यो बिमार, जुन आत्महत्याको कारण बन्न सक्छ

A+ A A-

११/१२ वर्षको हुँदा अनिल (परिवर्तिन नाम) लाई यति रिस उठ्यो कि उनले आफ्नी आमामाथि नै हात उठाए । छाेराको यस्तो व्यवहार आमाले पहिलोपल्ट देखेकी थिइन् । उनी पहिले पनि रिसमा आएर चीजहरू फ्याँकिदिन्थे । सानो भाइलाई धक्का दिने वा थप्पड लगाउने गर्थे ।

कहिले त यति हिंस्रक हुन्थे कि नियन्त्रण गर्नै मुस्किल हुन्थ्यो । विद्यालयबाट पनि साथीसँग लडाइँ झगडा गरेको गुनासो आइरहन्थ्यो । कहिलेकाहीँ उनको दोस्रो रूप पनि देखिन्थ्यो । एकदम शान्त भएका बेला उनी कुनै पनि कुराको जवाफ दिँदैनथे । कहिलेकाहीँ बिनाकारण नै रुन थाल्थे, अनि आफूलाई कोठामा बन्द गर्थे ।

सुरु-सुरुमा त आमाले बच्चा सम्झेर यस्तो व्यवहारलाई नजरअन्दाज गरिन् । पछि उनलाई लाग्यो, उमेरसँगै हर्मोनमा आएको परिवर्तन शायद यसको कारण हो । तर, बिस्तारैबिस्तारै आमालाई लागिरहेको थियो, छोराको व्यवहार केही अलग छ । उसको मुडको उचारचढावमा एक प्याटर्न देखिन थालेको थियो । यस्तो बारम्बार भइरहेको थियो ।

जुन दिन अनिलले आफूमाथि हात उठाए, त्यही दिन उनले कुरा धेरै बिग्रिसक्यो भनेर चाल पाइन् । आवेशमा आएर छोरालाई आफैँमाथि कुनै नोक्सानीपूर्ण कदम चाल्ने हो कि भनेर उनी डराएकी थिइन् । त्यसैले उनले डाक्टरको सल्लाह लिने निधो गरिन् ।

मनोचिकित्सक मनीषा सिंघरसँग कुरा गरेपछि छोरालाई ‘बाइपोलर डिसअर्डर’ भएकाे कुरा आमालाई थाहा भयो ।

के हो बाइपोलर डिसअर्डर ?

डाक्टरका अनुसार, बाइपोलर डिसअर्डर एक खालको मानसिक विकार हो । डोपामाइन हर्मोनमा असन्तुलन हुँदा यो समस्याले गाँज्छ । यो असन्तुलनको कारण व्यक्तिको मुड वा व्यवहारमा परिवर्तन देखिन थाल्छ ।

कुनै व्यक्ति बाइपोलर डिसअर्डरबाट पीडित छ भने उसलाई मेनिया वा डिप्रेसनले आक्रमण गर्छ । अर्थात् उसको मुड कि त निकै हाई हुन्छ वा लो । बाइपोलर वानमा मेनिया अर्थात् तीव्र चरण आउँछ । यो डिसअर्डरमा व्यक्तिले ठूल्ठूला कुरा गर्छ । लगातार काम गर्छ । उसलाई निन्द्रा खासै महसुस हुँदैन । र पनि ऊ चुस्तदुरुस्त नै देखिन्छ ।

यो डिसअर्डरबाट पीडित व्यक्तिले आवश्यकताभन्दा बढी खर्च गर्छ । अनि कुनै पनि निर्णय सोचविचार नगरी लिन्छ । उसको मन एक ठाउँमा स्थिर रहन सक्दैन ।

मनोचिकित्सक पूजाशिवम जेटली यस्तै डिसअर्डरबाट पीडित एक बिरामीका बारेमा सुनाउँदै भन्छिन्, 'ती व्यक्ति व्यावसायिक परिवारबाट थिए । उनले व्यवसायमा कैयौँ अतार्किक निर्णय लिन थालेका थिए । उनी निकै ठूल्ठूला कुरा गर्थे । अनि धेरै खर्चालु पनि भएका थिए । उनलाई निन्द्रा लाग्नै छोडेको थियो । आफूलाई सबैभन्दा शक्तिशाली ठान्न थालेका थिए ।

साथै, उनको ‘सेक्स ड्राइभ’ पनि बढेको थियो । अस्पतालमा भर्ती गराउँदा पनि उनी मानिसहरूलाई जागिर दिने, आफ्नो सम्पत्ति नामसारी गरिदिनेजस्ता ठूल्ठूला आश्वासन दिइरहेका थिए ।

डाक्टरका अनुसार, यस्ता बिरामीको साइनो वास्तविकताबाट लगभग टुटेर जान्छ । यस्तोमा लक्षण दुई हप्तादेखि धेरै रहेमा उसलाई ‘मेनिया’ तीव्र चरण भनिन्छ ।

टाइप टु बाइपोलर (हाइपोमेनिया)

यसमा उदासीको चरण आउँछ । यो डिसअर्डरमा मन उदास रहन्छ । बिनाकुनै कारण रुन मन लाग्छ । कुनै काममा मन नै जाँदैन । निन्द्रा नलागे पनि ओछ्यानमै ढल्किन मन लाग्छ । असाध्यै कम वा धेरै निन्द्रा लाग्नेजस्ता लक्षण देखिन्छन् । यसबाट पीडित बिरामीले ऊर्जामा कमी महसुस गर्छ । यो डिसअर्डरबाट प्रभावित मानिसले भेटघाट करिब बन्द गरिदिन्छन् ।

कति बेला सचेत हुने ?

आमजीवनमा तपाईं/हामी यस्तै खालको भावबाट अक्सर गुज्रिरहेका हुन्छौँ । अर्थात् माथि भनेका कतिपय लक्षण त हामीमै पनि देखिइरहेको हुन्छ । तर, यसबाट तपाईं/हामी दुई/तीन दिनमै उम्किन्छौँ । यस्तो लक्षण दुई हप्तासम्म रह्यो भनेचाहिँ यो हाइपोमेनियामा परिवर्तित हुन सक्छ । डाक्टर मनीषा सिंघलका अनुसार, यसमा यदि कुनै पनि लक्षणको चरण एकपल्ट पर्छ भने त्यो व्यक्ति बाइपोलर डिसअर्डरको सिकार भएकाे बुझिन्छ ।

बाइपोलर कुनै पनि उमेरका व्यक्तिमा देखिन सक्ने डाक्टरहरू बताउँछन् । तर, यो डिसअर्डरको औसत २०/३० को उमेर समूहमा बढी देखिने गरेको छ । यद्यपि, अचेल त यस्तो पनि देखिन्छ कि २० भन्दा कम उमेर वा अर्लि बाइपोलर डिसअर्डरको घटना पनि सामुन्ने आइरहेका छन् ।

दिल्लीस्थित सेन्ट स्टिफन अस्पतालका मनोचिकित्सक रुपाली शिवलकर भन्छिन्, 'यो बिमार निकै पुरानो हो । तर, अचेल यसको सही पहिचान हुन थालेको छ । मानिसहरू यसबारे जागरुक भएका छन् । आजको समयमा यो बिमार निकै सामान्य भइसकेको छ । १०० मध्ये ३ वा ५ प्रतिशत मानिसमा यस्तो डिसअर्डर छ ।’

कुनै व्यक्तिमा ४० वर्षको उमेरपछि पहिलोपल्ट यस्तो डिसअर्डर देखिएमा कहिलेकाहीँ त्यसको सिधा सम्बन्ध मस्तिष्क परिवर्तनसँग पनि सम्बन्धित हुन्छ । यसलाई ‘अर्गेनिक मुड डिसअर्डर’ भनिन्छ । यसमा कतै मस्तिष्कको संरचनामा परिवर्तन वा कुनै खराबी आएको छ कि छैन भनेर हेरिन्छ ।

बाइपोलर र आत्महत्याको विचार

बच्चा किशोर अवस्थामा पुग्दै गर्दा हर्मोनमा भइरहेको परिवर्तनका कारण उसको मुड पनि परिवर्तन हुन थाल्छ । जस्तै, ऊ कुनै पनि कुरामा चिढिन्छ, दुःखी हुन्छ वा रिसाउँछ । तर, यस्तो स्थिति लामो समयसम्म रहँदैन ।

यस्तो स्थिति ‘साइक्लोथायमिक डिसअर्डर’ मा आउँछ, जहाँ रिस वा निराशाजस्ता कुनै पनि तरिकाको भाव कम हुन्छ । सामान्यतया यस्तो किशोर अवस्थामा देखिन्छ । यसलाई नजरअन्दाज गर्न सकिन्छ । तर, कुनै बच्चामा बाइपोलर डिसअर्डर छ भने त्यो ‘क्लासिकल मेनिया’ वा डिप्रेसनको रूपमा आउँछ ।

यसमा लामो समयसम्म निराशा, असाध्यै रिस उठ्ने, आक्रामकता, निन्द्राको आवश्यकता महसुस नहुने, आवश्यकताभन्दा बढी खर्च गर्ने, सेक्सुअल केन्टन्टबाट सामान्यभन्दा बढी नै आकर्षित हुने हुन्छ । यस्तो लक्षण दुई साताभन्दा बढी समयसम्म देखिएमा बाइपोलरको आशंका हुन सक्छ ।

केही वर्षअघि बलिउड अभिनेता सुशान्त सिंह राजपुतको आत्महत्याको खबरपछि मिडियामा यसबारे चर्चा तीव्र भएको थियो, उनी बाइपोलर डिसअर्डरसँग जुधिरहेका थिए ।

मनोचिकित्सक पूजाशिवम जेटली भन्छिन्, ‘मेनया वा निराशा एपिसोडमा आत्महत्या गर्ने कोसिस हुन सक्छ । किनभने दुवै स्थितिमा व्यक्तिको साइनो वास्तविकतासँग टुट्छ । मेनियामा बिरामीलाई लाग्छ, उसले जे चाह्यो त्यो गर्न सक्छ । सोच्ने, विचार गर्ने उसको शक्ति समाप्त हुन्छ ।'

यस्तोमा बिरामीले कडाकडा कदम उठाउन सक्छ । यता बाइपोलर डिप्रेसनमा आत्महत्याको आशंका सबैभन्दा बढी हुन्छ । यस्ता व्यक्तिले कहिलेकाहीँ आत्महत्या वा निराशाको कुरा गर्छन् । यो एक रेड सिग्नल हुन सक्छ । यस्तो बेला तुरुन्तै उपचार गराउनुपर्छ ।

बिरामीलाई नियन्त्रण गर्न मुस्किल

डाक्टर रुपाली शिवलकर बाइपोलर डिसअर्डरको कुनै बिरामी आउँदा ऊ आत्महत्या गर्ने त सोचिरहेको छैन भनेर विशेष सावधान हुने गरेको बताउँछिन् । उनका अनुसार, बाइपोलर जीवन छउन्जेल रहने बिमार हो । थाइराइड, उच्च रक्तचाप, मधुमेह, मोटोपन र मानसिकलगायत बिमार सबै नसर्ने रोगहरूमा गनिन्छन् । यी बिमारमा तपाईंले नियन्त्रण पाउन सक्नुहुन्छ । र, सामान्य जीवन जिउन सक्नुहुन्छ तर यी बिमारलाई पूर्णतः समाप्त गर्न सक्नु हुन्न ।

मनोचिकित्सक मनीषा सिंघल भन्छिन्, ‘यो दिमागी बिमार आनुवांशिक पनि हुन्छ । तपाईंको परिवारमा कसैलाई पनि कुनै खालको मानसिक रोग छ भने पछि बच्चामा यसको लक्षण देखिन सक्छ ।’

दिमागी बिमारमध्ये बाइपोलर एक यस्तो बिमार हो, जसमा बिरामीको स्थिति नियन्त्रणमा आउँदा मात्र ऊ सामान्य जीवन जिउन सक्छ । यस्तोमा उसलाई, उसको बिमारबारे भन्न सकिन्छ ताकि ऊ कुनै शंकास्पद लक्षण देखिँदा तुरुन्तै डाक्टर भएठाउँ जान सकोस् ।

डाक्टरका अनुसार, यसको उपचारका लागि ‘मुड स्टेबिलाइजर’ वा मस्तिष्कको झिल्ली (मेम्ब्रेन) मा स्टेबिलाइजरको प्रयोग गरिन्छ, ताकि डोपमाइनको मात्रालाई सन्तुलित गर्न सकियोस् र बिमारमा नियन्त्रण राख्न सकियोस् ।

बाइपोलर डिसअर्डरका बिरामीले कुनै पनि सिर्जनात्मक काममा सहभागी हुनु राम्रो मानिन्छ ।

यस्ता बिरामीलाई धेरै रेखदेख र मायाको जरुरी हुन्छ । मेनियामा कहिलेकाहीँ मानिस निकै गलत निर्णय लिन्छन् तर सामान्य हुन थाल्नासाथै आफ्नो गल्ती महसुस गरेर पछुतो हुन्छ । यस्तोमा बिरामीलाई शान्ति र प्रेमले सम्झाउनुपर्छ । अर्को कुरा पनि ध्यान दिनुपर्ने हुन्छ, उसले दिमागलाई शान्त राख्नुपर्छ, थकाउन हुँदैन । यस्ता बिरामीलाई मानिसहरू भेटघाट, कुराकानीका लागि प्रेरित गर्नुपर्छ । (बीबीसी हिन्दीकाे सहयाेगमा)

प्रकाशित मिति: शनिबार, साउन २०, २०८० ०९:००