगञ्जलाई मैले नयनराज पाण्डेको उलार, लु, सनत रेग्मीको लक्ष्मनियाँको गौना, सरोजराज अधिकारीको धम्बोझी, शिवानीसिंह थारूका निमको बोट, महुवा र अटो रिक्साका कथाको कोणबाट नियाल्ने गर्छु । नेपालगञ्ज सुकेको खरमाथि अझ भनौँ, बारुदको एम्बुसमाथि बसेको निकै जोखिमपूर्ण शहरजस्तो पनि लाग्छ, जसलाई जातीय, धार्मिक साम्प्रदायिकताको एकै काँटीले जलाइदिने सामर्थ्य राख्छ ।

त्यही नेपालगञ्जलाई अर्कै कोणबाट चिनाउने प्रयास हो, कली उपन्यास । उपन्यास पढेपछि म अवाक् भएको छु । नेपालगञ्जमाथि धेरै राजनीतिक लेख लेखेँ, व्यंग्य गरेँ । उनको कविता 'मंगली गुप्ताको पान' निकै लोकप्रिय रह्यो । उनले त्यसभन्दा पनि अझ अगाडि बढेर यो उपन्यास लेख्न सफल भएका छन् ।

रेशम विरहीले पछिल्लो एक दशकमा थुप्रै कृतिहरू सार्वजनिक गरेका छन् । कलीलाई हतारिएर उनको मास्टरपिस नै त नभनिहालौँ तर नेपालगञ्जमाथि लेखिएको कलीले उनलाई बिर्सिन या नजरअन्दाज गर्न गाह्रै पर्नेछ ।

प्रकाशित मिति: शनिबार, भदौ १६, २०८० ०७:३०