उपचार छैन डेंगीको तर यसरी गर्न सकिन्छ सामना

तस्वीरः सुशील श्रेष्ठ (फाइल)

A+ A A-

काठमाडौंसहित देशका विभिन्न ठाउँमा फेरि डेंगीको संक्रमण बढेको छ । अस्पतालहरूमा डेंगी संक्रमितको भिड लाग्न थालेको छ । आउने भदौ र असोजमा झन् धेरै बिरामी बढ्ने चेतावनी चिकित्सकहरूले दिइरहेका छन् । डेंगी विश्वका सयभन्दा बढी देशमा देखापर्ने आमराेग हो । करिब ३ अर्ब मानिस डेंगीबाट प्रभावित क्षेत्रमा बसोबास गर्छन् । यसमा भारत र दक्षिणपूर्वी एसियाका अन्य देश चीन, अफ्रिका र मेक्सिकाे पनि पर्छन् ।

नेपालमा बर्सेनि डेंगीका हजाराैँ संक्रमित भेटिने गरेका छन् । यीमध्ये कतिपयले ज्यान नै गुमाउँछन् ।

डेंगी कस्ताे राेग हाे ?

डेंगी लामखुट्टेबाट सर्ने भाइरल संक्रमण वा रोग हो । डेंगीका कारण उच्च ज्वरो आउने, टाउको दुख्ने, मांसपेशी र जोर्नी दुख्ने, छालामा दाग देखिनेजस्ता लक्षण देखा पर्छन् । डेंगी ज्वरोलाई ब्रेकबोन फिबर पनि भनिन्छ । डेंगी एडिस लामखुट्टेको टोकाइबाट लाग्ने चिकित्सकहरू बताउँछन् । यो संक्रमण फ्लेबिबिरिडे परिवार- डीईएनबी १, डीईएनबी २, डीईएनबी ३ र डीईएनबी-४ को भाइरसको सेरोटाइप कारणले हुन्छ ।

तर, यी भाइरस १० दिनभन्दा बढी बाँच्दैनन् । जब डेंगी संक्रमण गम्भीर हुन्छ, डेंगीमा रक्तस्रावी ज्वरो, हेमोरेजिक ज्वरो वा डीएचएफ हुने जोखिम बढ्छ । यसले अत्यधिक रक्तस्राव भई पीडितको मृत्युसमेत हुन सक्छ ।

डीएचएफलाई डेंगिसक सिन्ड्रोम पनि भनिन्छ । अति गम्भीर अवस्थामा तत्काल अस्पताल भर्ना हुन आवश्यक हुन्छ । अन्यथा पीडितको ज्यान जाेखिममा पर्न सक्छ । डेंगीको कुनै खास वा विशेष उपचार उपलब्ध छैन । यसको लक्षण पहिचान गरेर मात्रै यसलाई नियन्त्रण गर्न सकिन्छ ।

डेंगीका लक्षण

डेंगी हल्का वा गम्भीर खतरनाक दुवै हुन सक्छ । यस्तो अवस्थामा यसको लक्षण पनि फरक-फरक देखिन्छन् । धेरैपटक हल्का डेंगी हुँदा खासगरी बालबालिका र किशोरकिशोरीहरूमा कुनै लक्षण देखिँदैन । डेंगीको सङ्क्रमण भएको चारदेखि सात दिनभित्रमा हल्का लक्षणहरू देखिन थाल्छन् । यी लक्षणहरूमा उच्च ज्वरोका साथै निम्न लक्षणहरू देखिन सक्छन् :

टाउको दुख्ने
मांसपेशी, हड्डी र जोर्नीहरूमा दुखाइ
उल्टी हुनु
वाकवाकी लाग्नु
आँखा दुख्नु
छालामा दाग देखिनु ।

गम्भीर अवस्थाहरूमा हेमोरेजिक ज्वरो वा डीएफएच (डेंगी हेमोरेजिक ज्वरो) को विकास हुने जोखिम बढ्छ । यस्तो अवस्थामा रक्तनलीमा क्षति पुग्छ र रगतमा प्लेटलेट्स‌को मात्रा कम हुन थाल्छ । यस्तो अवस्थामा निम्न लक्षणहरू देख्न सकिन्छ:

कडा पेट दुखाइ
लगातार वान्ता हुनु
गिजा वा नाकबाट रगत बग्नु
पिसाब, दिसा वा वान्तामा रगत देखिनु
छालामुनि रगत बग्नु, जुन दाग जस्तो देखिन सक्छ
सास फेर्न गाह्रो हुनु
थकित महसुस हुनु
चिडचिडापन वा बेचैनी ।

डेंगीको जोखिम कारक

विभिन्न कारकहरू छन्, जसले डेंगीबाट संक्रमित हुने जोखिम बढाउन सक्छन् ।

डेंगीको प्रकोप भएको क्षेत्रमा बस्नु: तपाईं एडिस लामखुट्टेको प्रकोप बढी भएको क्षेत्रमा बस्नुहुन्छ भने डेंगीबाट सङ्क्रमित हुने सम्भावना स्वाभाविक रूपमा बढ्छ ।

पहिले डेंगी सङ्क्रमण हुनु : एकपटक डेंगी लागेकोमा यो भाइरल संक्रमणबाट प्रतिरोधात्मक क्षमता हुँदैन । यस अवस्थामा जब दोस्रोपटक डेंगी हुन्छ, तपाईं गम्भीर रूपमा प्रभावित हुने सम्भावना बढी हुन्छ ।

रोग प्रतिरोधात्मक क्षमता कमजोर हुनु : कमजोर रोग प्रतिरोधात्मक क्षमता भएका व्यक्तिलाई पनि डेंगी हुने सम्भावना बढी हुन्छ । यस्तो अवस्थामा ज्येष्ठ नागरिकलाई डेंगीको बढी जोखिम हुन्छ । त्यसैगरी मधुमेह, फोक्सोका रोगी र मुटुका रोगीलाई पनि डेंगीको जोखिम उच्च हुन्छ ।

कम प्लेटलेट्स काउन्ट: पीडितको रगतमा प्लेटलेट्स (क्लटिङ कोषिका) काउन्ट धेरै कम हुँदा डेंगी झन् गम्भीर हुन्छ । यस्तो अवस्थामा यदि तपाईंको प्लेटलेट्स काउन्ट लेभल पहिले नै कम छ भने तपाईं अरुभन्दा चाँडै डेंगीबाट संक्रमित हुन सक्नुहुन्छ ।

डेंगीको जटिलता

डेंगीको संक्रमण गम्भीर छ भने यसले फोक्सो, कलेजो र मुटुलाई असर गर्न सक्छ । रक्तचाप धेरै कम हुन सक्छ । चरम अवस्थामा यो घातक पनि हुन सक्छ । डेंगीको संक्रमण गम्भीर हुँदा शरीरमा निम्न जटिलताहरू देख्न सकिन्छ:

कडा पेट दुखाइ
कलेजोमा तरल पदार्थ जम्मा हुनु
रक्तस्राव, वाकवाकी लाग्नु
छातीमा तरल पदार्थ जम्मा हुनु ।

डेंगी सामान्यतया बिरामीको लक्षण र शारीरिक परीक्षणको आधारमा निदान गरिन्छ । डाक्टरले लक्षणहरू मूल्याङ्कन गरेपछि निम्न सुझाव दिन सक्छन्:

पूर्ण रक्त गणना : यस परीक्षणको माध्यमबाट शरीरमा प्लेटलेट्स काउन्ट गरेर पत्ता लगाइन्छ । यी कोषिकाहरूको गणनाले डेंगी कति गम्भीर छ भन्ने कुरा पत्ता लाग्छ ।

डेंगी एनएस १ एजीका लागि एलिसा परीक्षण: यो एक रगत परीक्षण हो, जसमार्फत डेंगी भाइरसकाे एन्टिजेन पत्ता लगाइन्छ । यद्यपि यसले संक्रमणका प्रारम्भिक चरणहरूमा नकारात्मक परिणामहरू देखाउन सक्छ । यस्तो अवस्थामा कसैमा डेंगीको लक्षण कायम रह्यो भने फेरि यो परीक्षण गराउनुपर्छ ।

पीसीआर परीक्षण: यो परीक्षण संक्रमणपछि पहिलो ७ दिनमा अधिक प्रभावकारी हुन सक्छ र जब एनएस १ को बाबजुद संक्रमण भए पनि परीक्षणको नतिजा नेगेटिभ आउँछ ।

सिरम आईजीजी र आईजीएम परीक्षण: यो परीक्षण सामान्यतया पछिको अवस्था र स्थिति थाहा पाउन गरिन्छ । एकपटक भाइरस शरीरमा प्रवेश गरेपछि प्रतीरक्षा कोषिकाहरूले डेंगी भाइरसविरुद्ध आईजीजी र आईजीएम एन्टिबडीहरू उत्पादन गर्न थाल्छन् । यी एन्टिबडीहरूको स्तर बिस्तारै बढ्दै जान्छ ।

डेंगीको उपचार

डेंगीको कुनै खास औषधि वा सही उपचार उपलब्ध छैन । डाक्टरले ज्वरो र दुखाइ नियन्त्रण गर्न प्यारासिटामोलजस्ता दुखाइ कम गराउने औषधिहरू लेख्न सक्छन् । शरीरलाई हाइड्रेटेड राख्नु डेंगी नियन्त्रणमा राख्ने सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण उपाय हो । यस्तो अवस्थामा सफा पानी पर्याप्त मात्रामा पिउनुपर्छ । तर, गम्भीर लक्षण भएका बिरामीहरूलाई अस्पताल भर्ना गर्नुपर्ने हुन्छ ।

गम्भीर अवस्थाहरूमा रोगीलाई तरल पदार्थ वा इलेक्ट्रोलाइट पूरकहरू दिइन्छ । कुनै स्थितिमा यो रक्तचाप निगरानी र रक्तक्षेपणमार्फत पनि उपचार गरिन्छ ।

डेंगी रोकथाम

सन् २०१९ मेमा यूएस फूड एण्ड ड्रग एडमिनिस्ट्रेसनले ९ देखि १६ वर्षका बालबालिकाहरूमा डेंगभ्याक्सिया नामक डेंगीविरुद्धको खोपको प्रयोगलाई अनुमोदन गर्‍यो । यद्यपि यो खोपलाई भारतमा प्रयोग गर्न अनुमति दिइएको छैन ।

यस्तो अवस्थामा खोप उपलब्ध नहुँदा लामखुट्टेबाट आफूलाई बचाउनु नै डेंगीबाट बच्ने उपाय हो । सकेसम्म लामखुट्टे निरोधक, लामखुट्टेको जाली प्रयोग गर्न सकिन्छ । साँझ हुनुभन्दा पहिले घरको झ्याल र ढोका बन्द गर्नुपर्छ । शरीर पूरै ढाक्ने कपडा लगाउनुपर्छ ।

डेंगीलाई रोकथाम गर्ने उपाय

वरपर पानी जम्मा नहुने कुरा सुनिश्चित गर्नुपर्छ । कुलरको पानी परिवर्तन गरिरहनुपर्छ । पानी छोपेर राख्नुपर्छ । किनकि पानीमा लामखुट्टेले अण्डा पार्छन् । आफ्नो घरवरिपरि, कार्यस्थल र सार्वजनिक ठाउँहरूमा पानी जम्न दिन हुँदैन । दिउँसो पनि लामखुट्टे भगाउने धुप बाल्ने र लामखुट्टेको टोकाइबाट बच्ने मलम लगाउने गर्नुपर्छ । घरको झ्याल ढोकामा लामखुट्टे नछिर्ने जाली हाल्नुपर्छ ।

खुला पानीको स्रोत छ भने, त्यसलाई छोप्नुपर्छ र उपयुक्त कीटनाशक प्रयोग गर्नुपर्छ । घर/विद्यालयका अध्याँरा कुना-काप्चा, जस्तैः पर्दापछाडि, खाटमुनि, शौचालयभित्र, डेस्क/बेञ्चमुनि आदिजस्ता ठाउँहरूमा कीटनाशक औषधि छर्कने गर्नुपर्छ ।

एडिज जातको लामखुट्टेले दिनको समयमा बढी टाेक्ने गर्छ । त्यसमाथि पनि बिहान र साँझको समयमा टोक्ने सम्भावना बढी भएकाले यस बेला थप सचेत हुनुपर्छ । बिहान, दिउँसो, राति जुनसुकै बेला झुल लगाएर मात्र सुत्ने गर्नुपर्छ । पूरै शरीर ढाक्ने लुगा लगाउनुपर्छ ।

प्रकाशित मिति: शनिबार, साउन १३, २०८० ०१:००