स्कुलका ‘गोल्डमेडलिस्ट’, मुटुका डाक्टर अनि मेडिकलका डीन

A+ A A-

धुलिखेल अस्पतालका प्रध्यापक राजेन्द्र कोजु मुटुका डाक्टर हुन् । बिरामीको मुटु छाम्छन्, हेर्छन् । रोगको पहिचान गर्छन् र उपचार । डा. कोजुले यसरी बिरामीको मुटु छाम्न थालेको २५ वर्ष बित्यो । यो अवधिमा कति बिरामीको मुटु छामे उनको स्मृतिमा तथ्यांक छैन । तर, काठमाडौं विश्वविद्यालयको स्कुलअफ मेडिकल साइन्सको डीन हुनुअघि उनले दैनिक ३० देखि ५० जनासम्म बिरामीको मुटुको उपचार गर्थे ।

यसको आधारमा पनि उनले २५ वर्षमा २० हजार बढी बिरामीको मुटु छामे । डीन भएपछि जिम्मेवारी फेरियो । तर भ्याएसम्म बिरामीको लागि समय दिन्छन् उनी । दुई दशक बढी चिकित्सा क्षेत्रमा काम गरेका डा. कोजुले आफ्नो चिकित्सकीयदेखि डीनसम्मको यात्राको अनुभव साटेका छन् ।

‘गोडमेडलिस्ट’ कोजु

डा. कोजुका बुबाले औपचारिक शिक्षा लिएका थिएनन् । तर पाँच सन्तानलाई पढाउने अठोट लिए । दुई दिदी र दुई दाइसँगै कान्छो छोरा कोजुले पनि पढ्ने अवसर पाए । ‘बुबाले पढ्न नपाएकाले छोरोछोरीलाई पढाउने हिम्मत गर्नुभयो,’ कोजु भन्छन् ।

१५ वर्षमा टेकेका मात्र थिए, कोजु । २०३९ सालमा धुलिखेलको सञ्जिवनी माध्यामिक विद्यालयबाट उनले फलामे ढोका एसएलसी पार गरे । त्यो समयमा उनी स्कुलको प्रथम भए । र, ‘गोल्डमेडल’ पनि पाए । ‘आफैँले मिहिनेत गर्नुपथ्र्यो । कोचिङ हुँदैनथ्यो,’ उनले सुनाए । ‘तत्कालीन शिक्षा मन्त्रीबाट मेडल पाएका थिएँ,’ उनी खुसी हुन्छन् ।

एसएलसी उत्तीर्ण भएपछि उनी आईएस्सी पढ्न काठमाडौं छिरे । आईएस्सी पढ्न उनी अस्कलमा भर्ना भए । तर उनका बुबा उनलाई मेडिकल विषय पढाउन चाहन्थे । त्यो बेलामा हेल्थ असिस्टेन्टको माग थियो । धेरैको रोजाइमा पथ्र्यो । बुबाको रोजाइमा उनले आईएस्सी छोडेर स्वास्थ्य सहायक (हेल्थ असिस्टेन्ट) पढ्न महाराजगञ्ज पुगे । ‘बुबाको इच्छा पूरा गरेँ,’ उनी भन्छन् ।

जब बागलुङ पुगे

हेल्थ असिस्टेन्ट बनेपछि उनले कामको लागि शहर रोजेनन् । मातृ शिशु सेवा केन्द्रमा काम गर्न उनी बागलुङको गाउँ बस्तिमा पुगे । यातायात सुविधा थिएन । खच्चडले ढुवानी गर्नुपथ्र्यो ।

त्यो समयमा उनी हिँडेरै बागलुङका गाउँ गाउँमा स्वास्थ्य सेवा दिन पुग्थे । ‘गाउँँको स्वास्थ्य अवस्था दयनीय थियो । त्यसैले उनले गाउँ रोजे,’ उनी भन्छन्, ‘कुपोषण व्याप्त थियो । परिवार नियोजनको साधन नहुँदा बच्चा धेरै जन्माउने । मातृ मृत्युदर उच्च थियो ।’

उनले दुई वर्ष बागलुङमा काम गरे । ‘दुई वर्षमा नेपालको स्वास्थ्य अवस्था र देश बुझ्ने अवसर मिल्यो,’ उनी भन्छन् ।
उनीसँगै बागलुङ गएका साथी एकपटक बाटोमै बिरामी परे । अस्पताल थिएन । एपेन्डिक्स भएको साथीलाई डोकोमा बोकेर ल्याएको तितो अनुभव पनि उनीसँग छ । विकट गाउँमा स्वास्थ्य संस्थाको आवश्यकता कति छ भन्ने कुरा उनले नजिकबाट अनुभव गर्न पाए ।

एमबीबीएस पढ्ने चाहना थिएन तर...

डा. कोजुको एमबीबीएस पढ्ने चाहना र सोच थिएन । तर बागलुङ पुगेपछि र बुबाको चाहनामा उनले एमबीबीएस पढ्ने निधो गरे । त्यो समयमा हेल्थ असिस्टेन्ट पढेकाले एमबीबीएस पढ्न पाइने थियो । उनी एमबीबीएसको प्रवेश परीक्षा दिन काठमाडौं आए । सातौँ नम्बरमा उनको नाम निस्कियो ।

‘नाम निकाल्न निकै गाह्रो थियो,’ उनी भन्छन् । साढे पाँच वर्ष टिचिङमा बसेर उनले एमबीबीएस पढे । उनी डाब्टर बने । तर, बुबालाई आफू डाक्टर बनेको खबर सुनाउन पाएनन् उनले । कोजुले एमबीबीएस पूरा नगर्दै २०४२ सालमा बुबा अस्ताए । ‘बुबालाई मिर्गौलाको समस्या थियो । अहिलेको जस्तो प्रत्यारोपण थिएन,’ उनी बुबालाई सम्झन्छन् ।

एमबीबीएस सकाएपछि उनले एक वर्ष टिचिङ अस्पतालमै काम गरे । केयूका पूर्वउपकुलपति डा. रामकण्ठ मकाजु अष्ट्रियाबाट सर्जन पढेर नेपाल फर्किएका थिए । उनी धुलेखलमा अस्पताल खोल्ने योजनामा थिए । उनको अभियानमा जोडिए डा. कोजु पनि ।

उपचारको अभावमा सुत्केरी आमा र बच्चाको मृत्यु हुने गरेको कारुनिक दृश्यले धुलिखेलको डाँडोमा अस्पताल बन्यो । ‘पहिले अस्पताल नहुँदा उपचारको अभावमा सुत्केरी आमा र बच्चाको मृत्यु हुन्थ्यो । उनीहरूको अन्तिम संस्कार यही डाँडोमा हुन्थ्यो । कति शिशुको चिहानडाँडो हो यो । त्यसैले यही डाँडोमा अस्पताल बनाइएको हो’, डा. कोजु भन्छन् ।

२०५३ सालमा ३५ शय्याबाट सुरु गरिएको अस्पताल अहिले ३ सय शय्या पुगेको छ । डा. कोजुले चार वर्ष धुलिखेल अस्पतालमा फिजिसियन भएर बिरामीको सेवा गरे ।

अनि एमडी पढ्न बंगलादेश

अध्ययन र अनुसन्धान गर्ने हुटहुटी थियो एमबीबीबीएस एमडी गर्ने निर्णय लिए । एमडी अध्ययनको लागि उनी बंगलादेश पुगे । उनी मुटुको विशेषज्ञ डाक्टर बनेर सन् २००३ मा नेपाल फर्किए । धुलिखेल अस्पतालको आवश्यकता महसुस गरेर उनले मुटुमा विशेषज्ञाता हासिल गरेका हुन् । ‘मुटु मांशापेसीले बनेको अंग हो । हरदम धड्किरहन्छ । जुन दिन धड्किन बन्द हुन्छ त्यो दिन सकिन्छ । मस्तिष्क सुत्छ तर मुटु सुत्न पाउँदैन,’ उनी भन्छन्, ‘संवेदनशील भएकाले यसबारे अध्ययन गरेको हुँ ।’

एमडी सकाएर नेपाल फर्किएपछि उनले फेरि धुलिखेल नै रोजे । ‘आफ्नै ठाउँमा जति सेवा दिन सकिन्छ त्यसमा खुसी मिल्छ । गाउँ बस्तीका बिरामीको उपचार गर्न धुलिखेल रोजेको हो,’ उनी भन्छन् । धुलिखेल अस्पतालमा काभ्रे, सिन्धुपाल्चोक, रामेछाप, सिन्धुलीलगायतका जिल्लाबाट उपचारका लागि बिरामी पुग्छन् ।

गाउँगाउँबाट धुलिखेल आएका कति मुटुका बिरामीको उपचार सम्भव नभएपछि काठमाडौं गंगालाल ल्याएर समेत उनले उपचार गराएका छन् । धुलिखेलमा कार्डियो सर्जन र प्रविधि नभएपछि सुरुवाती दिनमा बिरामी काठमाडौं रिफर गर्नुपथ्र्यो । ‘मुटुमा रक्तनली बन्द भयो भने स्टेन्ट हाल्नुपर्छ । एउटा स्टेन्ट हाल्न साढे दुई लाख पथ्र्यो । गाउँका बिरामीसँग पैसा हुँदैनथ्यो,’ उनी भन्छन् । डा. आफैँ पैसा खोजेर बिरामीको उपचार गरेको अनुभव सुनाउँछन् डा. कोजु । ‘पछि धुलिखेलमै डाक्टर र प्रविधि ल्यायौँ,’ उनी भन्छन् ।

अनि डीन बने

स्वास्थ्य क्षेत्रमा धुलिखेल अस्पतालले फड्को मार्दै थियो । सन् १९९८ मा धुलिखेल अस्पताल र काठमाडौं विश्वविद्यालयको सहयात्रामा प्राथमिक स्वास्थ्य र नर्सिङ कोर्स सञ्चालन गर्ने सहमति भयो । स्वास्थ्यको राम्रो जनशक्ति उत्पादन गर्न केयू–धुलिखेल सफल भयो । त्यसपछि सन् २००१ मा आएर एमबीबीएस सुरु भयो । हाल चिकित्सा शिक्षासँग सम्बन्धित करिब १५ पटा कोर्स सञ्चालन भइरहेको छ ।

एमबीबीएस, बीडीएस, बीपीटी, बीएस्सी नर्सिङ, बीएनस, बीएस्सी ल्याब, बीएमआईटी, एमडी, एमएस, एमडीएस, एमएस्सी नर्सिङ, एमपीटी, एसएस्सी माइक्रोबायोलोजी, पीएचडी लगायतका कोर्स सञ्चालन भइरहेको छ । धुलिखेल केयूको मेडिकलको सेन्ट्रल क्याम्पस बनेको छ । धुलिखेलबाट मात्र वार्षिक साढे २ सय जनशक्ति उत्पादन हुने गरेका छन् ।

धुलिखेलबाट स्वास्थ्यको अब्बल जनशक्ति उत्पादन भइरहेको बताउँछन् डा. कोजु । ‘धुलिखेलमा पढेको विद्यार्थी बेरोजगार बस्नु परेको छैन,’ उनी भन्छन् । डाक्टरको लाइसेन्स परीक्षामासमेत धुलिखेलको सबैभन्दा राम्रो नतिजा आउने गरेको छ ।

केयू अन्तर्गत अरु देशभर ११ वटा मेडिकल कलेज छन् । यी सबै कलेज हेर्ने केयुको स्कुलअफ मेडिकल साइन्सको डीन भएको छ वर्ष पुग्यो कोजु । उनको नेतृत्वमा मेडिकलका थुप्रै कोर्सहरू थपिएका छन् । र, डीन भएपछि उनले नेपालको मेडिकल शिक्षाको अवस्थाबारे थप बुझ्न पाए । उनी मेडिकल शिक्षा महँगो भएको निचोडमा पुगेका छन् । ‘मेडिकल शिक्षा महँगो भयो,’ उनी नेपालको स्वास्थ्य शिक्षाप्रति चिन्ता व्यक्त गर्छन् ।

जनचेतनाको पर्याय

डा. कोजु लेख रचनामा पनि उत्तिकै चाख राख्छन् । उनका लेख रचना जनचेतनासँग जोडिएका हुन्छन् । मुटुलाई स्वस्थ राख्न उनी बारम्बार चेतना फैलाइरहेका हुन्छन् । मुटुलाई सुरक्षित राख्न आमाको पेटमा हुँदादेखि नै ख्याल गर्नुपर्ने उनी बताउँछन् । ‘बच्चा पेटमा हुँदा आमाले रक्सी र चुरोट सेवन गर्नु हुँदैन । बच्चाको मुटुमा असर पर्छ,’ उनी भन्छन् ।

सानो उमेरमै बाथ रोग, वयस्क भएपछि उच्च रक्तचाप हुने र युवा पुस्तामा बढ्दो हर्टट्याक चिन्ताको विषय भएको बताउँछन् डा. कोजु । ‘धुमपान र मध्यपानबाट टाढा रहनुपर्छ । शारीरिक व्यायम गर्नुपर्छ । जीवनशैलीमा परिवर्तन ल्याउनुपर्छ,’ उनी भन्छन् ।

सम्बन्धित समाचार