भ्याइएन, सकिएन भनेर यी खानेकुरा बच्चालाई खुवाउँदै नखुवाउनुहोस्- के खुवाउने, कति खुवाउने ?

भ्याइएन, सकिएन भनेर यी खानेकुरा बच्चालाई खुवाउँदै नखुवाउनुहोस्- के खुवाउने, कति खुवाउने ?

A+ A A-

आफ्ना बालबच्चालाई स्वस्थ राख्न अभिभावकको अहम् भूमिका हुन्छ । सानैदेखि स्वस्थ खानपान, बानी र रहनसहनमा अभ्यस्त गराइयो भने सन्तानको भविष्य सुनिश्चित हुन्छ । त्यसैले अभिभावकले खानपान र जीवनशैलीमा आफ्ना बच्चालाई सानैदेखि सन्तुलित र अनुशासित हुन बानी लगाउनुपर्छ । आज हामी तपाईंलाई बालबालिकालाई खुवाउन सकिने पोषण खानाबारे जानकारी गराउँदै छौं । यसमा तपाईंलाई पोषण खाना बनाउने तरिकासमेत सुझाइएको छ । यो सामग्री युनिसेफको सहयोगमा शिक्षा, विज्ञान तथा प्रविधि मन्त्रालयको शिक्षा तथा मानव स्रोत विकास केन्द्रले प्रकाशित गरेको 'अभिभावक शिक्षा' पुस्तकको सहयोगमा तयार गरिएको हो । यहाँ

के हाे पूरक खाना ? किन आवश्यक छ याे ?

बालबालिकाको उमेर बढ्दै जाँदा उनीहरूको खानाको आवश्यकता आमाको दूधले मात्र पूरा हुन सक्दैन । यसैले थप खानाको आवश्यकता हुन्छ । साथै, शिशुको पाचन प्रणालीको समेत विकास भई थप खाना पचाउन सक्ने क्षमताको विकास हुन्छ । त्यसैले ६ महिनादेखि पूरक खाना आवश्यक हुन्छ ।

पूरक खाना भन्नाले पहिले खाएकोमा थप गरी पूर्ण बनाउनु हो । त्यसैले ६ महिना पूरा भएका बालबालिकालाई पहिले खाइरहेको आमाको दूधका साथै थप खानाको मात्रा बढाउँदै शिशुको आवश्यकता पूरा गर्नुपर्छ । ६ महिनादेखि दुई वर्षका बालबालिकाकाले भोक लागेको छ भनेर भन्न सक्तैनन् । नवजात शिशुहरूले मुख चलाएर र चार महिनापछि खानेकुरातिर हेरेर तथा समाउन खोजेर, हातले इशारा गरेर आफ्नो भोक व्यक्त गर्छन् । यी व्यवहारहरू आमाबुबा र स्याहारकर्ताले बुझ्नुपर्छ ।

पूरक खाना सँगसँगै गर्नुपर्ने कामहरू
परिवारको खाना तयार गर्दा दुई बालबालिका चिह्न भएको आयोडिनयुक्त नुनको प्रयोग गर्ने ।
बालबालिका ६ महिनाको उमेर पुग्नासाथ र प्रत्येक ६-६ महिनामा थप अतिरिक्त भिटामिन 'ए' क्याप्सुल र जुकाको औषधि खुवाउने ।
बालबालिकाले खाना राम्ररी खाए/नखाएको वा बालबालिकाको पोषण स्थितिमा सुधार आए नआएको हेर्न उमेरअनुसार तौल र उचाइ निरन्तर बढेको/ नबढेको वृद्धि अनुगमन गर्ने ।
पानी सधैँ सफा वा उमालेर मात्र खुवाउने गर्ने ।
पूरक खाना खुवाउँदा हरेकपटक सकेसम्म पाँचवटा खाद्य समूहमध्येबाट खाना खुवाउने ।

पूरक खाना खुवाउने चलन हाम्रो समुदायमा प्राचीन्‌कालदेखि नै चलिआएको परम्परा हो । जसअनुसार, बालबालिकाको पास्नी गर्ने चलन छ । विधिवत् पास्नी गरेपछि बालबालिकाले खान सक्ने नरम खानाको बानी लगाउने चलन छ । बालबालिकालाई सुरुमा दूधभन्दा बाक्लो लेदो खाना बनाएर विभिन्न स्वादका खानाहरूको बानी लगाउनुपर्छ । बिस्तारै थोरै खानाबाट बढाउँदै लैजानुपर्छ । शिशुको पेट सानो हुने हुनाले एकैपटकमा धेरै खान सक्दैनन् र चाँडै भोकाउँछन् । त्यसैले उनीहरूलाई पटकपटक खुवाउनुपर्छ ।

पूरक खाना नहुँदा के हुन्छ ?

६ महिनापछि बालबालिकालाई आमाको दूधले मात्र पोषणको मात्रा अपुग हुन्छ । यसै अवस्थामा अभिभावकले आमाको दूधले अघाइरहेको छ भन्ने ठान्नु, नवजात शिशुहरूलाई थप खाना बनाउने सीप नहुनु, जाँगर र कर नहुनु, वा परिवार नियोजनको साधन प्रयोग नगरी आमा फेरि गर्भवती हुने कारणहरूले गर्दा यो उमेरपछि बालबालिका कुपोषणको सिकार हुने गरेका छन् ।

विभिन्न अनुसन्धानले देखाएअनुसार कुपोषणको प्रमुख कारण थप खानाको कुशल व्यवस्थापन वा आवश्यकताअनुसार शिशुले खान नपाएको भन्ने छ । नेपालमा पनि कुपोषणको उच्च दर ६ महिनादेखि २ वर्षसम्मको शिशुमा रहेको छ । शिशुको बौद्धिक विकास २ वर्षभित्र अत्यधिक हुने र त्यसै अवस्थामा शिशु कुपोषणको सिकार भएमा बौद्धिक क्षमता कम भई न्यून बुद्धि वा मन्द बुद्धि हुने हुन्छ । त्यसैले शिशुलाई थोरै तर पौष्टिक नरम खाना पटकपटक खुवाउनुपर्छ ।

कसरी बनाउन सकिन्छ पूरक खाना ?

पूरक खाना बनाउने तरिका	पोसिलो पिठो बनाउने तरिका
चाहिने सामग्री:	भटमास, मकै, गहुँलाई भिन्दाभिन्दै राम्ररी पाक्ने गरी भुट्ने, भुट्दा धेरै डढ्न वा काँचै रहन दिनु हुँदैन, ठिक्क पाक्ने गरी भुट्नुपर्छ ।
गेडागुडी (भटमास) : १ गिलास (राम्ररी केलाइसकेपछि)	भुटेपछि फेरि एकपटक केलाउने र भटमासको बोक्रा खस्रो भई साना बालबालिकाले राम्रोसँग पचाउन नसक्ने हुन सक्छ, त्यसैले भटमास भुटिसकेपछि बोक्रा निकाल्नुपर्छ ।
अन्न ( मकै) : १ गिलास (राम्ररी केलाई सकेपछि)	भटमास, मकै, गहुँलाई अलगअलग नै मसिनो हुने गरी पिस्नुपर्छ । यदि खस्रो भएमा जाली (चाल्नो) ले चालेर खस्रो पिठोलाई फेरि पिस्नुपर्छ ।
अन्न (गहुँ) : १ गिलास राम्ररी केलाइसकेपछि– भटमास, मकै, गहुँको सम्मिश्रण बालबालिकाको लागि निकै उपयुक्त छ, तर मकै र गहुँको ठाउँमा अन्य अन्नहरू जस्तै; कोदो, जौ, चामल आदि पनि प्रयोग गर्न सकिन्छ ।	पिनेको भटमास, मकै, गहुँको पिठोलाई एउटै भाँडामा राखेर मिसाएर र राम्ररी चलाउनुपर्छ ।
	अब पोसिलो पिठो तयार भयो । यसलाई हावा नछिर्ने भाँडा/बट्टामा भण्डारण गरेर राख्नुपर्छ ।

कसरी बनाउने पोसिलो लिटो ?

आवश्यक सामग्री	तयार गर्ने तरिका
पोसिलो पिठोः (२५ ग्राम अर्थात् ४ चिया चम्चा	उम्लिएको पानीमा पोसिलो पिठो हालेर चलाउँदै एक मिनेटसम्म पकाउनुपर्छ ।
पानीः आवश्यकताअनुसार/ १ चिया गिलास

पोसिलो लिटोलाई अझ पोसिलो बनाउन के गर्ने ?

गाढा हरियो रङ भएको जुनसुकै साग प्रयोग गर्न सकिन्छ, जस्तै; रायो, चम्सुर, पालुङ्गो, लट्टे, बेथे, क्याङकुङ आदि । यसरी सागको प्रयोग गर्दा सागलाई केलाउने, सफा गर्ने, टुक्रा नपारी सिङ्गै पखाल्ने र मन तातो पानीमा १ चिया चम्चा नुन हालेर २० मिनेट राख्ने र पछि सिलौटोमा पिसेर वा हातले सानोसानो टुक्रा पारेर अलिकति तेल हालेर पकाउने र लिटोमा मिसाउनुपर्छ । सम्भव भएसम्म साग पकाउँदा फलामको कराईमा छोपेर पकाउने ।

उसिनेको सखरखण्ड, अन्य फलफूल (केरा, स्याउ, अनार, सुन्तला आदि), उसिनेको अण्डा, कलेजो, घिउ पनि मिसाउन सकिन्छ । नाप्नका लागि चाहिँ एउटै गिलास प्रयोग गर्नुहोला ।

पोसिलो पिठोमा मकै र गहुँ शक्ति दिने खाना (कार्बोहाइड्रेट) र भटमास वृद्धि विकास गर्ने खाना (प्रोटिन) साथै अन्य फलफूल, तरकारी वा पशुजन्य खाद्य पदार्थको प्रयोग गरेपछि भिटामिन, खनिज तत्त्व ठीक मात्रामा हुने हुँदा यो निकै पोसिलो र उत्तम पूरक खाना हो ।

नोट : माथि उल्लेख गरिएको खाना घरमा एउटा बच्चाको लागि तयार गरिएको हो ।

पोसिलो फर्सीको खीर कसरी बनाउने ?

चाहिने सामग्री

अण्डा : एउटा

चिनी : स्वादअनुसार (१ चिया चम्चाभन्दा बढी नहाल्ने, फर्सी गुलियो छ भने चिनी नहाल्दा हुन्छ)

मकैको पिठोः ४ चिया चम्चा ।

नुनः थोरै एक चिम्टी

दूधः २ गिलास

घिउः २ चिया चम्चा

पाकेको फर्सीको पेस्टः

२ गिलास (सकेसम्म भित्र पनि गाढा सुन्तला रङको)

ओखरः स्वादअनुसार

तयार गर्ने तरिका

एउटा कचाैरामा अण्डा, चिनी र मकैको पिठो राखेर फिट्ने,

अर्को भाँडामा उम्लिएर सेलाएको दूध र माथिको अण्डाको घोलमा मिसाएर चलाउने अनि पकाउने । अलि बाक्लो भएपछि आगोबाट झिकेर घिउ र फर्सीको पेस्ट वालेदो हाल्ने र राम्ररी सबै मिसिने गरी चलाउने । नुन हालेर चलाउने ।

अब त्यसमा ओखर पिनेर वा टुक्रा खुवाउनका लागि तयार भयो ।

अण्डा नभएमा दूध नै १ गिलासभन्दा बढी प्रयोग गर्न सकिन्छ ।

मकैको पिठोको सट्टामा अन्य पिठो जस्तै; कोदो, फापर, गहुँ आदि प्रयोग गर्न सकिन्छ । घिउको सट्टामा तेल प्रयोग गर्न सकिन्छ ।

ओखरको सट्टामा भटमास, फर्सीको बियाँ वा अन्य बियाँलाई भुटेर, पिसेर पनि मिसाउन सकिन्छ । नाप्नका लागि एउटै गिलास प्रयोग गर्नुपर्छ । (यसमा पाटे गिलासको प्रयोग गरिएको छ) चिनी, मकैको पिठो र घिउबाट शक्ति (कार्बोहाइड्रेट) पाउने र दूध अण्डा र ओखरबाट वृद्धि विकास गर्ने खाना (प्रोटिन) पाउने अनि पाकेको फर्सीबाट शरीर सुरक्षा गर्ने तथा भिटामिन खनिज तत्त्व पाउने (विशेष गरी भिटामिन ए) भएकाले बालबालिकालगायत अरुका लागि पनि पोसिलो खाजा हुन्छ ।

नोटः माथि उल्लेख गरिएको मात्रामा खाना पकाउँदा ४ पाटे गिलासबराबरको खाना तयार हुन्छ ।

पोसिलो जाउलो कसरी बनाउने ?

चाहिने सामग्री

बनाउने तरिका

२ टेबल चम्चा चामल

२ चिया चम्चा हरियो वा पहेँलो सिमी

१ चिया चम्चा तेल वा घिउ ।

२ देखि ३ कप पानी वा आवश्यकताअनुसार बेसार, जिरा र नुन स्वादअनुसार मसिनो नहुने गरी टुक्रा पारिएको हरियो सागपात (जस्तै; रायो, लट्टे, सलगम, पालुङ्गो) गाजर एकदेखि दुई चिया चम्चा मसिनो टुक्रा पारिएको मासु वा कलेजोको १ देखि २ चिया चम्चा (अन्न, डेडागुडी, हरियो सागपात तथा मासुसमेत राखेर पकाइएको हुँदा जाउलो थप पोसिलो बन्छ ।)

आगोमा भाँडा बसालेर घिउ तताउने र पहिले दाल र चामल एकछिन भुटेपछि मसिनो पारेर काटेका तरकारीहरू मिसाएर केही बेर चलाउने । कुकरको बिर्को लगाई सिटी लगाउने । २ वा ३ सिटी लागेपछि जाउलो पाक्छ । यसरी बनाएको जाउलो पनि शिशुलाई ६ महिनापछि खुवाउनुपर्छ । उमेरअनुसार बाक्लोपना बढाउँदै लैजानुपर्छ ।

पोसिलो खीर कसरी बनाउने ?

चाहिने सामग्री

बनाउने तरिका

एक कप दूध, २ टेबल चम्चा चामल

एक चम्चा कोरेसोमा कोरेको फर्सी वा गाजर

चिनी स्वादअनुसार ।

एक सानो चिया चम्चा पिनेको ओखर वा काजु, एक चिया चम्चा फलफूल (जस्तै; केरा वा स्वाउ वा नासपाती) को ससाना टुक्रा पनि हाल्न सकिन्छ ।

ठूलालाई पकाएको भात पाक्नासाथै माथिका सामग्री हालेर दूध र थोरै घिउ हाली फेरि सानो भाँडामा पकाउने वा पहिले नै दूध र चामल हालेर प्रेसर कुकरमा सिटी लगाउने वा सानो भाँडामा पकाउने ।

पूरक खाना खुवाउँदा ध्यान दिनुपर्ने कुराहरू

उपमाबाप्रसस

उ- उमेरः उमेरअनुसार खानाको मात्रा बढाउँदै लैजानुपर्छ ।

प- पटकः तल प्रस्तुत गरेझैँ शिशुलाई पटकपटक खाना खुवाउनुपर्छ ।

मा- मात्राः शिशुको उमेरअनुसार खानाको आवश्यकता पनि बढ्दै जाने हुनाले मात्रा पनि बढाउँदै जानुपर्छ ।

बा- बाक्लोपना/अवस्थाः सुरुका दिनमा शिशुलाई खाना पचाउन गाह्रो हुने भएकाले ठिक्क बाक्लो र उमेरअनुसार बढ्दै जाँदा बाक्लोपना पनि बढाउँदै जानुपर्छ ।

प्र- प्रकारः विभिन्न खाद्य समूहका खाना खुवाउनुपर्छ ।

स-सक्रिया वा जिम्मेवार खुवाइः बालबालिकालाई खेलाउँदै, कुराकानी गर्दै रमाइलो वातावरणमा सक्रिय रूपमा खुवाउनुपर्छ ।

स- सरसफाइः सरसफाइ नभएमा रोग र सङ्क्रमण हुने भएकाले खने भाँडा सफा गर्नुका साथै खाा खानुअघि शिशु र आफ्नो हात धुनुपर्छ ।

करबल नगर्नेः बालबालिकालाई खुवाउन सुरु गर्दा सजिलैसँग खान नमान्नासाथै छाडिदिनुपर्छ । उनीहरूलाई तोकिएको मात्रा खुवाउनका लागि रमाइलो वातावरणमा सक्रिय रूपमा खुवाउनुपर्छ । बालबालिका आफैँ बस्ने, समात्न सक्ने भएपछि बिस्तारै उनीहरूलाई खान प्रोत्साहित गर्नुपर्छ ।

घिउ वा तेलः बालबालिकालाई खुवाइने खानामा घिउ वा तेलले खानालाई नरम तथा शक्तिपूर्ण बनाउँछ । शरीरलाई वातावरणसँग जोगाउने क्षमता दिन्छ । साथै, चिल्लोमा घुल्ने भिटामिनहरू राम्ररी पचाउन सहयोग गर्छ ।

स्वादः २ वर्षसम्मका बालबालिकालाई नुन, चिनीजस्ता स्वादको आवश्यकता पर्दैन । नुनचिनीमा पाइने पोषण उनीहरूले आमाको दूधबाटै पाइरहेका हुन्छन् ।

नजिकैको स्वास्थ्य संस्थामा वा महिला स्वास्थ्य स्वयंसेविकाबाट निःशुल्क पाइने बहुसूक्ष्म पोषक तत्त्व (बाल भिटा) पनि स्वास्थ्य स्वयंसेविकाको सल्लाहअनुसार खुवाउनुपर्छ ।

बालबालिकाको नियमित रूपले स्वास्थ्य संस्थामा परीक्षण (जस्तै; ताैल, उचाइ, पाखुरा जाँच आदि) गराउनुपर्छ ।

खाना पकाउन अल्छी मानेर वा अप्ठेरो परेको भन्दै तयारी खाना, चाउचाउ, बिस्कुट खुवाउनु हुँदैन । तयारी खानाको स्वादले गर्दा घरमा बनेको खाना खान मन हुँदैन । साथै, तयारी खानेकुरामा पोषक तत्त्वहरूको अभाव हुन्छ । यस्ता खानेकुरामा अत्यधिक नुन, चिनी वा तेल हुन्छ, जसले खाना अमन हुने तर शरीरमा पोषक तत्त्व कम हुने हुन्छ ।

पूरक खानाको पटक

६ देखि ९ महिनासम्मः यो उमेरका बालबालिकालाई आमाको दूधका साथै दिनमा ३ पल्ट पूरक वा थप खाना खुवाउनुपर्छ । खाना सुरु गर्दा ठूलो चम्चाका २ देखि ३ चम्चाबाट सुरु गर्नुपर्छ । अनि बिस्तारै एकपटकमा १ गिलासबराबरसम्म खुवाउनुपर्छ ।

९ देखि १२ महिनासम्मः यो उमेरका बालबालिकालाई आमाको दूधका साथै दिनमा ३ पटक पूरक वा थप खाना र एकपटक खाजा खुवाउनुपर्छ । हरेकपटकमा १ चिया गिलास (१२५ मिलिलिटर) बराबर खुवानुपर्छ ।

१२ देखि २४ महिनासम्मः यी बालबालिकालाई आमाको दूधका साथै दिनमा ३ पटक पूरक खाना र २ पटक खाजा खुवाउनुपर्छ । हरेकपटकमा २ चिया गिलास (२५० मिलिलिटर) बराबर खुवाउनुपर्छ ।

समग्रमा जान्नुहोस् यी कुरा

६ महिनापछि बालबालकालाई आमाको दूधले मात्र पोषणको मात्रा अपुग हुन्छ ।

कुपोषणको प्रमुख कारण थप खानाको कुशल व्यवस्थापन वा आवश्यकताअनुसार शिशुले खान नपाएको भन्ने छ । नेपालमा पनि कुपोषणको उच्च दर ६ महिनादेखि २ वर्षसम्मको शिशुमा रहेको छ ।

पूरक खाना खुवाउँदा उपमाबप्रससमा ध्यान दिनुपर्छ ।

शिशुलाई घरमा पकाएको पोषणयुक्त खाना मात्र तोकिएअनुसार खुवाउनुपर्छ । खाना पकाउन अल्छी मानेर वा अप्ठेरो परेको भन्दै तयारी खाना, चाउचाउ, बिस्कुट खुवाउनु हुँदैन ।

नजिकैको स्वास्थ्य संस्था वा महिला स्वास्थ्य स्वयंसेविकाबाट निःशुल्क पाएने बहुसूक्ष्म पोषक तत्त्व (बाल भिटा) पनि स्वास्थ्य स्वयंसेविकाको सल्लाहअनुसार खुवाउनुपर्छ । बालबालिकाको नियमित रूपले स्वास्थ्य संस्थामा परीक्षण (जस्तैः ताैल, उचाइ, पाखुरा जाँच आदि) गराउनुपर्छ ।

प्रकाशित मिति: शनिबार, भदौ २, २०८० ०६:३०