‘समाज र पद्धतिसँग निहुँ खोजिरहन मन पर्छ’

A+ A A-

सरिता तिवारी प्रतिरोधी कवि/लेखक हुन् । उनको लेखनी सत्ता, समाज र विभेदको विरुद्धमा हुने गर्छ । राष्ट्रिय पत्रपत्रिकामा स्तम्भ लेखनमा क्रियाशील कवि तिवारीलाई चितवनमा बसेर राजधानीलाई चुनौती दिन सक्ने कविको रूपमा पनि हेरिन्छ । ‘प्रश्नहरूको कारखाना’ उनको पछिल्लो कवितासंग्रह हो । कवि तिवारीसँग समाज, राजनीति र समसामयिक कविता लेखनका विषयमा निर्भीकजंग रायमाझीको कुराकानीः

भाग १ः समाज र राजनीति

साहित्य तपाईंका निम्ति सृजनात्मक कर्म बढी हो कि प्रतिरोध ?

दुवै । साहित्यलाई निरपेक्ष सिर्जनात्मक कर्म भने मान्दिनँ । बिनाकारण त प्रकृतिमा केही पनि हुँदैन । बिनाकारण न घाम उदाउँछ, न बादल लाग्छ, न पानी पर्छ, न खडेरी पर्छ । मैले लेख्नुको खास प्रयोजन हुनुपर्छ । त्यसले केही हर्कत, केही प्रतिक्रिया गरिरहेको हुनुपर्छ । त्यसले एउटा उद्वेलन र आलोचना जन्माउन सक्नुपर्छ ।

मानिसहरू जसरी सोचिरहेका छन्, जसरी समाज चलिरहेको छ त्यसमा म पटक्कै सन्तुष्ट छैन भने मेरो सिर्जनासँग प्रतिरोधको चरित्र हुनुको विकल्प नै छैन नि त ।

आजको सामाजिक संरचनालाई तपाईं कसरी विश्लेषण गर्नुहुन्छ ?

मुक्तिका मार्ग प्रशस्त भइरहेको अनि कतापट्टिबाट बाहिर निस्कँदा कम निःश्वास र कम उकुसमुकुुस हुन्छ भनेर परीक्षण भइरहेको समाज हो यो । झट्ट हेर्दा परिवर्तित चेतनाको घर्षण अलि बाक्लो र अत्यासलाग्दो देखिन्छ । तर नयाँ पुस्ताका मानिसहरू धेरै नै उत्साहित छन् ।

संरचनात्मक विभेदका जराहरू स्पष्ट देखिने स्थिति छ । संरचनाभित्र कहाँनेर समस्या भइरहेको हो, यो लगभग स्पष्ट भइसकेको अवस्था छ । महिला, दलित, अल्पसंख्यक र सीमान्तकृतका मुद्दालाई अब केवल दयाको विषय वा यान्त्रिक र आलङ्कारिक बनाइन सम्भव छैन ।

सार्वजनिक स्तरमा देखिने प्रतिक्रियाको रूप हेर्नुस्, अब कसैले कसैलाई छल्न र ढाँट्न सम्भव नै छैन । केही दिनपहिले लोकसेवा आयोगले जारी गरेको विज्ञापनकै कुरा गरौं या संसदमा पेश गरिएको गुठी विधेयकको । आजका जागरुक मानिसलाई अथवा लोकतन्त्रको न्यूनतम मूल्यलाई छलेर धोकाधडी गर्न सम्भव छैन भन्ने कुरा शासकलाई पनि थाहा भइसकेको छ । तथापि संस्थापनको चरित्र अझै पनि अनुदार नै छ ।

आज मुक्तिको संकथन इतिहासको सबैभन्दा पेचिलो र जटिल मोडमा छ । मुक्तिको आख्यानलाई सोपान बनाएर सत्तारोहण गर्ने शक्ति नै मुक्तिको अवरोधक बनिरहेको सघन त्रासदिको बीचमा विभेदविरुद्धको लडाइँमा पक्ष र विपक्षको शिविर कुन हो भन्ने नै पत्तो लाग्न हम्मे भइरहेको म देख्छु ।

परिवर्तनको चाहनालाई यथास्थितिमा कुँज्याउन चाहने वर्ग, पुस्ता र समूहसँग सामाजिक, राजनीतिक र सांस्कृतिक सबै सत्ताको शक्ति छ । त्यो परिवारमा, समाजमा, राज्यसंयन्त्रमा जहीँकहीँ पनि निर्णायक स्थानमा छ– जो प्रत्यक्ष, परोक्ष हरेक तरहले विभेदका रूप कायम राख्न चाहन्छ तर प्रतिरोधको स्वर पनि उत्तिकै ‘लाउड’ र स्पष्ट छ । त्यसलाई उपेक्षा गरेर शासकीय दम्भको प्रदर्शन गरिरहन अब सम्भव छैन ।

समाजमा विभेदको निर्माण कसले गर्छ त ?

विभेद निर्माण गर्ने शासक र संस्थापक वर्गले हो । उसले कमजोर र सत्ताहीनहरूमाथि शासन गर्ने औजारका रूपमा कानून र सामाजिक सांस्कृतिक मूल्य मान्यतालाई लामो समयदेखि उपयोग गर्दै आएको हो ।

पछिल्लो समय ह्वात्तै र ठूलो पहिरो गएजसरी समाजको तथाकथित सांस्कृतिक आधार हल्लिने परिघटनाहरू देखिँदै आउँदा त्यो वर्ग रक्षात्मक हुन थालेको देख्छु । रक्षात्मकताको चरणमा जोकोही पनि बढ्ता आक्रोशित हुन्छ । त्यो आक्रोश आफूले ढलीमली गर्दै आएको सहुलियत गुम्ने भयबाट सिर्जित छ । तर, पछिल्लो समय देखिएका विभेद परम्परागत मात्रै छैनन्, नयाँ रूप र चरित्रमा रुपान्तरण पनि भइरहेका छन् । आजको विभेदको मुख्य रचयिता पुँजीवाद हो । आजको युगका विभेद ठूला, मझौला कर्पोरेट सत्ता र दलाल वर्गबाट बढी निर्देशित छन् । यसको पछिल्लो रूप एनसेल कर प्रकरणमा स्पष्ट देख्न सकिन्छ ।

तपाईंले एक वर्षदेखि राष्ट्रिय दैनिक पत्रिकामा विचारात्मक स्तम्भ लेखिरहनुभएको छ ? तपाईंको लेखमा महिला र सरकारविरोधी कुरा नै बढी आएको पाइन्छ । किन ?

एउटा नेतृत्वदायी अखबारमा लेख्ने कुरालाई मैले लोकप्रिय हुने लोभ वा अलोकप्रियताको भय दुवैबाट बाहिर निस्केर सोच्नुपर्छ भन्ने ठानेकी हुँ । विषयहरूको छनोट गर्दा विविधता र आवश्यकताले मलाई निर्देशित गर्छन्, कुनै व्यक्ति वा संस्थाप्रति आक्रमणको मनोदशाले पटक्कै होइन ।

पद्धतिको गतिहीनता र विचार÷व्यवहारमा देखिएको तीव्रतम स्खलनका कारण लेखक बढ्ता आलोचनात्मक हुनुपर्ने, बढ्ता प्रतिक्रियात्मक हुनुपर्ने स्थिति छ आज ।

महिलाको पक्षमा लेख्नु त मेरो आधारभूत स्वभाव नै हो । हामीले लेख्नैपर्छ, अझ धेरै र आक्रामक ढङ्गले लेख्नुपर्छ । मैले मात्रै होइन, धेरैले लेख्नुपर्छ । जसको मुद्दा उसको कलम भन्ने मान्यता नै स्थापित भइरहेको बेला म महिलाकै विषयमा नलेख्न कसरी सक्छु र ? तर, धेरै कुरा लेख्न सकिएको छैन ।

बाँकी रह्यो सरकार विरोधी लेखनको कुरा, यो मेरो आफ्नो छनोट मात्रै शायद होइन । समयको छनोट हो । सरकार कुनै पार्टी र झुण्डको मात्रै होइन, हामी सबैको हो । जनताको हो । त्यसैले सरकार जनताप्रति जवाफदेही हुनैपर्छ । म आफ्नो स्तम्भमार्फत् त्यही भन्ने कोसिसमा हुन्छु ।

भाग २ः साहित्य, कला

सामाजिक अवस्थाले गर्दा महिला लेखनमा छाउन नसकेका हुन् वा महिला लेखकको आफ्नै केही समस्या जडवत् छन् ?

महिलामाथिको सांस्कृतिक दलन धेरै पुरानो हो । वर्ग र वर्ण व्यवस्थाभन्दा पुरानो । धनी र सवर्ण मात्रै होइन, निर्धन र वर्णव्यवस्थाको पिँधमा रहेको व्यक्तिसमेत महिलाको उत्पीडक हो भन्ने कुरालाई दृष्टिगत गरेर हेरौं त ! दलनको यो महाजालोलाई चिरेर आउन कति गाह्रो छ ?

त्यो कुनै सांस्कृतिक सहुलियतधारी पुरुषको कल्पनाभन्दा बाहिरको कुरा हो । महिलाका केही जैविक विशिष्टता र दायित्वलाई नै उसको सबैभन्दा ठूलो कमजोरी मानेर दमन र शोषणको सर्टिफिकेट पाएजस्तो गर्ने पारिवारिक र सामाजिक सत्ताका समस्त बाधालाई चिरेर लेखनमा स्थापित हुने यात्रामा निस्कन तिनले धेरै अकल्पनीय तगाराहरू फड्किनुपर्ने हुन्छ ।

लेख्न र बोल्न थालेपछि थालिने कटाक्ष र हुर्मत, चरित्रहत्या र खुट्टा तान्ने क्रिया त कति हुन्छ कति ! यस्तोमा महिला लेखक लेखनमा तंग्रिरहन, अविचलित भएर लागिरहन सजिलो छैन तर हजारौं असुविधाका बाबजुद पनि महिलाहरू लेखनमा आइरहेका छन् । नीडर, निर्बन्ध भएर लेख्दै छन् ।

महिलाको सामूहिक बेवाकपन र बिन्दास लेखनको जुग त आउनै बाँकी छ । साहित्यको सत्ता हाँक्ने दुस्साहसी महिला लेखकहरू जन्मिनै छ । म आफू पनि त्यस्तै लेखक बन्ने महत्त्वाकांक्षा राख्छु तर कतिपय डर र दकसलाई जित्न सकेकी छैन अझै ।

हाम्रा जीवनका कठोर सत्यहरू र सारा ध्वस्तताहरू मात्रै लेख्ने आँट गरे पनि पर्याप्त हुन्छ जस्तो लाग्छ मलाई । दुनियाँको डर, पारिवारिक मर्यादाको डर, असामाजिक भनेर भित्तामा पु¥याइने डर इत्यादिले बाँधेका छन् हाम्रा खुट्टा ! यी खुट्टाले जुन दिन ती तुच्छ डरका नेल तोड्नेछन्, त्यो दिन अविश्वसनीय रूपले नेपाली साहित्यलाई हामीले नै लिड गर्नेछौं । यो पक्का हो ।

प्रश्नप्रेमी हुनु तपाईंको निम्ति रहर कि आवश्यकता ?

दुवै । मलाई विषमता र एब्सर्डिटीले भरिएको यो जीवन, समाज र पद्धतिसँग निहुँ खोजिरहन मन पर्छ । परिवार, समाज र राज्य सबै ठाउँको सत्ता–संस्थापनसित तिनका यथास्थितिप्रिय र उल्टो क्रममा हिँड्न खोज्ने हर्कतविरुद्ध लडिरहन मनपर्छ ।

त्यसो गर्दा प्रश्न मेरा लागि सबैभन्दा कामलाग्दा साथी बन्छन् । प्रश्नले तरङ्गित दिमाग उत्तर नभेटी शान्त हुनै चाहन्न । प्रश्न मेरा लागि रोग र डाक्टर दुवै हो । त्यसैले म प्रश्नलाई असीम प्रेम गर्छु ।

प्रश्नले जागेको समयसँग जुन सौन्दर्य र सौर्य छ, त्यसले मलाई जहिल्यै लोभ्याउँछ । तर प्रश्न निरपेक्ष होइन, उत्तरको खोजीसँग अस्तित्वमान छ । यस्तो प्रश्न अरुसँग मात्रै होइन म स्वयम्सँग पनि हो । प्रश्न सत्तासँग मात्रै होइन, सत्ताहीनसँग पनि हो ।

‘प्रश्न’ र ‘जवाफ’ भएन भने जीवन कस्तो हुन्छ होला ?

सन्नाटामय, स्थिर र पूरै गतिहीन ! तर त्यो सम्भव नै थिएन र छैन । प्रश्न र जवाफ नभएको भए भाषा, ज्ञान, विज्ञान यो चकाचौंध संसार हुन सम्भव थियो होला र ? मानिसको आजसम्मको इतिहास र वर्तमान केवल र केवल प्रश्न र जवाफको सिलसिला हो । प्रश्न हाम्रो चेतनाको गतिको द्योतक हो । प्रश्नको अस्वीकार सारा विज्ञानका नियमहरूको अस्वीकार हो ।

आजको कविता लेखन परम्परासँग तपाईंको अब्जेक्सन छ ?

छैन । सबैले आफ्ना–आफ्ना कुरा भनिरहेका छन् । त्यसको हिसाबकिताब समयले आफैं राख्दै जान्छ । समीक्षा सबैमाथि हुन्छ, अरुमाथि पनि र म आफैंमाथि पनि । लेखनको परम्परामा को ? कहाँ ? किन ? कसरी ? यो कविले चिन्ता गर्ने कुरा हो जस्तो लाग्दैन ।

कविता नाम, ख्याति, व्यक्तिगत चिनारी, प्रशस्ती आदिभन्दा माथि छ । क्रय र विक्रयको, विज्ञापन र बनियापनको तुलोभन्दा पनि माथि छ । मेरो काम लेख्ने हो, आफ्नो कुरा भन्ने हो । कविता परम्परामाथि अब्जेक्सन गर्ने गरी मेरो हैसियत बनेको छ भन्ने म ठान्दिनँ ।

कवितामा विचारलाई कत्तिको स्थान दिनुहुन्छ ?

कविता विचार मात्रै होइन, सबै किसिमका अभिव्यक्तिको प्राण हो । विचारको अनुपस्थितिले कवितालाई मात्रै होइन, कलाका सबै रूपलाई निख्लो र निष्प्राण बनाउँछ । तर कलाहीन विचारले पनि कवितालाई व्यक्तित्वहीन, सौर्यहीन बनाउँछ भन्ने कुरा उत्तिकै विचारणीय छ ।

कविहरू आख्यान, वैचारिक लेखरचना र सोधपत्र लेखनमा व्यस्त हुँदा कवित्वमा असर पर्छ कि पर्दैन ?

वास्तविक कवि फकिरजस्तो हुन्छ भनिन्छ । तर, आजको कवि फकिरजस्तो बन्न सम्भव छ ? कविलाई पैसा, प्रतिष्ठा र ख्यातिको लोभले पनि अरुअरु थोक बन्नुपर्ने बनाइदिएको छ ।

यो हाम्रो समयको ठूलो ब्यंग्य पनि हो । कवि समयको सबैभन्दा निर्मम आलोचक हो भन्ने म मान्छु । त्यसो गर्न कविसँग बृहत् दृष्टि र आलोचनाको सामथ्र्य चाहिन्छ ।

त्यसो गर्न कविले विधान्तर पनि गर्नुपर्ने हुन्छ । कविलाई कवि मात्रै बनिरहने सुविधा होस्, त्यस्तो कसरी खोज्नु आजको संसारमा ? कविता मात्रै लेख्ने र बाँकी कुरामा चुप लाग्ने त्यस्तो निरपेक्ष कविको अपेक्षा कत्तिको जायज हो ? यो पनि सोचनीय छ ।

आजको कविले आलोचक, टिप्पणीकर्ता, एक्टिभिस्टजस्ता तमाम भूमिकामा हात हाल्नुपर्ने स्थिति छ र त्यो नितान्त जरुरी पनि छ । कतिपय अवस्थामा कवितालाई नै एक्टिभिज्म बनाउनुपर्ने छ । यो कवितामाथिको अत्याचार पो हो कि ? कहिलेकाँही यस्तो सोच्दा मलाई खूबै तनाव हुन्छ ।

तर के गर्ने ? हामीसँग विकल्पहरू पनि त छैनन् । यस्तोमा शुद्ध कवि र शुद्ध कवित्व असम्भव छ । कसैले सम्भव देख्छ भने कि त्यो कविलाई वैरागी, जोगी देख्न चाहन्छ कि एलियन ! राजनीतिका दाउपेच र विषमताका तमाम घर्षणबीच बाँचेको अरु आम मान्छेजस्तै एउटा कुनै कविसँग म महान् र दुर्लभ कवित्वको अपेक्षा कसरी गर्न सक्छु ?

मलाई त दुनियाँभरका सारा तनावबीच सास पनि फेर्न नपाई कुदिरहेको कवि नै सबैभन्दा जीवन्त र मूर्त लाग्छ । म आफू पनि त्यही बन्न चाहन्छु ।

पुरस्कार र लेखनको सम्बन्धबारे तपाईंको धारणा ?

लेखन मूल कुरा हो । लेखकलाई निर्माण गर्ने लेखनको शक्तिले, अभिव्यक्तिको तागतले हो । पुरस्कार भनेको लेखकको जिन्दगीमा हुने एउटा घटना मात्रै हो । त्यो घटना नै खास कुरा होइन ।

खास कुरा त लेखकका विचार हुन् । तर, कुन विचारको लेखक पुरस्कृत र प्रशंसित हुने ? कुन विचार राख्ने लेखक सुलीमा झुण्ड्याइने वा गोलीले दागिने ? यी कुराको पनि लामो परम्परा छ भन्ने बिर्सनु हुँदैन ।

जसरी लेखन लेखकको राजनीतिक कर्म हो, त्यसैगरी पुरस्कार दाताको राजनीतिक कर्म हो । शासकहरूले पदासिन बनाउने, पगरी गुथाउने, पुरस्कृत गर्ने वा जनस्तरबाट सम्मानित हुने भन्ने कुराको पनि फरक वैचारिकी छ ।

तथापि, बृहत्तर सामाजिक हितको प्रयत्नले गरिएका लेखन र लेखकको प्रोत्साहनका लागि दिइँदा पुरस्कार र पुरस्कृत दुवैको गरिमा बढ्ने हो । त्यस्तो अवस्थामा म पुरस्कारको समर्थक हुँ ।

लेखकले आफ्नो उमेरभरिको साधना र श्रमबाट उत्पादन गरेको विचारलाई राज्यले, समाजले पुरस्कृत गर्छ , स्याबासी दिन्छ भने त्यसलाई अन्यथा मान्नुपर्ने म देख्दिनँ । तर, हामीकहाँ मलाई पुरस्कार दिइयोस् भनेर विभिन्न मठ र पीठमा परिक्रमा गर्ने प्रचलन छ । यो आजको मात्रै कुरा होइन ।

शासकका स्तुति गायक राजकवि, भाट कविहरूदेखि चल्दै आएको चलन हो । यस्तोमा आफ्ना मूल्यपद्धतिमा हिँडिरहेको समर्थ लेखक पुरस्कृत हुने घटनालाई म त्यस्ता प्रचलनविरुद्ध शानदार थप्पडका रूपमा लिन्छु ।

तर बिडम्बना के हो भने देशका अधिकांश साहित्यिक मठ र पीठहरूले पुरस्कारका नाममा आदानप्रदानको राजनीति खेल्छन् । कतिपयले पैसा लिएर पुरस्कार दिन्छन् । कतिपय लेखक पैसा तिरेर पुरस्कार किन्छन् । यस्ता पुरस्कारका दाता, कर्ता र ग्राहकप्रति म दिलैदेखि घोर घृणा गर्छु ।

प्रकाशित मिति: शनिबार, भदौ २८, २०७६ १९:२५