पुष्पलालको प्रस्ताव नस्वीकारेर बीपीले गुमाएको अवसर

A+ A A-

२०२५/०२६ सालतिरको कुरा हो । गुल्मी, पाल्पा र अर्घाखाँचीतिर राजनीतिक चहलपहल निकै थियो । पार्टीहरू भूमिगत थिए । तर, राजनीतिक विभाजन गाउँगाउँसम्म पुगेको थियो । सुकिलामुकिलाहरू र हुनेखानेहरूको पार्टी कांग्रेस र झुत्रामुत्रा अनि मीठो खान दसैँ पर्खिनुपर्ने मानिसहरू कम्युनिस्टतिर आकर्षित थिए । सोख र आपसी विवादका कारणले एकाध सुकिलाहरू पनि कम्युनिस्ट बनेका थिए ।

तिनताका कम्युनिस्टको परिभाषा सबैको सम्पत्तिमा बराबरी हक, जातपात बराबरी, कोही जातकै कारण सानो वा ठूलो नमानिने, धर्ममा सहिष्णुता आदि थिए । विरोधीले भने कम्युनिस्टले धर्मकर्म मान्दैनन् र ६० वर्ष पुगेपछि मारिदिन्छन् भन्ने भ्रम पनि फैलाएका थिए ।

म यही कम्युनिस्ट पार्टीको प्रगतिशील विद्यार्थी युनियनसँग आबद्ध भए । त्यो बेला अमेरिका र भियतनामबीच भीषण युद्ध चलिरहेको थियो । हामी अमेरिकी साम्राज्यवादीलाई गाली गर्थ्यौं । अनि, भियतनामप्रति सहानुभूति राख्थ्यौँ ।

गाउँघरमा सानातिना कार्यक्रम चलिरहन्थे । गाउँका जाली फटाहाको विरोध गरिन्थ्यो तर गाउँका जिम्मावाल र मुखिया जसको हातमा गाउँको कानुन थियो, उनीहरू कांग्रेस थिए ।

२०२८ सालतिर गुल्मीका केशरमणि पोख्रेल, सिद्धिनाथ ज्ञवाली, डिल्लीराज ज्ञवाली, मधु गुरु आदिद्वारा सामन्त र सरकारको विरोधका लागि सदरमुकाम घेर्ने कार्यक्रम ल्याए । हामी पनि सदरमुकाम तम्घासतर्फ लाग्यौँ ।

त्यो घेराउमा सरकारको तर्फबाट दमन भयो । हाम्रा कमान्डरबाट भने संयम अपनाउन र जाइ नलाग्न निर्देशन दिइयो । तर, प्रहरी दमनपछि भागाभागको स्थिति बन्यो । म सम्झिन्छु, प्रदर्शनमा आएका धेरैजसोका खुट्टा खाली थिए । जसले जुत्ताचप्पल लगाएर आएका थिए, तिनका पनि भागदौडमा छुटे । चप्पलहरू चुँडिए ।

पूरै जिल्लाभर हाहाकार भयो । म भागेर घर पुगेँ । गाउँका जिम्मावाल, मुखिया र प्रधान सबै सरकारसँग मिलेका थिए । उनीहरूले छानीछानी कम्युनिस्टसँग बदला लिने काम गरे । त्यो धरपकडमा धेरैलाई प्रहरीले पक्राउ गर्‍यो । घटनाको भोलिपल्ट बिहानै दुई जना पुलिस घरमै आएर मलाई पनि समातेर लगे । एउटा पुलिस अगाडि थियो, अर्को पछाडि । मलाई बीचमा राखेर उनीहरूले प्रहरी चौकी लैजाँदै थिए । त्यो बेला उनीहरूलाई छक्याएर कसरी भाग्ने होला ? जुक्ति सोँच्दै म पछ्याइरहेको थिएँ ।

मलाई बीचमा राखेर प्रहरी चौकी लैजाँदै गर्दा उनीहरूलाई छक्याएर भाग्ने जुक्ति सोँच्दै म उनीहरूलाई पछ्याइरहेको थिएँ । सिमीचौरतिर सल्लाको जंगलको ओरालो आएपछि सल्लीपिरमा लर्किंदै म एकैचोटि तल खोलानजिक पुगेँ । पुलिस हेर्‍याहेर्‍यै भए । म राति ११ बजे पाल्पा तानसेन पुगेँ ।

मानकोटबाट तम्घास पुग्न चारकोस बाटो थियो । सिमीचौरतिर सल्लाको जंगलको ओरालो थियो । बाटोलाई सल्लीपिरले छोपेको थियो । सल्लीपिरमा जोकोही लर्किन सक्थ्यो । त्यही सल्लीपिरमा लर्किएर पुलिसबाट फुत्किएर तल खोलामा पुग्ने मनमनै निर्णय लिएँ । तीन घण्टाजति हिँडेपछि त्यो ठाउँ आयो । मेरो मनले भाग्ने अठोट गरिसकेको थियो । सल्लीपिरमा लर्किंदै म एकैचोटि तल खोलानजिक पुगेँ । पुलिस हेरेको हेर्‍यै भए । म पछाडि फर्केर पनि नहेरी कुदेँ । भाग्दैभाग्दै राति ११ बजे पाल्पा तानसेन पुगेँ ।

तानसेनमा एक जना चिनेका साहु थिए । दाजुहरूले उनैकहाँबाट सामान लगेर खज्र्याङमा बेच्नुहुन्थ्यो । भोलिपल्ट बिहानै म तिनै साहुकहाँ पुगेँ । उनीसँग ३ सय रुपैयाँ सापटी मागेँ । उनले पत्याए । उनैकहाँबाट केही सामान लिएर म बनारसतर्फ लागेँ ।

नौतनवाबाट गोरखपुरहुँदै भोलिपल्ट बनारस पुगियो । बनारसको दशपुत्र गल्लीमा पुष्पलाल श्रेष्ठ बस्छन् भन्ने सुनेको थिएँ । म गल्ली खोज्दै सरासर त्यहीँ पुगेँ ।

बिहानको त्यस्तै ८ बजेको हुँदो हो । सोध्दैसोध्दै म उनैको मूल ढोकामा पुगेछु । भित्रबाट चुकुल लगाएको हुन्छ, बाहिरबाट आवाज लगाएपछि माथिबाटै एउटा तारबाट खोल्न मिल्छ भन्ने पनि सुनेको थिएँ । मैले आवाज लगाएँ । नभन्दै माथिबाट चुकुल तानियो, मभित्र पसेँ ।

मलाई माथि नै आउन भनियो । छतबाट बोलाउने अरु कोही नभएर गोविन्द ज्ञवाली दाइ रहेछन् । मैले कम्युनिस्ट नेताको नाम पुष्पलाल सुनेको थिएँ । तर, उनलाई माल्दाइ भनिँदो रहेछ । त्यो मैले पहिलोपटक त्यहीँ सुनेँ ।

हरिहर शर्माले ढोका खोलिदिए । गोविन्द दाइले परिचय गराइदिए । र, म पुष्पलालसँग परिचित भएँ । एक हिसाबले मलाई पुष्पलालसँग परिचित हुन सजिलै भयो । त्यत्तिकैमा बलराम दाइ र युद्धप्रसाद मिश्र पनि आउनुभो । माल्दाइको डेरामा कालो चियासम्मको जोहो रहेछ । चिया पिउँदै पुष्पलालले देशको हालखबर सोधखोज गरे ।

चियाबाहेक अरु खुवाउने स्थिति पुष्पलालकाे डेरामा मैले देखिनँ । बरु देशबाट आउने शुभेच्छुक, कार्यकर्तासँग केही सहयोगको अपेक्षा हुँदो रहेछ । मैले २० रुपैयाँ निकालेँ । बल्ल हिजोदेखिको भोको पेट भरिने भयो । मैले बुझेँ त्यही, भयो पनि त्यस्तै ।

फाटेको बनियान र लुङ्गीमा बसेका थिए, पुष्पलाल । हामीले गाउँमा भन्ने कम्युनिस्ट तस्वीर उनीसँग मिल्थ्यो । मीठो बोल्ने र मुसुक्क हाँस्ने स्वभाव थियो, माल्दाइको । नेवार समुदायका धेरैको लवज प्रस्ट नेपाली आउँदैन । तर, पुष्पलाल प्रस्ट, मीठो र आकर्षित गर्ने गरी नेपाली बोल्थे । उनको बोलीचाली, कोठाको स्थिति, व्यवहार र राजनीतिक समझ सुनेर पहिलो भेटमै म औधी प्रभावित भएको थिएँ ।

बनारसबाट म छिट्टै फर्कने कुरो थिएन । पुलिससँग फुत्किएर आएको थिएँ । त्यसमाथि पढ्नुपर्ने थियो । त्यही भेटमा स्कुल भर्ना भएर पढ्ने कुरा भयो । बाहिर जसले जति बुर्जुवा शिक्षा भने पनि ज्ञानका निम्ति पढ्नुपर्छ भन्ने माल्दाइको सल्लाह रह्यो । उनले भनेबमोजिम बलराम दाइको सहयोगमा मैले हाईस्कुलको फारम भरेँ ।

त्यो बेलाको बनारसमा नेपाली युवाको बोलवाला थियो । गल्लीगल्लीमा भेटिन्थे नेपाली । यस्तो लाग्थ्यो, नेपालको राजनीतिक परिवर्तनको बहस र तयारी गर्ने थलो बनारस नै हो । जताततै नेपाली विद्यार्थी भेटिन्थे । बनारसका गल्लीहरूमा कांग्रेस, मोहनविक्रम गुट र मार्क्सवादी समर्थकहरू छ्यापछ्याप्ती थिए ।

जगदम्बा धर्मशालाको अगाडि भेला भएर गफगाफ चल्थ्यो । त्यहाँ पूर्व झापादेखि पश्चिम दाङ, प्युठानसम्मका विभिन्न पार्टीमा आस्था राख्ने विद्यार्थीहरूको जमघट हुन्थ्यो ।

हाम्रो पार्टीमा मोदनाथ प्रश्रित, मदन भण्डारी, चतुर्भुज, जगन्नाथ, लक्ष्मण, मञ्जु दिदी आदि थियौँ । कहिलेकाहीँ पुष्पलाल हामीलाई प्रशिक्षण दिन्थे । उनले नेपालको पञ्चायती व्यवस्था फाल्नका लागि कांग्रेससँग मिलेर जानुपर्छ भनिरहन्थे । माल्दाइ कांग्रेससँग मिल्ने कुरा गर्थे, उता सान्दाइ (बीपी कोइराला) भने कुनै पनि हालतमा कम्युनिस्टसँग मिल्नु हुँदैन भन्थे ।

पुष्पलालको यो प्रस्ताव सुन्दा सुरुसुरुमा हामीलाई रिस उठ्थ्यो । हाम्रो नजरमा त कांग्रेस भनेको उही गाउँका ठालु थिए । जमिनदार र सामन्त थिए । उनीहरूसँग मिल्ने कुरा त क्रान्तिकारी भएन भन्ने लाग्थ्यो । तर, पुष्पलालले धैर्यपूर्वक आधार र कारणसहित किन कांग्रेससँग मिलेर आन्दोलन गर्नुपर्छ भन्ने विश्लेषण गर्थे । त्यसपछि भने हाम्रो चित्त बुझ्थ्यो । पुष्पलालको भनाइको मूल सार के थियो भने कांग्रेस र कम्युनिस्टको साझा दुस्मन पञ्चायती निर्दलीय व्यवस्था हो । दुवै नमिलेसम्म पञ्चायतलाई ढाल्न गाह्रो हुन्छ । त्यसैले मिलेरै ढाल्नुपर्छ । जब पञ्चायती शासन ढल्छ, त्यसपछि हाम्रो लडाइँ कांग्रेससँग हो ।

पुष्पलालको यो विचार बोकेर हिँड्दा त्यो बेला हामीलाई कांग्रेसको पुच्छर भनियो । पुष्पलाललाई त गद्दार नै भनियो । मोहनविक्रमले 'गद्दार पुष्पलाल' पुस्तक नै लेखे । हाम्रा नेताहरू लाखापाखा लाग्न थाले । मोदनाथ र मदन भण्डारी २०३३/०३४ तिर पार्टी छाडेर पूर्व कोअर्डिनेसन केन्द्रतिर लागे । पछि त्यही पार्टी माले बन्यो । नेता/कार्यकर्ता घट्दै जान लागेपछि हाम्रो पार्टी कमजोर बन्यो । हामी थोरै भयौँ । जीवन्त पार्टीमा यस्ता उतारचढाव आइरहन्छन् भन्दै हामीले चित्त बुझायौँ । त्यो बेला पुष्पलाललाई साथ दिनेमा मञ्जु चापागाईं, जगन्नाथ, लक्ष्मण, एकराज, सहाना प्रधान, शरणविक्रम मल्ल, केशरमणि, मधु गुरु, हिरण्यलाल श्रेष्ठ, भरतमोहन अधिकारी, गोविन्द ज्ञवाली, बोधराज काफ्ले, रामबहादुर, बलराम, मोहनलगायत थियौँ ।

मैले एकपटक गवाँर भन्ने हिन्दी सिनेमा हेरेको थिएँ । ठ्याक्कै पुष्पलालको नौलो जनवादको कल्पनासँग मिल्दोजुल्दो लाग्यो ।

मैले हेरिसकेपछि एक दिन उनलाई भनेँ, ‘माल्दाइ, यो फिल्म तपाईंले पनि एकपटक हेर्नुपर्छ ।’

तर, उनले मानेनन् । धेरै कर गरेपछि ‘हुन्छ, हुन्छ’ भने । हामी सँगै फिल्म हेर्न गयौँ । टिकट काटियो र हलभित्र पस्यौँ । फिल्म सुरु भएको एकैछिनपछि पुष्पलालले भने, ‘तिमी हेर । म बाहिर बस्छु ।’

मलाई सम्झना छ, एउटा तिहारमा पुष्पलालकी दिदीले उनलाई राष्ट्रिय पोशाक किनिदिइन् । त्यो पोशाक उनले चीन जाँदा एकपटक लगाएको सम्झना छ । त्यसबाहेक पुष्पलाल कहिल्यै मयलपोसमा देखिएनन् । तर, त्यही चीन जाँदाको तस्वीरलाई आधार बनाएर नेपालगञ्जमा सालिक बनाएर ठड्याइयो ।

मैले त पहिल्यै हेरिसकेको थिएँ । एक्लै फेरि हेर्ने कुरा भएन । हामी फिल्म नहेरेर सँगै बाहिर निस्क्यौँ । एउटा–एउटा पान चबाउँदै दश्पुत्र गल्ली फर्कियौँ । बाटोभरि मलाई पश्चात्ताप भयो । त्यसबीचमा हाम्रो खासै कुराकानी पनि भएन । त्यो दिनदेखि मैले कुनै कुरामा पुष्पलालसँग जिद्दी गरिन् ।

सहाना भाउजू छुट्टीको बेला उषा र उमेशलाई लिएर बनारस आरइरहन्थिन् । सहाना भाउजू आउँदा मलाई पनि रमाइलो लाग्थ्यो । सँगै, उमेश र उषा हुन्थे । उनीहरू मलाई फिल्म हेर्न र मिठाई खुवाउन लैजान भनिरहन्थे । उनीहरूलाई बजार लगेर मिठाई खुवाउन पाउँदा मलाई पनि खुसी लाग्थ्यो । मलाई एक खालको पारिवारिक सामिप्य पाएझैँ लाग्थ्यो ।

२०३५ सालमा माल्दाइ एकाएक बिरामी परे । दर्भङ्गामा औषधि उपचार हुन सकेन । दिल्ली लगियो । तर, निको भएन । ७ साउन २०३५ मा उनको निधन भयो । नेपाल र नेपालीले सर्वहारा वर्गका एक जना इमानदार नेता पुष्पलाललाई गुमाए ।

पुष्पलालको नीतिलाई बेवास्ता गर्दा बीपी कोइराला त्यति ठूला नेता भएर पनि प्रजातन्त्र स्थापनामा सफल हुन सकेनन् । २०३६ सालमा जनमतसंग्रहसम्म गराउन सके । तर, आफू जीवित छँदै देशमा प्रजातन्त्र पुनःस्थापना गर्ने सपना पूरा गर्न सकेनन् । यो मामिलामा बरु गणेशमान सिंह सफल देखिए । पुष्पलालको विचारलाई कार्यान्वयन गर्दा २०४६ सालको जनआन्दोलन सफल भयो । गणेशमान कांग्रेस र वामपन्थी शक्तिको सर्वोच्च कमाण्डर बने । पुष्पलालले देखेको संयुक्त जनआन्दोलनको सपना गणेशमानले पूरा गरेका थिए । त्यो पुष्पलालको वैचारिक र रणनीतिक जित हो ।

पुष्पलालको मार्क्सवादी पार्टी रहुञ्जेल हामीले अरु पार्टी र नेताबाट हेपिएरै बस्नुपर्‍यो । उनीहरूका शब्दमा हामी गद्दार पुष्पलालका कार्यकर्ता थियौँ । त्यो अपमान र हेपाइको अन्त्य २०४७ सालमा नेकपा (माले)सँग पार्टी एकता गरेर नेकपा एमाले बनेपछि भयो । त्यसपछि हो, नेपालको कम्युनिस्ट आन्दोलनमा पुष्पलालको महत्त्वबोध गरिएको । उनले लिएको विचार कार्यान्वयन गर्न सकेको भए २०३६ सालभित्रै देशमा बहुदलीय प्रजातन्त्र ल्याउन सकिन्थ्यो भन्ने विश्लेषण गर्न थालियो । पुष्पलालको राजनीतिक दूरदृष्टिको प्रशंसा गर्न थालियो । हिजो नामसमेत लिन नचाहने वाम घटकहरू उनको स्मृति दिवस मनाउने होड गर्न थाले । ठाउँठाउँमा सालिक ठड्याइए ।

पुष्पलालमा कहिल्यै मीठोमसिनो खाने र राम्रो लुगा लगाउने सोख थिएन । सोख भए पनि त्यो पूरा हुने अवस्था थिएन । नेपालगञ्जको पुष्पलाल चोकमा राखिएको सालिक देख्दा मलाई सधैँ दिक्क लाग्छ । नेकपा (एमाले)ले २०५४ सालमा नगरपालिका चुनाव जितेपछि बसपार्क चोकमा दौरासुरुवाल, कोट र भादगाउँले टोपी लगाएको पुष्पलालको सालिक ठड्यायो । तर, पुष्पलाललाई नजिकबाट देखेजानेकाहरूका लागि त्यो सालिक उनको व्यक्तित्व सुहाउँदो लाग्दैन ।

मलाई सम्झना छ, एउटा तिहारमा पुष्पलालकी दिदीले उनलाई राष्ट्रिय पोशाक किनिदिइन् । त्यो पोशाक उनले चीन जाँदा एकपटक लगाएको सम्झना छ । त्यसबाहेक पुष्पलाल कहिल्यै मयलपोसमा देखिएनन् । तर, त्यही चीन जाँदाको तस्वीरलाई आधार बनाएर सालिक बनाइयो र नेपालगञ्जमा ठड्याइयो ।

प्रकाशित मिति: आइतबार, साउन ७, २०८० ०६:४६