केटाकेटीलाई तरकारी केलाउन पनि सिकाउनुस्, यस्ताे छ प्रारम्भिक बाल सिकाइकाे महत्त्व

केटाकेटीलाई तरकारी केलाउन पनि सिकाउनुस्, यस्ताे छ प्रारम्भिक बाल सिकाइकाे महत्त्व

तस्वीरः सुशील श्रेष्ठ ।

A+ A A-

प्रारम्भिक बाल सिकाइ के हो ?

सिकाइ जीवनभर चलिरहने प्रक्रिया हो । बालबालिकाले पनि जीवनको सुरुआतदेखि वातावरणमा सक्रियतापूर्वक खोज अनुसन्धान गरिरहेका हुन्छन् । यसबाट पाएका अनुभवहरू क्षणक्षणमा थपिँदै जान्छ ।

सिकाइ भन्नाले दैनिक अनुभव र अभ्यासद्वारा बालबालिकामा आउने परिवर्तन हो । सिकाइले बालबालिकाको धारणा, ज्ञान, सीपमा सकारात्मक परिवर्तन गराई व्यक्तित्व विकासमा सघाउँछ । बालबालिकाले आफ्नै परिवेशमा, उमेर, क्षमताअनुरुप प्रत्येक समय विभिन्न तरिकाबाट सिकिरहेका हुन्छन् । बालबालिकाले गर्भभित्रैदेखि पाँच इन्द्रियहरूको माध्यमद्वारा (आँखाले हेरेर, कानले सुनेर, नाकले सुँघेर, जिब्रोले चाखेर र हात वा छालाले छामेर) सिक्दछन् । यसरी इन्द्रियहरूको माध्यमबाट मस्तिष्कले उत्प्रेरणा पाउँछ र ती अनुभवहरूद्वारा पहिचान बनाउँछ । त्यसैले पाँच इन्द्रियहरूलाई सिकाइका ढोकाहरू पनि भनिन्छ ।

मस्तिष्क स्नायु प्रणाली विकाससम्बन्धी अनुसन्धान प्रतिवेदनमा उल्लेख भएअनुसार गर्भमा नै सुनाइ र दृष्टिको विकास सुरु भई जन्मेर पहिलो वर्षभित्र उच्चतम विकास भइसक्छ । तर, सिकाइ जन्मलगत्तै सुरु हुन्छ । शिशु बालबालिकाले आफ्नो आवश्यकता र क्षमताअनुसार सिक्दै जान्छन् । मस्तिष्क विकाससम्बन्धी अनुसन्धानअनुसार बच्चा जन्मदा मस्तिष्कको विकास भइसकेको हुन्छ तर मस्तिष्कमा भएका सम्पूर्ण स्नायु कोषहरू एकअर्कोमा जोडिइसकेका हुँदैनन् ।

बच्चा जन्मँदा २५५ मात्र स्नायुहरूको सञ्जाल बनेको हुन्छ । बच्चा जन्मेपछि सिकाइ अनुभवका आधारमा यी स्नायु कोष (न्युरोन) एकअर्कोसँग जोडिँदै सञ्जाल निर्माण हुने कार्य अति छिटो हुने गर्छ । जन्मेदेखि ३ वर्षभित्रमा मस्तिष्कमा भएका कोषिकाहरू करिब ७५५ स्नायुहरू एकअर्कोमा जोडिँदै अनुभवको सञ्जाल निर्माण हुन्छ । यसबाट जीवनभरको सिकाइ क्षमता निर्धारण हुन्छ । शिशुले सिकेका अनुभवहरू मस्तिष्कमा सञ्चित हुन्छन् र कोषिकाहरू जोडिँदै जान्छन् । मस्तिष्क विकास हुनका लागि पोसिलो खाना, तनावमुक्त वातावरण र उत्प्रेरणा अति आवश्यक हुन्छ ।

विभिन्न प्रकारका सिकाइ

प्रसिद्ध मनोवैज्ञानिक रोबर्ट गाग्नेको सिकाइ शृंखलाअनुसार समस्या समाधान गर्न सक्ने सिकाइ उच्चस्तरको सिकाइ हो, जुन प्रारम्भिक उमेरका बालबालिकाको सिकाइका लागि अभिभावकले बुझ्नु आवश्यक छ । उनका अनुसार सिकाइ निम्न प्रकारका छन् :

साङ्केतिक सिकाइः जसमा बालबालिकाले कुनै पनि आवाजहरू सुनेर वस्तुको पहिचान गर्न वा चिह्नहरू देखेर यसकाे अर्थ पहिचान गर्ने, अक्षरहरूकाे पहिचान गर्न सक्छ ।

उत्तेजना र प्रतिक्रियाः यस प्रकारको सिकाइ बालबालिकाले स्याबासी पाउँदा, फुर्क्याउँदा, रमाएर गर्ने क्रियाकलाप हो । जस्तैः अघिपछि, सामान ठीक ठाउँमा नराख्ने तर फुर्क्याउँदा राख्ने उत्तेजनात्मक सिकाइ हो ।

शृंखला सिकाइः यस प्रकारको सिकाइ बालबालिकाले पहिले सिकेको सिकाइलाई सम्झेर यसैमा जोडेर थप सिकाइ गर्न सक्ने हो । जस्तैः स्याउको स्वाद कस्तो हुन्छ भनेर स्याउ देखेपछि मात्र सम्झने सिकाइ शृंखला सिकाइ हो ।

शाब्दिक सहचार्यः यस खालको सिकाइ कुनै पनि वस्तुको प्रयोग गर्ने तरिका बताएपछि मात्रै बालबालिकाले यसलाई समन्वय गर्न सक्छन् । जस्तैः कुटोले खन्ने काम गर्छ भनेपछि मात्र यसको प्रयोग गर्न सक्छन् ।

बहुविभेदीकरण सिकाइः यस प्रकारको सिकाइमा बालबालिकाले विभिन्न किसिमका वस्तुहरूमा गुण, रङ, स्वाद, आकार तथा अन्य विशेषताका आधारमा समानता र भिन्नता छुट्याउने जोडा मिलाउन, सक्नु हो ।

धारणात्मक सिकाइः बालबालिकाले कुनै पनि वस्तुलाई विष्तृत रूपमा बुझेर अवधारणाहरू मस्तिष्कमा राख्नु हो । जस्तै; कुकुरका बारेमा कुराकानी गर्दा बालबालिकाले कुकुर कहाँ बस्छ, के खान्छ ? आकार कस्तो छ ? कसरी कराउँछ ? के काम गर्छ आदि बताउन सक्नु वा जानकारी हुनुलाई अवधारणात्मक सिकाइ भनिन्छ ।

सैद्धान्तिक सिकाइः बालबालिकाले विभिन्न वस्तुको एकअर्कासँगको सम्बन्ध पहिचान गर्न सक्नु, प्रस्तुत गर्न सक्नुलाई सैद्धान्तिक सिकाइ भनिन्छ । जस्तै: आकाशमा बादल लाग्यो भने पानी पर्ने सम्भावना हुन्छ । घाम अस्ताएपछि भने अँध्यारो हुन्छ भन्ने थाहा पाउने, अन्दाज गर्ने यसमा पर्छ ।

समस्या समाधानः बालबालिकाले कुनै पनि समस्या बुझेर यसलाई केके गरेमा सो समाधान गर्न सकिन्छ भनेर पत्ता लगाउने, योजना बनाउने र समाधानको गर्ने सिकाइ उच्चस्तरको सिकाइ हो ।

नोट: बालबालिकाले अक्षर कण्ठ गरेर सिक्दा सिकाइको पहिलो चरण साङ्केतिक सिकाइमा मात्र हुन्छन् भने योजना बनाउन लगाउने, समस्या समाधानको उपाय खोज्न लगाउनाले बालबालिकामा उच्चस्तरको सिकाइ हुन्छ ।

बालबालिकाले कसरी सिक्छन् ?

बालबालिकाले विभिन्न कुराहरू अवलोकन गरेर, सुनेर, खोज तथा अनुसन्धान र प्रश्न गरेर सिक्छन् । यी सिकाइलाई बालबालिकाले निम्न प्रक्रियाबाट दिगो सिकाइका रूपमा परिणत गर्दै जान्छन् :

प्रयास र गल्तीबाट (Trial and Error) : बालबालिकाले प्रयास र गल्ती गर्दै सिकिरहेका हुन्छन्, उनीहरूले गरेका गल्तीलाई गलत हो भन्ने बुझेपछि यसलाई सुधार गर्दै जान्छन् ।

अरू जान्ने व्यक्तिबाट (More Knowledgeable Others) : बालबालिकाले आफूभन्दा जान्ने साथी वा वयष्कहरूसँग आफूले देखेका र गरेका कार्यबाट नयाँ अनुभव बटुल्दै सिक्ने गर्छन् ।

समाजबाट (Social Learning) : बालबालिकाले घरपरिवार र समाजका क्रियाकलापहरूलाई नक्कल गरेर आफ्नो दैनिक क्रियाकलापमा लागू गर्छन् ।

अभ्यास गरेर वा दोहोऱ्याएर (Conditioning): बालबालिकाले सिकेका सीपहरू दैनिक जीवनमा दोहोऱ्याएर, उनीहरू त्यसमा पोख्त हुन सिक्छन् ।

प्रतिक्रिया (Feedback): बालबालिकाले सानैदेखि विभिन्न क्रियाकलापहरू गर्दा पाउने प्रतिक्रियाबाट सिक्छन् ।

बहुल प्रतिभा (Multiple intelligence)

बालबालिकाको विभिन्न क्षमता हुने तथ्यलाई खोज गर्दै गार्डनरले (Howard Gardner 1983) ४० बहुल प्रतिभा सिद्धान्त प्रस्तुत गरेका छन् । यी सबै प्रतिभा विकास गर्ने क्षमता बालबालिकामा जन्मजात हुने गर्छ तर हुर्केको वातावरणअनुसार सबैमा सबै प्रतिभा पूर्ण रूपमा विकास हुँदैन । प्रारम्भिक उमेको अवसर, खेल, सिकाइ, खोज अनुसन्धान, अन्तर्क्रियाबाट बालबालिकाको बहुल प्रतिभाको विकासमा प्रोत्साहन मिल्छ । गार्डनरका अनुसार बालबालिकामा ९ किसिमको प्रतिभा हुन्छ ।

१. गणितीय क्षमता (Logical-Mathematical Intelligence) : गणितमा सिपालु, समस्या समाधान गर्न सक्ने, वैज्ञानिक खाेज गर्ने क्षमता ।

२. शाब्दिक क्षमता (Linguistic- Verbal Intelligence) : विभिन्न प्रकारका शब्द लेखन र बोलीचालीमा प्रयोग गर्न सक्ने, भाषण रुचाउने, विभिन्न भाषा चाँडै सिक्न सक्ने क्षमता ।

३. अरुको भावना बुझ्ने (Interpersonal Intelligence) : अरूको भावना तथा विचार बुझ्ने, अरूसँग सजिलै अन्तर्क्रिया गर्ने क्षमता ।

४. सचेतना क्षमता (Intrapersonal Intelligence) : आफ्ना भावनामा सचेत हुने क्षमता ।

५. साङ्गीतिक क्षमता (Musical Intelligence): साङ्गीतिक ताल, ढाँचा सजिलै बुझ्न सक्ने क्षमता ।

६. दृश्यात्मक क्षमता (Visual-Spatial Intelligence) : चित्र हेरेर सिक्ने, चित्र बनाउने, विभिन्न ढाँचा सजिलै बुझ्न सक्ने क्षमता ।

७. शारीरिक क्षमता (Bodily Kinesthetic Intelligence) : शरीर चलाउन मन पर्ने, नृत्य गर्न मन पर्ने, हेरेरभन्दा छोएर विभिन्न कुरा राम्ररी गर्न सक्ने क्षमता ।

८. प्रकृतिप्रेमी (Naturalistic Intelligence) : प्रकृति अवलोकन गर्न रुचाउने, प्रकृतिबाट सिक्ने क्षमता ।

९. अस्तित्त्ववादी क्षमता (Existential intelligence): हामी कहाँ थियौँ, कसरी आयौँ, हाम्रो जिम्मेवारी के हो, आत्मा के हो जस्ता विषयका तर्क वितर्क, खोज अनुसन्धान गर्ने क्षमता ।

सानै उमेरदेखि बालबालिकामा हुने बहुल प्रतिभाको पहिचान गरी यसका आधारमा बालबालिकालाई सिकाउने हो भने सिकाइ प्रभावकारी हुन्छ । बालबालिकामा भएका प्रतिभाको पनि विकास हुँदै जान्छ । Fleming and Mills (1992) का अनुसार विभिन्न बालबालिकाको सिक्न तरिका फरकफरक हुन्छ ।

दृश्यात्मक सिकारु (Visual learner)ः चित्र, फोटो, वास्तविक वस्तुको अवलोकन गरेर सिक्ने ।

श्रव्यात्मक सिकारु (Auditory learner) : सुन्न मन पराउने वा सुनेर छिटो सिक्ने ।

पढ्न लेख्न रुचाउने सिकारु (Reading & Writing learner) : पढाइलाई जोड दिने, पढेर लेखेर छिटो सिक्ने ।

क्रियात्मक सिकारु (Kinesthetic Learner) छोएर, आफैँ अनुभव गरेर सिक्ने ।

हरेक बालबालिका फरक हुन्छन् । सबैले एउटै तरिकाबाट सिक्छन् भन्ने हुँदैन । त्यसैले बालबालिकाले सजिलै रूपमा सिक्ने तरिका अभिभावक तथा शिक्षकले आफ्नो अवलोकनबाट पत्ता लगाई बालबालिकालाई सिकाउँदा सिकाइ प्रभावकारी र दिगो हुन्छ ।

बालबालिकाको सिकाइमा कठिनाइ हुने केही मुख्य अवस्था

कुपोषण तथा हिंसा र दुर्व्यवहार

बालबालिकामा कुनै प्रकारको कार्यगत सीमितता वा अपाङ्गता भएमा ।
घरमा उत्प्रेरणात्मक वातावरण तथा प्रोत्साहनको अभाव ।
प्रारम्भिक बाल्यावस्थामा विभिन्न आधारभूत अवधारणामा अस्पष्टता ।
उमेर तथा विकासात्मक अवस्था अनुरुपका सिकाइ क्रियाकलाप गर्न नपाउँदा ।

अभिभावकको मुख्य दायित्व

प्रारम्भिक बाल सिकाइका लागि उचित वातावरण तयार गर्नु अभिभावकको जिम्मवारी हो । यसका लागि केही मुख्य दायित्व निम्नानुसार छन् :

बालबालिकालाई उचित पोषण तथा हिंसा र दुर्व्यवहारमुक्त वातावरण प्रदान गर्नुपर्छ । विभिन्न रोग तथा दुर्घटनाबाट बचाउनुपर्छ ।
प्रारम्भिक बाल्यवस्थामा शिशु/बालबालिकाले अनुभव गरेर, वास्तविक वस्तुको मद्दतले सिक्दछन् । घरमा भएका विभिन्न वस्तुहरू पहेँला फल, हरिया तरकारी, अन्न गेडागुडी आदि हेर्न, छाम्न, सुँघ्न, सुन्न, खान हुने वस्तुको स्वाद लिन प्रोत्साहन दिनुपर्छ ।
बालबालिकाले साथी तथा ठूला व्यक्तिसँग सिक्ने हुनाले समूहमा खेल्न दिनुपर्छ । आफूले नमुना व्यवहार गरेर देखाउने र घरपरिवार तथा समुदायका विभिन्न क्रियाकलापमा सहभागी गराउनुपर्छ ।
कथा सुनाउने, भन्न लाउने र कुराकानी गरेर भाषा, सञ्चारजस्तै प्रश्न सोध्न प्रोत्साहन गर्ने र उनीहरूले प्रश्न गर्दा धैर्यताका साथ जवाफ दिने गर्नुपर्छ ।
बालबालिकाले आफ्नै परिवेशमा उमेर, क्षमताअनुरुप जे कुरा पनि विभिन्न तरिकाबाट सिकिरहेका हुन्छन् । त्यसैले घरमा गरिने विभिन्न क्रियाकलाप (तरकारी केलाउने, सरसफाइ गर्ने, लुगा धुने आदि) लाई सिकाइमा जोडेर लैजानुपर्छ । साथै, आफ्ना र घरका काममा उनीहरूलाई जिम्मेवार बनाउँदै लैजानुपर्छ ।
बालबालिकाको बहुल प्रतिभा विकास गर्न सोअनुसारका विभिन्न अवसर प्रदान गर्नुपर्छ ।
बालबालिकालाई कुनै किसिमको भेदभाव नगरीकन समान रूपमा खेल्ने समय प्रदान गर्नुपर्छ । धेरै प्रशंसा गर्नुपर्छ ।

जान्नैपर्ने तथ्यहरू

सिकाइ भन्नाले दैनिक अनुभव र अभ्यासद्वारा बालबालिकामा आउने परिवर्तन हो । बालबालिकाले आफ्नै परिवेशमा, उमेर, क्षमताअनुरुप प्रत्येक समय विभिन्न तरिकाबाट सिकिरहेका हुन्छन् ।

बालबालिकाले विभिन्न कुराहरू अवलोकन गरेर, सुनेर, खोज तथा अनुसन्धान र प्रश्न गरेर सिक्छन् । बालबालिकाले प्रयास र गल्तीबाट, अरू जान्ने व्यक्तिबाट, समाजबाट, विभिन्न सीपहरूको अभ्यास गरेर वा दोहोऱ्याएर तथा प्रतिक्रियाबाट सिकाइलाई दिगो बनाउँदै लान्छन् ।

बालबालिकामा विभिन्न प्रतिभा विकास गर्ने क्षमता बालबालिकामा जन्मजात हुने गर्छ । तर, हुर्केको वातावरणअनुसार सबैमा सबै प्रतिभा पूर्ण रूपमा विकास हुँदैन । प्रारम्भिक उमेरको अवसर, खेल, सिकाइ, खोज अनुसन्धान, अन्तर्क्रियाबाट बालबालिकाको बहुल प्रतिभाको विकासमा प्रोत्साहन मिल्छ ।

प्रारम्भिक बाल सिकाइका लागि उचित वातावरण तयार गर्नु अभिभावकको जिम्मेवारी हो ।

यो सामग्री युनिसेफको सहयोगमा शिक्षा, विज्ञान तथा प्रविधि मन्त्रालयको शिक्षा तथा मानव स्रोत विकास केन्द्रले प्रकाशित गरेको 'अभिभावक शिक्षा' पुस्तकको सहयोगमा तयार गरिएको हो ।

प्रकाशित मिति: शनिबार, साउन १३, २०८० ०६:३०