व्यवहारवादको नाममा समाजवादको भद्दा मजाक र वाम आन्दोलन

A+ A A-

प्रतिरोध र विद्रोह मानव जातिले न्यायका लागि संघर्षका क्रममा आर्जन गरेको सबभन्दा महत्त्वपूर्ण हतियार हो । वर्गसंघर्षको दौरानमा मानव जातिले प्रतिरोध र विद्रोहका कैयन् गौरवपूर्ण अनुभवहरू सँगालेका छन् । मान्छेको इतिहास भन्नु नै मूलतः विद्रोह र प्रतिरोधकै इतिहास हो । मान्छे बाँच्दै र फैलिँदै जाने क्रममा ऊ आफैँले सिर्जना गरेका उत्पादन र तिनले निर्माण गरेको सम्बन्ध र प्रणालीअन्तर्गत उत्पन्न भएको परिस्थितिको दासत्वमा मान्छे स्वयम् पर्दै गयो । आफैँद्वारा सिर्जित यो दासत्वविरुद्ध मान्छेले निरन्तर विद्रोह र प्रतिरोधकै बाटो अपनाएको छ ।

चाहे दासकाल होस् वा सामन्तवाद वा आजको पुँजीवाद नै भनौँ, यी सबै व्यवस्था मान्छेले निर्माण गरेका व्यवस्था हुन् । यी प्रत्येक व्यवस्था असाध्यै थोरैका लागि हितकर र बहुसंख्यक मानिसका लागि अन्यायपूर्ण रहे । दासकालीन समाज दासमालिकका लागि असाध्यै हितकर थियो तर दासहरूका लागि रुग्ण थियो । सामन्ती समाज राजारजौटा, सामन्त–महासामन्त र तिनका नजिकका अनुचरहरूका लागि गजबको व्यवस्था थियो, तर बहुसंख्यक भूदासहरूका लागि अन्यायपूर्ण थियो ।

करको दर हेरफेर गर्न मन्त्रालय र पार्टीलाई विश्वासमा पार्न सक्नेहरूका लागि, कर छली गर्ने र ठूलो करछुट गराई नाफाको साम्राज्य विस्तार गर्न सक्ने पुँजीपतिहरूका लागि आजको पुँजीवाद आनन्दको छ । तर, बहुसंख्यक श्रमजीवी मानिसका लागि, खाना, नाना र छानाको उचित प्रबन्ध नभएका, कात्रो किन्दासमेत ‘ट्याक्स’ तिर्नेहरूका लागि र बेरोजगारहरूका लागि भने यो पुँजीवाद निकै कहालीलाग्दो छ । असाध्यै थोरैको हित हुने तर बहुसंख्यक मानिसहरू भने अन्यायमा पर्ने, आफैँद्वारा सिर्जित यी व्यवस्थाका खिलाफमा विद्रोह र प्रतिरोध गर्दै मानिसहरू अझ न्यायपूर्ण, अझ मानवीय समाज निर्माणको सिलसिलामा हिजोदेखि नै लागिपरेका छन् । प्रतिरोध र विद्रोहमार्फत इतिहासमा मान्छेले हिजोदेखि आजसम्म निरन्तर आफू जीवित रहेको, अस्तित्वमा रहेको, प्रतिरोध गरिरहेको र कुनै पनि हालतमा आत्मसमर्पण नगर्ने सन्देश दिइरहेका छन् ।

कम्युनिस्ट आन्दोलन र इतिहासको शिक्षा

कम्युनिस्ट आन्दोलन प्रतिरोध र विद्रोहको क्रममा जन्मिएको एउटा उन्नत र व्यवस्थित आन्दोलन हो । कम्युनिस्ट पार्टीहरू आफैँमा अन्यायपूर्ण व्यवस्थाको प्रतिरोध र विद्रोह संगठित गर्ने, परिचालित गर्ने, मुक्तिकामी मानिसहरूलाई एकआपसमा जोड्ने र तिनको हित प्रवर्द्धन गर्ने महत्त्वपूर्ण संस्था हुन् । तर, मुक्तिकामी अभियानमा प्रतिबद्धता जनाउने संस्थाहरू, त्यसमा संलग्न मानिसहरू सधैँ मुद्दामा नटिकेका पनि हुन सक्छन् । तर, यो वा त्यो कारणले कुनै पनि मान्छे वा संस्था यो मुक्तिकामी अभियानमा टिक्नु वा नटिक्नुले भने, अन्यायविरुद्ध लडिआएको मान्छेको गतिलाई इतिहासमा कहिल्यै रोक्न सकेको छैन ।

एंगेल्सका अनुसार इतिहास छिटोछिटो र ‘जिगज्याग लाइनमा’ (उकाली ओरालीमा) अगाडि बढ्छ । नेपालको हाम्रो निकट इतिहास हेर्ने हो भने पनि यो देखिन्छ । ६२–६३ को जनक्रान्ति इतिहासको एउटा उकालो थियो । पहिलो संविधानसभाको असफलता अर्को ओरालो थियो । फेरि दोस्रो संविधानसभा अर्को उकालो थियो, त्यसबाट संविधान निर्माणमा उत्पन्न गरिएका बाधा र चलखेलहरू ओराला थिए । संविधानको निर्माण, दुई ठूला कम्युनिस्ट पार्टीको एकता र करिब दुईतिहाइ शक्तिका साथ संसदमा भएको अभूतपूर्व उपस्थिति उकालो थियो । त्यसले आफ्ना प्राथमिकतामा काम नगर्नु, निश्चित गुटको सत्ता स्वार्थको साधन बन्नु, संसद विघटन र नेकपाको विभाजन ओरालो थियो ।

जनसंघर्षका बलमा संसदको पुनर्स्थापना, नेकपालाई पुनर्गठन गर्ने प्रयत्न उकालो थियो । भर्खरैको निर्वाचनमा खस्किएको कम्युनिस्ट पार्टीको अवस्था र पुनरुत्थानवादी तथा दक्षिणपन्थको उदय इतिहासको ओरालो हो । अब यसको प्रतिवाद र प्रतिरोधका क्रममा वाम लोकतान्त्रिक आन्दोलनले लिने दिशाले आगामी दिनहरूमा उकालीओरालीका अन्य शृङ्खलाहरू पनि प्रकट हुँदै जानेछन् । यी क्रमअन्तर्गत मानवीय मुक्तिको सपना सन्निकट गर्न र इतिहासको गतिलाई उकालो यात्रामा अगाडि बढाउन सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण कुरा वर्तमानलाई हेर्ने हाम्रा आँखाहरू खुला गर्नुपर्नेछ । योसँगसँगै हाम्रा कानहरूलाई समेत चनाखो बनाउनुपर्नेछ ।

इतिहासको अनुभवले भन्छ, कम्युनिस्ट आन्दोलनले गौरवपूर्ण विगतको राम्रो व्याख्या गर्छ । भविष्यको सपना पनि सुन्दर ढंगले बताउँछ । तर, वर्तमानका बारेमा भने असाध्यै कम सुझबुझ राख्छ । तर, वर्तमानको सुस्पष्ट सुझबुझबिना भविष्यको कामकाजी बाटो तय गर्न कदापि सकिँदैन ।

हाम्रो वर्तमानः उत्ताउलो पुँजीवाद

आजको हाम्रो वर्तमान पुँजीवाद हो । तसर्थ, हाम्रो समाजमा यतिबेला कस्तो पुँजीवाद छ र यो पुँजीवादको रूप, प्रभाव र यसले मानव समाजमा थोपरेको बहुआयामिक चुनौती र अवसर कस्ता छन् भन्नेबारे गहिरो समझ राखेर मात्र हामी मानवीय मुक्तिको आन्दोलन, अर्थात् हाम्रो समाजवादी आन्दोलनलाई सही दिशा दिन सक्छौँ ।

हाम्रो जमिनले यतिबेला पुँजीवादको प्रारम्भिक शिशुपनाको होइन, उत्ताउलो बुढ्यौलीको सामना गरिरहेको छ । तसर्थ आजको पुँजीवादको सनकी र उत्ताउलोपना बुझ्न नखोज्नु वा त्यसतर्फ पर्याप्त सावधानी नराख्नु वाम आन्दोलनका लागि ठूलो जोखिम हो । हाम्रा विचारहरू, व्यवहारहरू, हाम्रा बोलीचाली, रहनसहन, हाम्रा आफ्ना जिन्दगीका सुखदु:खका कथाहरू, हाम्रो स्वाद, हाम्रो हावापानी, हाम्रो दैनिकी, हाम्रो प्रेम, हाम्रो विवाह, हाम्रा रीतिरिवाज, हाम्रा सम्बन्धहरू, हाम्रा स्कुल, कलेज र विश्वविद्यालयहरू, हाम्रो पाठ्यक्रम र सिकाइको प्राथमिकता, हाम्रो रोजगारी बेरोजगारी, हाम्रो सञ्चो विसञ्चो, हाम्रो सन्तुष्टि असन्तुष्टि, हाम्रा हरेक विपना र सपनाहरू, यी सबैमा यतिबेला पुँजीवादको प्रभाव र दबाब छ ।

स्वाभाविक रूपले हाम्रो राजनीति र हाम्रो लोकतन्त्रसमेत उसले आफूअनुकूल बनाएको छ । पुँजीवादअनुकूल राजनीतिको अर्थ होः असाध्यै थोरैका लागि हितकर, नाफाका लागि जे पनि गर्ने, आवश्यक परे सनकका भरमा आपराधिक युद्धसमेत गर्न पछि नपर्ने । अफगानिस्तान युद्ध, इराक युद्ध, प्यालेस्टाइन युद्ध, यमन युद्ध, युक्रेन युद्ध आदिमा पुँजीवादको नाफा सुरक्षण गर्नका लागि चलाइएको सनकबाहेक अर्को कुनै कारण पाइएको छैन ।

औद्योगिक पुँजीवाददेखि लिएर आजको वित्तीय पुँजीवादसम्म आइपुग्दासम्म पुँजीवादले निर्माण गरेको समकालीन विश्वव्यवस्थामा असमानता, दमन र युद्धतर्फको आक्रमक प्रवृत्ति अझ दिन प्रतिदिन बढेर गएको छ । मानव जातिले उत्पादन गरेको समग्र सम्पत्तिको मात्रा बढेको भए पनि मान्छेले मान्छेलाई गर्ने शोषण, एक देशले अर्को देशलाई गर्ने शोषण साथै मान्छे र देशहरूबीचमा गरिबी भने अझै गहिरिएको छ ।

पैसाले पैसा किन्ने तर कुनै वस्तु वा सेवाको उत्पादन नगर्ने वित्तीय पुँजीवादको दबदबाले संसारका धेरै देशहरूलाई अनुत्पादक र विश्व पुँजीबजारको विशुद्ध रिजर्भ आर्मीको उत्पादनकर्ताको रूपमा परिणत गरिदिएको छ । उनीहरूको उत्पादनको क्षमतालाई कमजोर बनाएको छ । तेस्रो विश्व भनिने यस्ता देशहरूको कलकारखाना, उद्योगधन्दा, कृषि, प्राकृतिक स्रोतसाधन, सानासाना हाटबजार र उद्यमका प्रयत्नहरू सबै निस्तेज पारिदिएको छ । हाम्रै देशमा हेरौँ, सन् ९० पछाडि र आजसम्म पनि, हाम्रा उद्योगधन्दा कलकारखानाहरू दारुण अवस्था, राज्यले गर्ने सार्वजनिक लगानीका क्षेत्रहरूको संकुचन, साना उद्यमीहरूप्रति हाम्रा बैंकहरू र बैंकिङ नीतिहरूको असहयोग, कृषि क्षेत्रका हाम्रा श्रमिकहरू गाउँबाट शहरतर्फ र त्यहाँबाट उडेर पुँजीवादी विश्वबजारका मजदुरमा परिणत भैरहेको प्रसंग । हाम्रा सहकारीहरू यस्तै मजदुरहरूलाई हवाई टिकटका लागि ऋण दिने, बिहे व्रतबन्ध र भोजजस्ता उपभोगका लागि ऋण दिने, विदेशी कम्पनीका गाडी, मोटरसाइकल खरिदमा ऋण दिने तर उत्पादनमा, रोजगारी सिर्जनामा लगानीको नीतिहरू नबन्नेजस्ता प्रवृत्तिहरू अस्तित्वमा छन् । यी सबै प्रक्रियाहरू वित्तीय तथा दलाल पुँजीवादको योजनामा साम्राज्यवादको सेवाका लागि तयार पारिएका छन् । परिणामस्वरूप उत्पादनमुखी कामहरू र रोजगारीको प्रवर्द्धनबाट हामी कोसौँ टाढा छौँ । बेरोजगारी, गरिबी र महँगीको चपेटामा नराम्रोसँग लपेटिएका छौँ । यसबाट केही मुट्ठीभरका कर्पोरेट हाउसहरू, गाडीदेखि सियोसम्मका, मलदेखि सलसम्मका अनि चामलदेखि कोदोसम्मका सामान बाहिरबाट आयात गर्ने, सुनदेखि सुपाडीसम्म तस्करी गर्ने दलाल पुँजीवाद र कुनै वस्तु वा सेवाको उत्पादन नगर्ने वित्तीय पुँजीवाद मात्र लाभान्वित छ । अर्थात्, यो प्रक्रियाले पुँजीपति वर्गको असाध्यै सानो हिस्सा मात्र लाभान्वित छ । उता, जनसंख्याको ठूलो हिस्सा भने प्रताडनामा छ, बाँच्नका लागि समेत वित्तीय र दलाल पुँजीवादले प्रदान गरेका सीमित र जोखिमपूर्ण अवसरका वरिपरि चक्कर लगाइरहेको छ । अर्थात् आममान्छे भने स्वतन्त्र र सम्मानित जीवनका लागि कठिन संघर्षमा छन् ।

पुँजीवादी व्यवस्थामा भाषाहरू, उनीहरूले तय गर्ने विषयहरू पनि त्यसरी नै निश्चित वर्गलाई ध्यानमा राखेर तयार गर्ने गरिन्छ । जस्तो कि, अर्थतन्त्र राम्रो छ कि नराम्रो, वा काम गरिरहेको छ कि संकटग्रस्त छ भन्ने विषय पनि त्यहाँको पुँजीपति वर्गको सजिलो र संकटलाई ध्यानमा राखिएर भनिएको हुन्छ । कुनै राष्ट्रपतिले आफ्नो अर्थतन्त्र राम्रो छ भनेर भन्यो भने सम्पत्तिको ठूलो हिस्सामा स्वामित्व रहेका निश्चित पुँजीपति वर्गका लागि त्यो अर्थतन्त्र राम्रो छ भनिएको हुन्छ, किनकि पुँजीवादी व्यवस्थामा बहुसंख्यक मानिस त दैनिक जीवनयापनका लागि समेत कठिन संघर्ष गरिरहेका नै हुन्छन् ।

साम्राज्यवादको स्वरूपमा उभिएको आजको पुँजीवादले वाम आन्दोलनमाथि हमलाका लागि अक्टोपसका जस्ता जाली खुट्टाहरू तयार पारेको छ । यी प्रत्येक खुट्टाले वामपन्थको विचार, योजना, संगठन र आन्दोलनमाथि अनेक प्रहार जारी राखेका छन्

यस्ता भाषाहरू आममान्छेलाई, वाम प्रयत्न र आन्दोलनलाई विषयान्तर गर्नका लागि प्रयोग गर्ने गरिन्छ ताकि पुँजीवादले निर्माण गरेको असमान अर्थतन्त्रको संरचनामाथि कसैले प्रश्न नगरोस् । कसैले यता ध्यान नदेओस् कि, पुँजीवादको संरचनाअन्तर्गत सबैका लागि राम्रो अर्थतन्त्र हुनै सक्दो रहेनछ भनेर । कसैले यो विषयको गहिराइमा चिन्तन नगरोस् कि, कसरी पुँजीवाद आजको साम्राज्यवादको चरणसम्म आइपुग्दा अर्काको बर्बादीको मूल्यमा खडा भएको छ भनेर ।

आज प्रत्येक मानिस अरुको शोषण र बर्बादीको मूल्यमा बाँच्न विवश छन् र आजको यो साम्राज्यवादी जीवन पद्धतिले सबैका लागि सम्मानित जीवन भन्ने कुरालाई असम्भव तुल्याएको छ । हामीले चलाउने अत्याधुनिक प्राविधिक सामग्रीहरू जस्तो कि आइफोनको नै उदाहरण हेरौँ, यो आइफोनको निर्माणमा प्रयोग हुने कतिपय धातुहरू अफ्रिकाका अप्ठ्याराभन्दा अप्ठ्यारा खानीहरूबाट, बालबालिकालाई अमानवीय ढंगले प्रयोग गरेर उत्खनन् गरिएको हुन्छ । आइफोन ४ मा गरिएको एउटा अध्ययनले भन्छ, मार्क्सका पालामा १५० वर्षअगाडि कपडा उद्योगका मजदुरलाई गरिएको शोषणभन्दा २५ गुणा ज्यादा शोषण आजका आइफोनको कारखानामा काम गर्ने मजदुरहरूमाथि छ । यसरी एकातिर आइफोनको आकर्षण र चमक, अर्कोतिर विश्वका विभिन्न देशमा त्यसको निर्माणका लागि आवश्यक सामग्री तयार पार्दा गरिएको चरम शोषण । यतापट्टि फर्केर यो कोणमा हुने छलफल निस्तेज गर्नु आजको पुँजीवाद, यसले तयार गरेको आफूअनुकूलको राज्यसत्ता, यस्तो राज्यसत्ताका लागि आवश्यक नेतृत्वको निर्माण र पुँजीपति वर्गको आफ्नो स्वामित्वमा रहेको मिडियासत्ताको प्रमुख ध्येय हुन्छ ।

आजको पुँजीवादको कुरूपता बुझ्न, एकपटक हाम्रो राजधानी काठमाडौंको ‘बागमती कोरिडोर’ नै पनि हेरौँ । एकातिर ठडीएका आलिसान महलहरू र त्यसको ठीक अर्कोतिर किनारमा भएको सुकुम्बासी बस्ती र त्यहाँको हालत । संसारका सबै तेस्रो विश्वका शहरहरूमा यस्ता र योभन्दा डरलाग्दो कुरूपता देखिन्छ । एकातिर दशौँ तलाका घरभित्र बस्ने मुट्ठीभरका मान्छे अर्कोतिर सडकमा माग्दै, सडकमै सुत्ने घरविहीनहरू । एकातिर हतियार र लागुऔषधको धन्दा र मुनाफा, अर्कातिर लागुऔषधको दुर्व्यसन र हतियारको बलमा समाजमा थोपरिएको त्रासदी र आतंक । एकातिर अनैतिक, अमर्यादित तथा असाध्यै नाफाखोर यौनबजार, अर्कोतिर ओसारपसारमा पारिएका र बेचिएका महिला तथा बालबालिका । एकातिर दिन प्रतिदिन भाउ बढाउने ठूलाठूला औषधि कम्पनीहरू, ठूलाठूला अस्पतालहरू अर्कोतिर दिन प्रतिदिन औषधिउपचारको अभावमा छटपटिरहेका गरिब बिरामीहरू । एकातिर बैंकहरूको बढ्दो नाफा, अर्कोतिर साना उद्यमी, मजदुर र किसानहरूको कष्टकर जीवन, कृषि उत्पादन बिक्री नभएर सडकमै फाल्नुपर्ने, खेतमै जोत्नुपर्ने बाध्यता । ऋणको चपेटामा परी कुनै उपाय नदेखेर गरिएका आत्महत्याका शृङ्खलाहरू ।

एकातिर अरबका आलिसान ‘बुर्ज खलिफा’ र मलेसियाका ‘पत्रोनेस’हरू, अग्ला भ्यु टावरहरू, अर्कोतिर रित्तिएका हाम्रा गाउँबस्तीहरू, बाँझा खेतबारीहरू । देश छोडेर परदेशिने जिउँदाहरूको लस्कर, र बाकसमा बन्द भएर फर्केका लासहरू । एकातिर विश्वको आकर्षक फुटबल स्टेडियम अर्कोतिर त्यसको जगमा रहेको कामदारहरूको लास । एकातिर युरोप र अमेरिकाको समृद्धि र ‘फेन्सी जीवनशैली’, अर्कोतिर अफ्रिका, एसिया र ल्याटिन अमेरिकाका झुपडबस्तीका संघर्षपूर्ण दैनिकी । एकातिर एकथरी मानिसहरूको रोजगारीको सुनिश्चितता अनि अर्कोतिर सर्टिफिकेट हातमा बोकेर शहरको यो कुना र त्यो कुना चहार्ने बेरोजगार तन्नेरीहरू । एकातिर एमेजोनजस्ता कम्पनीहरूको बढिरहेको अनियन्त्रित मुनाफा, अर्कोतिर त्यही कम्पनीबाट हजारौँ मानिसहरूले गुमाएको रोजगारी । एकातिर ठूलाठूला भवन, चिल्ला, सफा फराकिला बाटो तथा एयरपोर्टहरू अर्कातिर प्रकृतिको अनियन्त्रित दोहन र पृथ्वी तथा मानव जातिकै अस्तित्वमा संकट निम्त्याउने पर्यावरणीय विनाश । यी र यस्ता हजारौँ उदाहरणहरूले यो पुष्टि हुन्छ कि, आजको पुँजीवादी दुनियाँमा एकातिर आकर्षक समृद्धि र विकास छ, अर्कोतिर गरिबी र बर्बादी छ । एक ठाउँमा सुख शान्ति र धनसम्पत्तिको सञ्चय छ, अर्को ठाउँमा अन्याय र शोषण छ । एक ठाउँमा रोजगारी र सामाजिक सुरक्षा छ, अर्को ठाउँमा बेरोजगारी र असुरक्षा छ । एक थरीलाई सम्मानित र सुरक्षित श्रम छ भने अर्को थरीलाई असुरक्षित श्रम र जीवनको जोखिम छ । यसरी पुँजीवादसँग असमानताको भयावह खाडल अविच्छिन्न र अनिवार्य छ ।

पुँजीवाद स्थिर पनि छैन । यो आफैँमा संकटग्रस्त छ । ‘नाफा र सञ्चयको अनन्त चक्र निरन्तर चल्छ’ भन्ने जुन भ्रम पुँजीवादले दिन खोजेको छ, पुँजीवादको करिब पाँच सय वर्षको इतिहासले यसलाई पुष्टि गर्न सकेको छैन । प्रविधि र ज्ञान विज्ञानको क्षेत्रमा जस्तोसुकै क्रान्ति भयो भनिए पनि, विश्वका सबै ज्ञान तर्क क्षमतालाई एक ठाउँ राखे पनि पुँजीवादको संकट निवारणका लागि, यसको रोकथामका लागि आजसम्म कुनै पुँजीवादी विद्वान् र विद्वान्‌हरूको समूह देखापरेको छैन । २००८ मा आएको विश्वव्यापी पुँजीवादी संकटका सन्दर्भमा तत्कालीन बेलायती महारानी एलिजावेथले पुँजीवादी विश्वका उत्कृष्ट भनिएका अर्थशास्त्रीहरूलाई ‘यत्रा किताब, अनुसन्धान र ब्रोडसिटहरूमा हिसाबकिताब मात्र गरिरहँदा पनि यो संकट आउँदै छ भनेर किन नदेखेको ? किन नभनेको ?’ भनी प्रश्न गरेको र त्यसको उत्तर सन्तोषजनक नआएको प्रसंग सार्वजनिक छ र थुप्रै विमर्शमा उल्लेख गर्ने गरिन्छ । यसको अर्थ, जतिसुकै ढाँट छल गर्न सकिएला, तर पुँजीवादमा संकट आउँछ आउँछ ।

यस्ता संकट आए पनि पुँजीवाद विकल्पहीन हो भनेर (कु)तर्क गर्नु बेग्लै कुरा हो । यी कुराहरूले पुँजीवाद आफैँमा संकटग्रस्त व्यवस्था हो भन्ने कुरा फेरि पनि पुष्टि गरेको छ । तर, आफूभित्र यस्तो संकट आइपरेपछि अरु ठाउँमा अन्य मानवीय संकट थोपरेर, आफ्नो संकट अन्यत्र स्थानान्तरण गरेर भए पनि पुँजीवादले आफूलाई आजसम्म यहाँ ल्याइपुर्‍याएको छ ।

संकट स्थानान्तरणका लागि हिजो उपनिवेश निर्माणको बाटो लिइयो । विभिन्न सभ्यता निर्माण र मानवताको विस्तारको आवरणमा संसार लुट्ने अत्यन्त निन्दनीय औपनिवेशिक नीतिहरू अगाडि सारियो । आज उपनिवेशबाट मुक्ति आन्दोलनले विजय हासिल गरिसकेपछि पुनः आफ्नो संकट स्थानान्तरण गर्ने र संसार लुट्ने योजना निरन्तरताका लागि नवउदारवादको नीति अगाडि सारिएको छ ।

हिजो, उपनिवेशका क्रममा थोपरिएका अत्याचार र युद्धहरूभन्दा अझ ज्यादा क्रूर र आततायी दमन तथा युद्ध नवउदारवाद लागू गर्ने सिलसिलामा थोपरिएको छ । हिजो नवउदारवाद जबर्जस्ती थोपर्ने क्रममा, पुँजीवादबाट आफूलाई विच्छेद गर्ने र ठूलाठूला व्यापारिक निगमको स्वार्थमा आफ्नो देशको स्रोत साधनलाई दोहन नगर्ने अडानमा दृढ रहेका चिलीका समाजवादी नेता साल्भाडोर एलेण्डे र उनको पार्टीमाथि, उनका समर्थकमाथि दमन र हत्याका शृङ्खला चलाइएको सन्दर्भ स्मरणीय छ ।

आजको ताजा उदाहरण, पेरुमा राष्ट्रपति पेद्रोमाथि गरिएको ‘कुु’ र त्यसको विरोधमा आएका समर्थकहरूमाथि गरिएको दमनमा देख्न सकिन्छ । ब्राजिलमा हेरौँ, राष्ट्रपति लुलामाथि लगाइएका झुटा भ्रष्टाचारका मुद्दा, उनलाई गरिएको जेल चलान र दक्षिणपन्थी बोल्सोनारो समूहलाई गरिएको सबै खाले साम्राज्यवादी सहयोग । फेरि निरन्तर जनसंघर्ष र त्यसले निर्माण गरेको जनमतले राष्ट्रपति लुलाको संघर्षपूर्ण पुनरागमन र अहिले त्यो सरकारविरुद्ध साम्राज्यवाद पक्षधर दक्षिणपन्थी बोल्सोनारोहरूको विरोध प्रदर्शन । कुनै पनि पुँजीवादको विकल्प भनी दृढतापूर्वक अगाडि बढाइएको अभियान, आन्दोलन र राजकीय प्रयत्नहरूलाई अनेक जालझेल, प्रपञ्च र दमनमार्फत अवरोध सिर्जना गर्ने क्रम जारी छ ।

यसरी मानव समाजमा व्याप्त कहालीलाग्दो गरिबी, खुम्चिँदो स्वतन्त्रता, गहिरिँदो असमानता र अमानवीय युद्धहरूको त्रासदीले पुँजीवादले आफ्नो सान्दर्भिकता गुमाइसकेको तर्फ संकेत गर्दछ । आफ्नो दिग्विजय घोषणाका क्रममा उसले कबोल गरेको समानता, स्वतन्त्रता र भ्रातृत्वको नारासमेत पुँजीवादी व्यवस्थामा असम्भव भएको प्रमाणित गर्छ । यसको अर्थ पुँजीवादले आफ्नो वैधानिकता पनि गुमाइसकेको छ । तर पनि उसले हार खाएको छैन ।

माथि उल्लेख भएजस्तो असमानता र शोषणलाई कायम राख्न, आफ्नो संकटलाई अन्यत्र स्थानान्तरण गर्न, देशदेशका संविधान, कानुन, मान्यता, नैतिकताजस्ता सबै कुरामा पुँजीवादले आफूअनुकूल अर्थात् असाध्यै थोरै निश्चित पुँजीपति वर्गको हितरक्षाका लागि हरेक राज्यमा पुँजीवादी प्रभुत्व स्थापित गर्ने सामाजिक, सांस्कृतिक तथा राजनीतिक बन्दोबस्तीको तारतम्य मिलाइराखेको छ । यस्तो कामका लागि उसले अनेकौँ संरचनाहरू तयार पारेको छ । जस्तो कि,

हतियारसहितको सामरिक शक्ति । करिब तीन अर्ब जनसंख्या आज भोकमरीमा छ तर खर्बौं डलर आज सेना र हतियारका लागि खर्च गरिन्छ । दोस्रो विश्वयुद्धताका जापानको हिरोसिमा र नागासाकीमा खसाइएको भन्दा दशौँ गुणा ज्यादा शक्तिशाली आणविक हतियारहरूको निर्माणमा खर्बौंको लगानी छ । आतंकवाद नियन्त्रणको नाममा, सुरक्षा संवेदनशीलता र शान्ति कायम गर्ने नाममा कसरी हरेक पुँजीवादी राज्यहरू प्रहरी राज्यमा, सेना राज्यमा परिणत भइरहेका छन् हामी देख्न सक्छौँ ।
पुँजीवादको विकल्प छैन भनेर स्थापित गर्न खोजिएको भाष्य । बरु पृथ्वी ध्वस्त होला, मानव जाति सकिएलान् तर पुँजीवाद सकिँदैन, मानव समाज अन्तिम व्यवस्था नै पुँजीवादी व्यवस्था हो र मानव समाजको ‘अन्तिम मान्छे’ नै पुँजीवादी मान्छे हो भन्ने कमन सेन्सको निर्माण र प्रसार । यसका लागि मिडियालाई, नयाँ मिडियाका विभिन्न प्लाटफर्मलाई अर्थात् रेडियो, टेलिभिजन, पत्रपत्रिका मात्र होइन फेसबुक, ट्वीटर, युट्युब, टिकटकजस्ता प्लाटफर्महरू, प्रेस र पुस्तकहरू आफ्नो स्वामित्वमा लिने र त्यहाँबाट आफूअनुकूलका सूचना र विषयहरू प्रसारण तथा प्रकाशन गर्ने । सञ्चार क्षेत्र कब्जामा लिई गलत सूचना, तथ्यहरूको तोडमरोड, मुद्दाहरूको विषयान्तरजस्ता तरिकाहरूको भरपूर प्रयोग गरी व्यवस्थाको लाभ लिइरहेका पुँजीपति वर्गको पक्षमा रहेको विचार र प्रणालीलाई समाजमा थप मजबुत गराउने प्रयत्न ।
उसले विश्वव्यापीकरणका नाममा तयार पारेको इन्टरनेसनल मनिटरी फण्ड (आईएमएफ), विश्व व्यापार संगठन (डब्लूटीओ), वर्ल्ड बैंकजस्ता संरचनाहरू । यिनीहरूले संसारभरको स्रोत साधनलाई कसरी निचोरेर साम्राज्यवादको केन्द्रमा सञ्चित गर्ने योजना बनाउँछन् र पुँजीवादको प्रभुत्व कायम गर्नका लागि विभिन्न देशमा हस्तक्षेप गर्छन् । समानता र भाइचाराको नीतिको जति व्याख्यान गरिएपनि, गरिबी निवारण र विकासका अनेक योजना र त्यसका लागि यी संरचनाहरूको प्रभावमा, अरबौँ ऋण प्रवाह गरेपनि आज कुनै पनि देश गरिबीबाट विकासतर्फ अगाडि बढेको छैन ।
विद्यालय विश्वविद्यालयका कोठाहरूमा के पढ्ने के नपढ्ने भन्ने पाठ्यक्रममाथि नियन्त्रण, विज्ञान तर्क र ज्ञानमाथिको हस्तक्षेप र दुरूपयोग मात्र होइन, पुँजीवादको हितरक्षाका लागि कस्ता मान्छेको उत्पादन र पुनर्उत्पादन गर्ने भन्नेसम्मको तयारी । मानिस स्वभावैले स्वार्थी हुन्छ, मानिसले हरेक काम नाफाघाटा हेरेर गर्छ भन्ने भ्रमको सिर्जना, वैज्ञानिक र आलोचनात्मक चेतनालाई कमजोर बनाउन गरि तयार पारिएका पाठ्यक्रम । प्रश्न गर्नेहरूलाई द्रोही हुन् भनी स्थापित गराउन भरपुर कोशिष गर्ने । पुँजीवादी उद्यमशीलताले, नाफाका लागि उसले उचित ठहर्‍याएका विषय र जनशक्तिको विकासमा ध्यान दिने कुरा । पूर्ण क्षमतामा मानविय विकास गर्ने होइन सिर्फ मुनाफा निर्माणको साधनका सीमिततामा मान्छेको क्षमता विकासलाई नियन्त्रण गर्ने ।
यी सबै कुरालाई आकार दिने, पुँजीपति वर्गको हित संरक्षण गर्ने राजनीतिक दल र त्यसका लागि सुयोग्य (स्वाँठ) नेतृत्व निर्माणमा लगानी गर्ने । विभिन्न मानिसलाई नेताको रूपमा खडा गर्ने, सेलिब्रेटी, व्यापारी, आदिलाई पुँजीवाद किन ठीक छ किन समाजवाद असम्भव छ भन्दै पुँजीवादी दुनियाँले सिर्जना गरेका अप्ठ्याराहरूमाथि पर्दा लगाउने प्रयत्न गर्ने ।
देशको स्रोत साधनलाई पुँजीपति वर्ग र साम्राज्यवादको सेवामा लगाउन अनेक झुटा तथ्यांकहरूमार्फत राज्यका नेतृत्व र अधिकारीहरूलाई ‘इकोनमिक हिटम्यान’ मार्फत प्रयोग गर्ने । हाम्रै देशमा पनि विभिन्न विदेशी अनुदान र परियोजनाका पक्षमा यसले देशलाई हेर्दाहेर्दै कायापलट गर्दिने व्याख्यान गर्ने इकोनमिक हिटम्यानहरू देखिएकै छन् । मन्त्री प्रधानमन्त्री, तिनका आफन्त र किचन क्याविनेट, उनीहरूका कोठा चोटामा यस्ता विभिन्न स्तरका हिटम्यानहरू चक्कर लगाइरहेका हुन्छन् । यो विश्वव्यापी प्रक्रिया नै हो ।

हाम्रो वर्तमान, वित्तीय र दलाल पुँजीवादको, साम्राज्यवादको परिपक्व जालको भूमरीमा छ । विश्वव्यापीकरणका प्रक्रियाले आजको पुँजीवादी शोषणको सबैभन्दा आधुनिक रूपहरू आवश्यकता अनुसार सञ्चालन र प्रयोग गर्न सकिने परिस्थिति आज हाम्रो सामु छ । यसरी पुँजीवाद भर्खरको छैन, ऊ बुढ्यौलीमा छ ।

वर्ल्ड बैंकलगायतका सम्राज्यवादी संरचनाहरूका सर्तैसर्तमा आधारित ऋण लिने वा अन्य अल्प वा दीर्घकालीन साम्राज्यवादी परियोजनामा नेता र अधिकारीहरूलाई सकेसम्म कन्भिन्स गर्ने, नमाने प्रलोभन दिने, त्यो पनि नमाने धम्की दिने र आवश्यक पर्दा हत्या गर्न पनि पछि नपर्ने तरिका अपनाइएको हुन्छ । यो प्रक्रियाको क्रममा कति कन्भिन्स हुन्छन्, कति प्रलोभनमा पर्छन्, कति पुँजीवादसँग सम्झौताहीन संघर्षमा लाग्छन् र सामना गर्छन् । यस्तो प्रलोभन, धम्की र हत्याको शृङ्खलाले एक व्यक्तिको मात्र हैन सिंगो आन्दोलन, सामाजवादी जागरण र पुँजीवादविरुद्ध लड्ने जिजिविषा नै कमजोर हुने मनोविज्ञान तयार पारिन्छ । यस बाटोबाट पनि पुँजीवादले आफ्नो संकट केही पर धकेल्ने र आफूलाई सुदृढ गर्ने गरेको छ ।
श्रमजीवी वर्गको पार्टीमा घुसपैठ गर्ने । त्यहाँको लोकतन्त्र कमजोर बनाउने । स्वभावतः नै पुँजीवाद आसेपासे हुन्छ । पुँजीवादको यही चरित्रलाई अनुकूल हुनेगरी, आफन्त, इष्टमित्र र व्यापारिक साझेदारको पङ्क्तिलाई मात्र अवसरका खात लगाउने, पैसा र शक्तिको मालिक बनाउने र आम मान्छेहरूको हितलाई बेवास्ता गर्ने राजनीतिलाई प्रवर्द्धन गर्ने । यसका लागि वाम भनिएका नेतृत्वलाई आफू अनुकूल प्रयोग गर्ने र वाम आन्दोलनलाई झुठो र धोखाधडीको प्रतिविम्बको रूपमा स्थापित गर्न कोशिस गर्ने । ताकि वाम पार्टीहरूप्रति निराशा छाओस् ।
देशको लोकतन्त्रमाथि हमला । को जित्ने को हार्ने भन्ने कुराको तयारी गर्ने । चुनाव ‘इञ्जिनियर’ गर्ने ताकि आफू अनुकूलका प्रतिनिधीहरूको जित सुनिश्चित होस् । पैसाका आधारमा उम्मेद्वार तय गर्ने र जित हारको परिणामलाई खरिद गर्ने । श्रमजीवी वर्गका विभिन्न सामाजिक विविधतालाई उपयोग गरेर सामूहिकता र ऐक्यबद्धतामाथि प्रहार गर्ने । पुँजीवादी शोषणको संरचनालाई मजबुत गराउनका लागि, विभिन्न ढंगले शोषणमै परेका मानिसहरू र तिनको रूपान्तरणकारी संस्थाहरूलाई समेत सोही नाममा प्रयोग गर्ने । यस्तो प्रयोगमार्फत, वर्गसंघर्षलाई निस्तेज पार्ने । जाति, भाषा, क्षेत्र, लिंग वा सभ्यताका नाममा दलनमा परेका वर्गको एकतालाई टुटाउने र सकेसम्म एकआपसमा भिडाउनु, तिक्ततापूर्ण सम्बन्ध बनाएर मिल्न नदिने पुँजीवादको मक्सद बनेको छ । आज जातका नाममा, लिंगका नाममा पुँजीवादी विचारहरू छरपष्ट पाइन्छन् जसको एकमात्र काम पुँजीवादको संरचनाविरुद्धको वर्गसंघर्षलाई कमजोर बनाउनु हो । समाजका पिँधमा रहेकाहरूबीचको ऐक्यबद्धतामा खलल पुर्‍याउनु हो । ताकि उनीहरू एक भएर पुँजीवादविरुद्धको विद्रोहलाई संगठित नगरुन् ।

माथि उल्लेख गरिएका र उल्लेख नगरिएका अन्य अनेक तरिकाहरू पुँजीवादले अपनाए पनि यी कुनै संरचना वा तरिकाका बावजुद पुँजीवादविरुद्धको विद्रोह र प्रतिरोधको ज्वाला भने दन्किन छाडेको छैन । पुँजीवादले निम्त्याएका शोषण र असमानताका खिलाफ प्रतिरोध र विद्रोह उठ्दैनथ्योे भने, उसले आफ्नो प्रभुत्वका लागि यो सब संरचना तयार गर्ने लगायतका माथापच्ची गर्न आवश्यक नै हुन्थेन । नि:सन्देह, हिजो पनि र आज पनि पुँजीवादविरोधी आन्दोलनहरू जारी छन् । कतै वाम आन्दोलनका नाममा, कतै कम्युनिस्ट आन्दोलनका नाममा ती प्रतिरोधि प्रयत्नहरू जीवित छन् ।

यस्ता प्रयत्नहरू पुँजीवादका लागि खतरापूर्ण हुन्छन्, तसर्थ पुँजीवादी प्रभुत्वका लागि पुँजीपति वर्गले तयार गरेका संरचना र तारतम्यको पहिलो योजना कुनै पनि देशको राजनीति र विचारधारामाथि नियन्त्रण लिनु हुन्छ । राजनीति र विचारधारालाई आफ्नो नियन्त्रणमा लिनका लागि उसको पहिलो हमला वाम आन्दोलनमाथि हुन्छ । वाम वा कम्युनिस्ट आन्दोलनमाथि उसले बहुआयामिक घातक हमला गर्ने गर्छ । साम्राज्यवादको स्वरूपमा उभिएको आजको पुँजीवादले यस्तो हमलाका लागि अक्टोपसका जस्ता जाली खुट्टाहरू तयार पारेको छ । यी प्रत्येक खुट्टाले वामपन्थको विचार, योजना, संगठन र आन्दोलनमाथि अनेक प्रहार जारी राखेका छन् ।

यसरी हाम्रो वर्तमान, वित्तीय र दलाल पुँजीवादको, साम्राज्यवादको परिपक्व जालको भूमरीमा छ । विश्वव्यापीकरणका प्रक्रियाले आजको पुँजीवादी शोषणको सबैभन्दा आधुनिक रूपहरू आवश्यकता अनुसार सञ्चालन र प्रयोग गर्न सकिने परिस्थिति आज हाम्रो सामु छ । यसरी पुँजीवाद भर्खरको छैन, ऊ बुढ्यौलीमा छ । आफूविरुद्धका तमाम विद्रोह र प्रतिरोधको सामना गर्ने ज्ञान, चेतना, तर्क शक्ति र अनुभव लिएर बसेको छ । उपनिवेशवाद, फासिवादको मात्र होइन बहुआयामिक शोषणको नयाँ विचारधारा नवउदारवादको समेत ५० वर्षभन्दा ज्यादाको अनुभव भैसकेको छ । र यी तमाम अनुभवहरूबाट विश्वको कुनैपनि कुनामा आफ्नो प्रभुत्वका लागि उसले सबै हतकण्डाहरू प्रयोग गरिरहेको पनि छ । यो रूपको पुँजीवादविरुद्ध लडेर समाजवाद निर्माणमा लागेका प्रत्येक अभियान्ताहरू, कम्युनिस्टहरू श्रमजीवीका पक्षधरहरू र मुक्ति आन्दोलनका, मानविय आन्दोलनका योद्धाहरूले यतिबेला आफ्ना आँखा, कान लगायत सबै इन्द्रियहरू, आजको पुँजीवाद बुझ्ने, यसका भ्रमहरूबाट जोगिने र यसका संकटको गति, दिशा र गहिराइ मापन गर्नका लागि सक्रिय बनाउनुपर्नेछ । यसको संकटको सही विश्लेषण गरेर समाजवादी आन्दोलनका लागि सम्पूर्ण तयारी केन्द्रित गर्नुपर्नेछ । संकटको गति र दिशालाई बुझेर गरिने सही विश्लेषण र त्यसका आधारमा गरिने तयारीले मात्र हामीलाई समाजवादतर्फ संक्रमण गराउँछ । आजको पुँजीवादको यथार्थ, यसको सामर्थ्य र यसको संकटलाई बेवास्ता गरेर बनाइने कुनै समाजवादी कार्यक्रम र यसलाई नजरअन्दाज गरेर तयार पारिने कुनैपनि मुक्तिको आशा काल्पनिक हुनेछ । त्यो असान्दर्भिक र अप्राप्य हुनेछ ।

वामपन्थ सहवरण गर्ने पुँजीवादी प्रयत्न

नेपालकै कम्युनिस्ट आन्दोलनलाई हेरौँ, नेपाल कम्युनिस्ट पार्टी (नेकपा)ले वाम रूपान्तरणको थालनीका लागि पुँजीवादबाट ‘डिपार्चर’को सुरुवात गर्ने महत्त्वपूर्ण अवसर प्राप्त गरेको थियोे । संसदमा करिब दुई तिहाइको शक्तिमा उपस्थित थियो । यसले पुँजीवादबाट समाजवादमा संक्रमणका लागि धेरै हदको नीति बनाउन सक्थ्यो । कृषि क्रान्तिका लागि आवश्यक कानुनी व्यवस्था तथा राजकीय संरक्षण, भुउपयोग नीतिको निर्माण र प्रयोग, राजकीय तथा सार्वजनिक लगानीको विस्तार गरी रोजगारीको श्रृजना, स्वास्थ्य तथा शिक्षामा सार्वजनिक लगानीको विस्तार, उर्जा तथा सार्वजनिक यातायातको सुदृढीकरण, वित्तिय तथा दलाल पुँजीवादमाथि नियन्त्रण, उत्पादनमुलक क्षेत्रमा बैंकको लगानी स्थानान्तरणको थालनी, उद्योगधन्दा तथा कलकारखानाको विस्तार र यसमा राजकीय लगानीका क्षेत्रहरूको निर्धारण तथा प्रयोग । साना तथा सामुदायिक पर्यटकीय क्षेत्रहरूको संवर्द्धन, साना उत्पादकहरूको सुरक्षा र उद्यमशीलताको प्रवर्द्धन, आधारभूत तहका श्रमजीवी जनताका हितमा हुने साझा थलो चाहे खेलको क्षेत्रमा होस्, चाहे सामाजिक पुनर्मिलनका क्षेत्र हुन्, पुस्तकालय तथा एकअर्कासँग मानिसहरूले कुराकानी गर्ने, आपसी विश्वास र हार्दिकता बढाउने, बालबालिका र ज्येष्ठ सदस्यहरूको सामुदायिक जिम्मेवारीका लागि आवश्यक संरचनाको निर्माण, प्राकृतिक स्रोतसाधनमा जनताको पहुँच आदि । आवश्यक पर्दा संविधान नै संसोधन गरेर रूपान्तरणको मार्गचित्र तयार पार्न सक्थ्यो ।

दुखको कुरा, हाम्रै आँखा अगाडि कम्युनिस्ट आन्दोलन पुँजिपति वर्गको स्वार्थलाई प्रवर्द्धन गर्ने संस्थाको रूपमा दुरूपयोग भयो । पार्टीभित्रका छलफल र निर्णयहरूलाई पुँजिपति वर्गको स्वार्थको बन्धक बनाइयो । पार्टीभित्रको लोकतन्त्र कमजोर बनाइनु, पार्टी निर्णयहरूलाई पटकपटक उल्लंघन गरिनु, नेकपाको पार्टी सत्ता र राज्यसत्तालाई श्रमजीवी वर्गबाट टाढा, तिनको सरोकारबाट टाढा राख्ने प्रयत्नलाई सम्भव बनाउन लागि थियो । पार्टीभित्र पारदर्शी छलफल र संवादलाई अबलम्बन गरिँदो हो त, यति, ओम्नी बतास काण्डहरू जे सार्वजनिक भएका छन्, देशका विभिन्न ठाउँका सार्वजनिक जमिन जसरी बेचिएको छ, देशका राम्रा प्राकृतिक सौन्दर्ययुक्त स्रोत साधन दोहन गर्नका लागि जसरी कौडीको मोलमा निश्चित पुँजीपतिहरूलाई दिइएको छ, जसरी राज्यका तर्फबाट हुने वस्तु र सेवाको खरिदको ठेक्कामा खुलेआम कमिसनको माग गरिएको छ, जसरी देशमा सार्वजनिक लगानीको विस्तारमा नजरअन्दाज गरिएको छ त्यो सम्भव थिएन । पार्टीको वर्गपक्षधरताबाट च्युत हुने प्रक्रियाको दारुण दृश्य त अझ कोभिड संकटका बेला देखा पर्‍यो । माइल का माइल दूरी मजदुरहरूले कष्टकर ढंगले हिंडेर पार गर्नुपर्‍यो । एम्बुलेन्सको पहुँच नभएर कति विरामीले मृत्युवरण गर्नुपर्‍यो । औषधि खरिदमा कमिसनका चक्करमा लागेर, जनताले भोगेका सास्तीलाई नजरअन्दाज गरियो । एकपटक सोचौँ, कसको स्वार्थमा गिरिवन्धु टि स्टेटलाई प्लटिङका लागि खुला गर्ने निर्णय गरियो त ? पक्कै पनि त्यहाँका कामदार वर्गको योजना र चाहनामा होइन । कसलाई खुसी पार्न पार्टी विभाजनमा दीपावली गरियो, कसको स्वार्थमा संसद विघटन गरियो ? यी सबै कामले एकातिर वाम प्रयत्नलाई कमजोर बनाइयो, कम्युनिस्ट आन्दोलनकै नामबाट पुँजीवादी स्वार्थको धन्दा चलाइयो । र अन्ततः एउटा उज्यालो सम्भावना र हजारौँका बलिदानको जगमा उभिएको समाजवादी सपनामाथि कुठाराघात गरियो ।

यति मात्र होइन, आज वाम आन्दोलनको एउटा हिस्सालाई विचार चाँहिदैन । विचारको प्रश्न महत्त्वपूर्ण हुन्थ्यो भने हिजो जनताको संघर्षले रछ्यानमा मिल्काएको, आन्दोलनले दरकिनार गरेको पुनरुत्थानवादी शक्तिहरूको जितलाई आफ्नो प्रतिष्ठासँग गाँस्ने अधपतनतर्फ कम्युनिस्ट आन्दोलनलाई निर्धक्क हेलिने थिएन । विचारधारामाथिको यो भद्दा आक्रमणको प्रयोजन नि:सन्देह पुँजीवादको सुदृढीकरणका लागि हो । पुँजीपति वर्गको सेवाका लागि हो ।

यी सबै तथ्यांकहरूले वाम आन्दोलनलाई नै, समाजवादी आन्दोलनलाई नै पुँजीवादले सहवरण गरेकोतर्फ संकेत गर्दछ । वाम आन्दोलन र यसको नेतृत्वले गुमाएको अवसरले समाजमा जे विश्वासको संकट सिर्जना गरेको छ त्यस ठाउँमा पुँजीवादले आफू अनुकूलको विचार र मूल्य भएकाहरूको नेतृत्व स्थापित गर्ने अवसर बनाएको छ । आज विचार र वादभन्दा माथि छौँ भन्ने भाष्यका आवरणमा उदाएका शंकास्पद शक्ति र व्यक्तिहरूको जग यही हो । यस परिणामका लागि नेपाली समाजले के कस्तो क्षतिपूर्ति तिर्नुपर्ने हो, त्यो हेर्न बाँकी नै छ । तर, यो कुराचाहिँ ढुक्कले भन्न सकिन्छ कि यी सब मामलामा पुँजीवाद अगाढि बढेको छ र वामपन्थ पछाडि घचेटिएको छ ।

वाम जनमत र वाम आन्दोलनमा पहिला वाम विचारधाराको नियन्त्रण खुकुलो बनाउने, अनि ‘वाम’ भनिएकैै नेतृत्वबाट पुँजीवादी योजनाका कामहरू गराउने कुराले, वाम हुनु वा पुँजीवादी हुनुमा केही फरक नभएको प्रमाणित गरिदिएको छ । पुँजीवादले विचारधारमार्फत नै गाँजिसकेपछि ठीक बेठीक छुट्याउन नसक्ने, छुट्याइहाले आफ्नो नीजि नाफाघाटालाई ध्यानमा राखेर मात्र त्यसबारेमा धारणा राख्ने, पद संकटमा पर्छ कि, ‘करियर’ विग्रीन्छ कि, अवसर आउँदैन कि भन्ने भयका कारण मुद्दाहरूमा चुपचाप बस्ने, बरु शक्तिको वरिपरि चाकरी गर्ने, गलत कुरालाई पनि ‘हो, हो’ भन्ने र त्यसबाट ऐनमौकामा आफ्नो दुनो सोझ्याउने उपयुक्त अवसरको खोजिमा रहनेजस्ता प्रवृत्तिहरूले प्रश्रय पाएका छन् । आज वाम नामका दक्षिणपन्थी पार्टीहरूमा नेताकार्यकर्ताको ठूलो फौज यहि पुँजीवादी दीक्षाबाट कमजोर र अकर्मण्य बनाइएको छ । आफ्ना मालिकजस्ता नेताहरूको उर्दिलाई निर्णय मान्ने र त्यहाँबाट हुने प्रत्येक गलत दिशानिर्देशलाई, गलत फैसलालाई, आफ्नो राजनीतिक आकांक्षा, सत्ता, शक्ति र पदप्रतिष्ठा तलमाथि पर्छ कि भनेर चुपचाप शिरोधार्य गर्ने, केही नबोल्ने, नभन्ने पङ्क्ति निर्माण गरिएको छ । प्रश्न गर्ने, बहसका लागि आमनेसामने हुने, छलफलका लागि आह्वान गर्ने तरिकालाई बन्देज लगाइएको छ । एक्लै भएपनि मुद्दामा उभिने, आफ्ना कुराहरू भन्ने र छलफलमा मुक्त चेतनाले सहभागी हुने कुरालाई हतोत्साही गरिएको छ । यसबाट समग्र मुक्तिकामी प्रतिरोध र विद्रोहका सामूहिक सामर्थ्य संकुचनमा परेको छ ।

यसले आम जनमानसमा कोही वामपन्थी हुनु वा नहुनुले, समाजवादी हुनु वा पुँजीवादी हुनुले केही फरक नपर्ने स्थिति बनेको छ । एक हिसाबले समाजवादलाई बदनाम गरिएको छ, बंग्याइएको छ । समाजवाद हात्तीको देखाउने दाँतजस्तो भएको र यो कुरा नेताको भाषण र पुस्तकका अक्षरहरूमा मात्र राम्रो तर वास्तविक जिन्दगीमा अवसरवाद नै प्रमुख कुरा हो भन्ने पुष्टि गर्ने प्रयत्न गरिएको छ ।

समाजवादको पुनर्दाबी

समाजवादका नाममा पुँजीवादीहरूले नै रजगज गरेपछि, समाजवादलाई बदनाम गरिएपछि अब हामीले समाजवादलाई पुनर्दाबी गर्नुपर्ने भएको छ । हिजो मुक्तिकामी आन्दोलनलाई बर्वरतपूर्वक दमन गर्नेहरूले लोकतन्त्र, मानव अधिकार, गरिबी, सामाजिक न्याय, सहकारी, संरचनात्मक सुधारजस्ता अवधारणाहरू जसरी कब्जा गरे, आज उनीहरूले समाजवादलाई पनि त्यसैगरि सहवरण गर्ने प्रयत्न जारी राखेका छन् । अरु त अरु विचार र वर्गपक्षधरताको विषयलाई शुद्धतावाद भन्ने आरोप लगाएर कम्युनिस्ट झण्डाको आवरणमा नवउदारवादको धन्दा चलाउने बेइमानी पनि खुलमखुला चलाएका छन् । व्यवहारवादको नाममा समाजवादमाथि जो भद्दा मजाक उडाइँदै छ, त्यसले नेपालमा आजको वाम आन्दोलन उत्थान र पतनको दोसाँधमा पुर्‍याएको छ ।

तर मान्छेले आफ्नो प्रतिरोध र विद्रोहको क्रममा विकास गरेका यी शोषणविरोधि मुक्तिकामी अवधारणाहरूलाई पुँजीवादी कित्तामा चुपचाप छाडेर हामीले आन्दोलनलाई विसर्जन गर्ने कुरै आउँदैन । यी अवधारणाहरू न्यायिक रूपमा नै हाम्रा हुन् । तसर्थ आजको कम्युनिस्ट आन्दोलनको वा बाम आन्दोलनको पुनर्गठन गर्नुपर्ने ऐतिहासिक जिम्मेवारी आजका क्रान्तिकारीहरूको काँधमा आएको छ । यस्तो वाम पुनर्गठनको पहिलो काम नै यी अवधारणाहरूमाथिको पुनर्दाबी हो । यसका लागि सबैभन्दा पहिला हामीले नि:संकोच र पुरा निश्चितताका साथ भन्नुपर्छ, समाजवाद भनेको पुँजीवाद होइन । यो पुँजीवादको विकल्प हो ।

समाजवादका अनेक अनुभवहरू छन् । समाजवादी संघर्षका पनि धेरै अनुभवहरू छन् । सोभियत अनुभव, चिनीयाँ अनुभव, क्युवाली अनुभव, उत्तर कोरियाली अनुभव, पुर्वी युरोपका अनुभव । अमेरिकी र बेलायती संघर्षको अनुभव । बोलिभेरियन अथवा, ल्याटिन अमेरिकन क्षेत्रमा अहिले चलिरहेका संघर्षहरूको अनुभव, अफ्रिकी तथा अन्य एसीयाली अनुभव र हाम्रो आफ्नै नेपाली संघर्षको अनुभव आदि । यी तमाम अनुभवहरूका बावजुद, अब हाम्रो समाजवाद यस्तो हुन्छ र यो समाजवाद फलानो दिनबाट यसरी आउँछ भनेर सुनिश्चित गर्न भने सकिँदैन । त्यसोभए, पुँजीवाद अस्तित्वमा रहुञ्जेलसम्म समाजवाद सिर्फ नारा मात्र हो त? आजको दिनमा बाँचेकाहरूका लागि समाजवाद के हो ? कि उनीहरूको जिन्दगीमा यो समाजवाद मनमोहक क्षितिज मात्र हो ? समाजवाद माथिको पुनर्दाबी गर्दैगर्दा यी प्रश्नहरूको सहि र प्रष्ट जवाफ पनि खोज्नुपर्छ ।

समाजवादका अनेक अनुभवहरू छन् । समाजवादी संघर्षका पनि धेरै अनुभवहरू छन् । सोभियत अनुभव, चिनीयाँ अनुभव, क्युवाली अनुभव, उत्तर कोरियाली अनुभव, पुर्वी युरोपका अनुभव । अमेरिकी र बेलायती संघर्षको अनुभव ।

समाजवाद लक्ष्य त हो नै, तर आज बाँचेकाका लागि समाजवाद त्यो लक्ष्य प्राप्तिको प्रक्रिया हो । यसरी समाजवाद लक्ष्य र प्रक्रिया दुबै रूपमा एकसाथ अस्तित्वमा रहन्छ । लक्ष्य भन्नुको अर्थ, पुँजीवादी शोषणबाट मुक्त भएको समाज व्यवस्था । प्रक्रियाको अर्थ, पुँजी र पुँजीवादको आजको स्वरूप बुझ्ने काममा सामेल हुने र यसलाई बदल्ने काममा तत्पर हुने प्रक्रिया । पुँजीवादविरोधि प्रतिरोध र विद्रोहलाई, संघर्षका विविध आयामहरूलाई संगठीत र परिचालित गर्ने प्रक्रिया । पुँजीवादी संकटका अवस्थाहरूबारे राम्रो जानकारी राखेर उपयुक्त परिस्थितिमा समाजवादी प्रयत्नहरू लागु गर्न गराउन सक्ने तयारी गर्ने प्रक्रिया । श्रमजीवी वर्गको ऐक्यबद्धता जोगाउने प्रक्रिया, लोकतन्त्र सुदृढ गर्ने र विस्तार गर्ने प्रक्रिया । वर्गचेतनालाई दह्रोगरि पकड्ने र त्यसलाई फैलाउने प्रक्रिया । पुँजीका प्रभाव र प्रभुत्वको ठाउँमा वैकल्पिक प्रभुत्वका लागि के गर्न सकिन्छ, त्यसको तयारी र प्रयोग गर्ने प्रक्रिया । पुँजीवादी राजनीतिक दललाई विस्थापित गरी समाजवादी राजनीतिक दल निर्माणको प्रक्रिया । आजको कम्युनिस्ट पार्टी आजको परिस्थितिमा बन्छ । यसलाई आजको नवउदारवादसँग लड्न भिड्न टिक्न सक्ने ज्ञान बुद्धि संगठनले लैस गर्ने प्रक्रिया पनि आज बाँचेका मान्छेहरूका लागि समाजवाद हो ।

थोरैको हित गर्ने व्यवस्था भएको नाताले पुँजीवादलाई लोकतन्त्रभन्दा ज्यादा गोपनियता, अपारदर्शीताको खाँचो पर्छ त्यसको ठीक उल्टो समाजकै हित गर्ने भएकाले समाजवादलाई लोकतन्त्र अपरिहार्य हुन्छ । त्यसैले विचार, दृष्टिकोण र व्यवहारले नै समाजवादी पार्टी र यसमा लाग्ने मानिसहरूको समाजवादीकरणको प्रक्रियामा प्रवेश गर्नु आजको मानिसहरूका लागि समाजवाद हो । एकथोक भन्ने अर्कोथोक गर्ने त पुँजीवादको आधारभुत चरित्र हो । यसरी पुँजीवादीहरूका लागि विचारको दुनियाँ अलग हो व्यवहारको दुनीयाँ अलग हो । किनकी पुँजीवादले समाजमा झुट बोल्नैपर्छ, साँचो कुरा गरेर पुँजीवाद टिक्दैन । १५ दिनमा अनुहारको गोरोपन देखि लिएर वासिङ पाउडरका चम्किला धुलाईसम्मका नानाथरिका झुटहरू सार्वजनिक सञ्चारमा खुलेआम विना रोकवट प्रसारण तथा प्रकाशन हुन्छन् । नाफाका लागि वा फाइदाका लागि जे पनि गर्न पाइने नैतिक मूल्यको जगमा उभिएको छ पुँजीवाद । तर समाजवादका लागि भने विचार र व्यवहारको एकरूपता अनिवार्य शर्त हो । यसको नैतिक मूल्य पारदर्शिता र सत्यतामा अडिएको हुन्छ । यस्तो नैतिक मूल्यमा अडिग रहनु, विचार र व्यवहारको भिन्नता नहुने प्रक्रियामा सामेल हुनु, र सोही अनुकूलको जीवनपद्दती निर्माण गर्नु आज बाँचेकाहरूको समाजवाद हो । गरिबको पक्षमा, न्यायको पक्षमा, मानवताको पक्षमा, एकताको पक्षमा, शान्तिको पक्षमा, विभिन्न सामाजिक मुद्दाहरूलाई वर्गसंघर्षमा एकताबद्ध बनाउने पक्षमा आफ्ना ज्ञान सीप र क्षमताको अभिवृद्धि गर्नु र त्यसलाई प्रयोग गर्नु आजको समाजवाद हो ।

यसरी आज बाँचेकाहरूको र समाजवाद प्राप्त हुनुभन्दा अगाडिका मानिसहरूका लागि, समाजवाद काल्पनिक नारामात्र होइन यो पुँजीवादीकरणका विपक्षमा बहुआयामिक संघर्षमा सामेल हुने र यसरी संघर्षमा सामेल हुनेहरूसँग हातेमालो गर्दै जाने प्रक्रिया हो । यस अर्थमा आजको समाजवादको महत्त्वपूर्ण पक्ष एउटा सही दृष्टिकोणमा आधारित समाजवादी पार्टी निर्माणको प्रक्रियामा सामेल हुनु हो । त्यस्तो विचारको निर्माण र त्यसको परीक्षणको प्रक्रियामा होमिनु हो । पुँजीवादका संकटहरू बुझ्ने र त्यो संकटका बेला समाजवादलाई कसरी स्थापित गर्ने भन्ने तयारीमा संलग्न हुनु हो । तयारी कति महत्त्वपूर्ण कुरा हो भने, अरब स्प्रिङ पर्याप्त वाम तयारीको अभावमा विना निष्कर्ष पुनः पुँजीवादकै बाटोमा लाग्यो । यसका संघर्षका सन्देशहरू अनेक होलान् तर वाम तयारीको अभावमा जे प्राप्त हुनुपर्थ्यो त्यो हुन सकेन । त्यस्तै, छिमेकी श्रीलंकामा संकट आयो, जनता आन्दोलित भए, बहालवाला सत्ता धरमरायो तर पर्याप्त तयारीको अभावमा त्यो संकटलाई क्रान्तिकारी रूपान्तरणको अवसरमा त्यहाँको श्रमिक वर्गले परिणत गर्न सकेन । यस्तो समाजवादी तयारीको अर्को पक्ष वर्ग पक्षधरताको जगमा उभिएको आफ्नो सामूहिकताको दायरा विस्तार गर्दै जानु पनि हो । पर्याप्त सामूहिक तयारीको अभावमा हिजोपनि समाजवादी भनिएका पार्टीहरू फासिवादमा पतन भए । मुसोलिनी आफैँ ट्रेड युनियन आन्दोलनका नेता, श्रमिकहरूका अगुवा, समाजवादका अभियान्ता, समाजवादी पत्रिकाका सम्पादक थिए । तर जब इटालियन पुँजीपति वर्गले उसलाई मान्यता दियो, आर्थिक सहयोग र सत्ताको साँचो दियो, उसले आफ्नो वर्ग पक्षधरताको कित्ता फेर्न कुनै हिच्किचाहट गरेन । र तिनै श्रमिकहरूको आन्दोलन र संघर्षलाई निर्मम दमन गर्दै फासिवादको (खल)नायक बनेर देखापर्‍यो । पर्याप्त सामूहिक तयारी नभएको इटालियन मजदुर वर्गले फासिवादको उदय रोक्न सकेन । पुँजीवादलाई सास भर्दिने फासिवादको बर्वरता भोग्न सिंगो युरोप अभिषप्त भयो । यी अनुभवहरूबाट यो पनि निष्कर्ष निस्कन्छ कि, हरेक गतिविधिमा पुँजीवादलाई बल प्रदान गर्ने कुनै पनि तरिकाबाट अलगथलग हुने प्रक्रिया पनि समाजवाद हो ।

उल्लेखित प्रक्रियाहरूमा सामेल भएर मात्र हाम्रो समाजवादमाथिको पुनर्दाबी अर्थपूर्ण हुन्छ । समाजवादको पुनर्दाबीको यो सवाल, हाम्रो आफ्नो लागि मात्र हैन भावि सन्ततीलाई हामीले के हस्तान्तरण गर्छौँ भन्ने प्रश्न पनि हो । देख्दादेख्दै ठूलो भएको पार्टीमार्फत नै समाजवादलाई पुँजीवादले सहवरण गर्ने, यसलाई विकृत र बदनाम गर्ने, दक्षिणपन्थी अवसरवादमा पतन भएका, तर पनि समाजवादी आन्दोलनका हिमायती हौँ भनेर नथाक्नेहरूलाई ठूलो स्वरमा दोहोर्‍याइ, तेहेर्‍याइ भन्नुपर्ने भएको छ, समाजवाद भनेको पुँजीवाद होइन । समाजवाद भनेको लोकप्रियतावाद होइन । समाजवाद भनेको पुँजीपति वर्गको सेवा गर्ने राज्यमा गरिने भागवण्डा वा मोलाहिजा होइन । समाजवाद भनेको अपारदर्शीता, झुट र षडयन्त्र होइन । समाजवाद भनेको व्यक्तिवाद र व्यक्तिगत लाभहानिको हिसाबकिताब गरेर मुद्दाका कित्ता अदलबदल गर्नु पनि होइन । यो कुनै राजनीतिक स्टण्टबाजी होइन । यो लोकतन्त्रको सुदृढीकरण हो, एजेण्डाप्रतिको निष्ठा हो । समाजप्रतिको जिम्मेवारी हो, आन्दोलनप्रतिको जवाफदेहीता हो । प्रत्येक अन्यायको प्रतिरोध हो । प्रत्येक दमनविरुद्धको जागरण हो । सामूहिकता र वर्गपक्षधरताको दृढता हो । समाजवाद पुँजिवाद विरुद्धको विद्रोह हो । यो क्रान्ति र रूपान्तरण हो । हरेक मान्छे संघर्षमा आफैँ सामेल हुने स्वमुक्तिको यात्रा हो ।

माथि पनि उल्लेख गरियो कि समाजवाद कहिलेबाट ठ्याक्क सुरु हुन्छ त्यो त भन्न सकिन्न तर यो किटानीका साथ भन्न सकिन्छ कि समाजवाद, पुँजीवादी शोषणबाट मुक्त भएको समाज व्यवस्था हो । पुँजीवाद पनि मान्छेले नै बनाएको र पछि मुट्ठीभरका मानिसहरूको स्वार्थमा थोपरिएको व्यवस्था भएकाले (यस हिसाबले पनि मानव निर्मित अर्थात मान्छेले नै मान्छेमाथि थोपरेको व्यवस्था भएकाले) समाजवाद पनि मान्छेको सामूहिक बुद्धि, चेतना र सामर्थ्यले निर्माण गर्न सकिन्छ भनेर किटान गर्न सकिन्छ । तर यसका लागि हरेक मान्छेका ऐतहासिक भूमिका छ ।

पुँजीवादका बहुआयामिक हमला र आफ्नो पर्याप्त तयारीको अभावमा पतन र उत्थानको दोसाँधमा वामपन्थी आन्दोलन उभिएको यो परिस्थितिलाई इंगीत गर्दै, भोलि इतिहासको कठघरामा उभ्याएर सन्ततीले ‘तिमी कहाँ थियौ त्यतिबेला?’ भनेर हामी प्रत्येकको ऐतिहासिक भूमिकामाथि नि:सन्देह प्रश्न सोध्ने छन् । त्यतिबेला निर्धक्क भन्न सक्नुपर्छ, सत्ताको मदमा नक्कली आशाका भाषण ठोक्ने र दुनियाँलाई झुक्याउने खेलमा म विलकुल लागिन । पद र सत्ताको लोभमा फसिन । चर्चाका लागि आन्दोलनलाई स्टण्ट र चलखेलको मञ्चमा परिणत गरिन । बरु आन्दोलन निर्माणको पक्षमा, वर्गको पक्षमा, समाजवादको पक्षमा, श्रमजीवी वर्ग पक्षधर ज्ञानको पक्षमा, पार्टी निर्माणको झण्डा बर्कतले भ्याएसम्म बोकिरहेको थिएँ । जसरी एक्लै भए पनि मार्क्सले बोकेका थिए । जसरी पुष्पलालले बोकेका थिए । जसरी ग्राम्सी लडे, रोजाले जिवन उत्सर्जन गरिन् । यस्ता हजारौँ इतिहासका अगुवाहरू झैँ, आन्दोलन पुनर्निमाणको प्रक्रियामा सामेल भएर समाजवाद बचाइरहेको थिएँ भन्ने गौरव सँगाल्न सक्नुपर्छ । यति नि:संकोच भन्नेहरूको दायरा जति फराकिलो बनाउँदै जान्छौँ, त्यति नै बलियो गरी अनि सोही गति र गहिराइमा हामीले हाम्रो समाजवादलाई पुनर्दाबी गर्छौं । र, भावी पुस्तालाई प्रतिरोध, विद्रोह र समाजवादको एउटा गौरवमय इतिहास हस्तान्तरण गर्छौं ।

- घिमिरे नेकपा एकीकृत समाजवादीका केन्द्रीय सदस्य एवं स्कुल विभाग सचिव हुन् ।

प्रकाशित मिति: बुधबार, साउन १७, २०८० ०६:१४