‘कुनै किताबले बिरामी बनायो, कुनैले क्रान्तिकारी’

A+ A A-

दुई दशकदेखि कविता लेखनमा सक्रिय मुनाराज शेर्मा अध्ययनशील स्रष्टा हुन् । उनी साहित्य र गैरसाहित्य दुवै विधाका पुस्तक समानान्तर अध्ययन गर्छन् । साहित्यको पनि आख्यान विधालाई समीक्षात्मक दृष्टिले विश्लेषण गर्न सक्नु उनको खूबी हो । प्रस्तुत छ, झापा निवासी साहित्यकार शेर्माको पठन अनुभव, पुस्तक र प्रभावबारेको सामग्रीः

शुरुवाती पठन, पुस्तक

शुरूमा विद्यालयस्तरमा पाठ्यपुस्तकभित्रका साहित्यिक कृतिहरू अध्ययन गरें । यो मेरा लागि पठनको शुरुवाती बिन्दु थियो । यस्तैमा तीसको दशकमा मुनामदन पढियो । गाउँमा हप्तौं रात्रिकालीन मुनामदन नाटक मञ्चन भयो ।

हातको मैला सुनको थैला के गर्नु धनले
साग र सिस्नु खाएको बेस आनन्दी मनले

यो पंक्ति खूब मन परेको थियो । विपन्न वर्गले साग सिस्नु खाएको सन्दर्भ सामन्त वर्गलाई खिसी टिउरीको स्रोत थियो । एउटा कविले साग र सिस्नोको पक्षमा बोल्दा गरिबहरूमा ठूलो उत्साह थियो । खाना कम थियो नै, अनिकाल पनि ज्यादा लाग्थ्यो त्यस बेला । मानिस ठूलो दिलले हुन्छ जातले हुँदैन, अर्को यो लाइनले पनि छोएको हो । गाउँमा छुवाछुत अधिक थियो । भनिसाध्य थिएन ।

यी विचार कक्षामा पढ्न पढाउन मात्र थियो । दर्शन गहिरोसँग बुझिएन त्यतिखेर । यद्यपि यी विचारहरू अहिले व्यापक आलोचित छन् । विकासको बाधक र जातीय मुक्तिको अपूर्ण विचारको रूपमा पनि हेरिएको छ ।

मेरो बुद्धिबल र तिलविक्रम भन्ने साथी थिए । बुद्धिबलसँग प्रकाश कोविदका सबै उपन्यास थिए । ‘अर्को जन्म’ खूब रूचिले पढियो । प्रेमका शब्द लाइनहरू जमेर याद गरियो ।

त्यसैका कारण म अहिले पनि कुनै उपन्यासमा प्रकाश कोविदको प्रभाव कति छ, हेर्न सक्छु । तिलविक्रमले अंग्रेजी लोककथाहरू भुटान, भारतबाट ल्याउँथ्यो । त्यो पनि पढिन्थ्यो । त्यो पठन रेण्डम र मात्र प्रेमबाट प्रभावित थियो ।

‘जयमाया एक्लै लिखापानी आइपुगी’ पढेपछि बिरामी !

इन्द्रबहादुर राईको ‘जयमाया एक्लै लिखापानी आइपुगी’ पढेपछि केही दिन बिरामी भएँ । यस्तो त्रासद, महात्रासद वर्णन नेपाली साहित्यमा अभूतपूर्व कृति हो । यस्तै, मलाई पर्ल एस बकको’ गुड अर्थ’ले पनि गहिरो गरी हल्लायो । कृष्ण बरालको ‘अरामयण’ र कृष्ण धरावासीको ‘राधा’ पढें । यसमा लेखकले रुढ चिन्तनमा लीलावादी दृष्टिले नयाँ केन्द्रको स्थापना गरेका छन् ।

वैरागी काइँलाको ‘अन्धा र हात्तीहरू’ नै सर्वाधिक रूपमा आयामलाई व्याख्या गर्ने सामथ्र्यवान् कविता लाग्यो । मुन्धुम महाभारत रामायण पढ्दा शास्त्रले नै त्यो समुदायलाई फरक रूपमा सरल धूर्त, चतुर बनाएको महसुस भयो । श्रवण मुकारुङको ‘बिसे नगर्ची’ले बोकेको विद्रोहको आयाम र कृष्णभूषण बलको ‘भोलि बास्ने बिहान’ को संघीयताको सपनाका साथै भावनाको कोमलता अद्भूत लाग्यो ।
‘सुम्निमा’ले उठाएको किराँती सभ्यताको महानता र किराँतीको दुधालु गाई श्रम चल्ने स्वतन्त्रता अधिकार नचल्ने साहित्यमा राजनीति प्रमाणित भएको गजब लाग्यो ।

पछिल्ला पुस्तकबारे

भर्खरै रामलाल जोशीको ‘सखी’, सुशीला कार्कीको ‘न्याय’, धमेन्द्रविक्रम नेम्वाङको कविता ‘मैले बोल्दा देशको नक्सा हल्लिन्छ’ पढें । यस्तै ‘नोभेम्बर एघार’, ‘अश्वत्थामा’, ‘फातसुङ’ र ‘मैदारो’ सिध्याएँ । भूपिनको उपन्यास ‘मैदारो’ दलित मुद्दा र नेपाली राजनीतिमाथि लेखिएकाले पढ्न प्रेरित गर्यो ।

नेपाली राजनीतिको सपना पुराना मानिसहरूको सहर्ष पुनरागमनले निर्माण हुन सकेन । छुदेन काविमोले उपन्यासमार्फत् लेप्चाको सांस्कृतिक पहिचानमाथि थोरै बोलेका छन् । गोर्खाल्याण्ड आन्दोलनको विषयलाई सटिक ढंगले उठान गरी कसरी आन्दोलन टुक्रिएर गयो भन्ने सन्दर्भलाई आख्यानात्मकता दिएका छन् ।

कुमार भट्टराईको ‘अश्वत्थामा’ले स्थापित रुढ मान्यतामाथि प्रश्न गरेको र परिवर्तन चाहेको छ । काङमाङ नरेश राईको ‘नोभेम्बर एघार’मा नेपाली आदिवासीले विश्वयुद्धमा गरेको योगदानको चर्चा छ ।

धर्मेन्द्रविक्रम नेम्वाङको कवितामा बौद्धिकता र छुट्टै शिल्प छ । सुशीला कार्कीको ‘न्याय’ले नेपाली न्याय प्रणालीमा भ्रष्टाचार र राजनीतिक दाउपेच स्पष्ट पार्दै न्यायमा सत्यवादीको कमी नरहेको खुलासा छ । रामलाल जोशीको ‘सखी’ले तराईको थारूहरूको जीवनको अतिसय दुःखलाई बोल्छ ।

अहिले म प्यानल डिस्कसन समालोचना र पुस्तकले उठाएको पछिल्लो मुद्दाबारे सुसूचित हुन पढ्छु । अध्ययन मेरो अनिवार्य तत्त्व हो । म ‘पिपल–छहारी सामुदायिक पुस्तकालय’, ‘नेपाल लिटरेरी ग्रुप’सँग पनि आवद्ध छु । हामी राम्रो किताबको विमर्श गरिरहेका छौं । अध्ययनलाई समाजसँग जोड्ने प्रयास गरेका छौं ।

‘यस कारण पढ्न मन पराउँछु’

वर्तमानमा विचारको गोहो पहिल्याउन पढ्छु । विश्व परिप्रेक्ष्यमा नेपाली चेतना र पहिचानको वृक्ष कति झाँगिलो भयो, त्यो ठम्याउनु मेरो अभीष्ट हो । पठन व्यक्तिको क्षमता वृद्धि त हो नै र जातिको समृद्धि पनि हो ।

अहिले संसारको श्रेष्ठ मनुष्यहरूको ज्ञानको फोसिल खोतल्दा अध्ययन व्यापार र युद्ध टुङ्गो लाग्छ । अध्ययन, संसार जान्न हामीलाई पर्गेल्ने अचुक सडक हो । हाम्रो जातीय गौरव, इतिहास, वर्तमानमा हाम्रो कर्म हामीले गरेको गल्ती हाम्रो सपनासँग रि–करेक्सन हुन पनि म पढ्छु ।

सबैभन्दा बढी हरेक निर्माण र स्थापित सत्यमाथि प्रश्न गर्न म अध्ययन गर्छु । सञ्जीव उप्रेतीको ‘सिद्धान्तका कुरा’, युग पाठकको ’माङ्गेना’ जस्ता पुस्तकहरूले त्यो शक्तिलाई बल दिएको छ ।

पुस्तकहरूले संसारलाई बाँधेर राख्छ । यो सभ्यताको निरन्तरतामा ज्ञान नै सर्वकालिक सर्वव्यापी र सर्वशक्तिमान तत्त्व हो, त्यो स्पर्श र महसुस गर्न पढ्छु ।

उपेन्द्र सुब्बाको ‘खोलाको गीत’, हाङयुग अज्ञातको ‘करङको हिरासत’, राज माङ्लाकको ‘लिम्बुनी गाउँ’, राजन मुकारुङको ‘दमिनी भीर’ यज्ञशको ‘भुइयाँ’, सरस्वती प्रतीक्षाको ‘नथिया’, अमर न्यौपानेको ‘सेतो धर्ती’, नयनराज पाण्डेको ‘लु’ र ‘उलार’ जस्ता कृतिले दुःखको अनन्त फाँटमा छोडेर जान्छ हामीलाई ।

हाम्रो हृदय छियाछिया हुन्छ । हाम्रो सभ्यतालाई उदाङ्गो बनाउँछ । छुट्टै केन्द्रहरूको स्थापनामा जोड दिन्छ । सांस्कृतिक चिन्तनलाई संरक्षण गर्न र त्यस बीचबाट विद्रोह जन्माउन र विकल्प खोज्न प्रेरित गर्छ ।

म पढ्न जस्तोसुकै अवस्थामा पनि लालायित हुन्छु । यसैले आज पठन मेरो निम्ति जीवनशैली नै बनेको छ ।

प्रस्तुतिः निर्भीकजंग रायमाझी

प्रकाशित मिति: शनिबार, भदौ २८, २०७६ १९:१४