विद्यार्थीकाे सिकाइ मूल्याङ्कन कसरी गर्ने ?

A+ A A-

विश्वव्यापी रूपमा गुणस्तरीय शिक्षाको बहससँगै विद्यार्थीको सिकाइ मापनका बारेमा पनि छलफल बहस भएको पाइन्छ । सर्वोत्तम सिकाइ मापन विधि, मापदण्ड र प्रक्रियाहरूका बारेमा खोजी भइरहेको छ । यसैक्रममा विश्वका विकासोन्मुखदेखि विकसित भनिएका देशहरूमा समेत विद्यार्थीका सिकाइ मापनका लागि विभिन्न विधिहरू प्रयोगमा छन् । एउटै देशका विभिन्न राज्यहरूले पनि भिन्नभिन्न अभ्यास गरेका देखिन्छन् ।

विश्वव्यापी रूपमा सिकाइका लागि (Assessment of learning) अथवा सिकाइका लागि (Assessment for learning) भन्ने दुई दर्शनका आधारमा विद्यार्थी सिकाइ मापनका विधि, पद्धति र उद्देश्य निर्धारण भएको पाइन्छ। यसलाई निर्माणात्मक (formative) अथवा निदानात्मक (summative) मूल्याङ्कनका रूपमा पनि बुझिन्छ । मूल्याङ्कनलाई प्रक्रिया (process) अथवा उपलब्धि (product) कुन रूपमा हेर्ने भन्नेबारेमा पनि विभिन्न दृष्टिकोणहरू छन् । साथै सिक्नका लागि सिकाइ (learning to learn) को अवधारणालाई अगाडि बढाइएको पाइन्छ। यस्ता अवधारणाहरूलाई आधुनिक विश्वले अघि बढाउँदै गर्दा विश्वव्यापी रूपमा कक्षाकोठाको शिक्षण र शिक्षक विद्यार्थीबीचको पठनपाठनको स्वरूपमा व्यापक फरक आएको छ । शिक्षण विधि सुधारिंदै गएको देखिन्छ । विद्यार्थीलाई सिक्नका लागि सिकाइ (Learning to learn) को संस्कारमा ढाल्दै गइरहेको स्थिति छ ।

वस्तुगत (objective) परीक्षामार्फत विद्यार्थीको सिकाइको मापन गर्ने पद्धतिबाट सिकाइ मापनको विश्व अभ्यास सुरु भएको थियो । त्यति बेला बहुवैकल्पिक प्रश्नोत्तर (multiple choice) र सही गलत (true false ) प्रकारका प्रश्नहरू हुन्थे । हाम्रो गुरुकुल परम्पराको शिक्षामा पनि गुरुले प्रत्येक शिष्यलाई व्यक्तिगत रूपमा जाँच गरी योग्यता प्रमाणित गर्थे । आधुनिक शिक्षाको प्रारम्भिक कालमा पनि प्रत्येक विद्यार्थीलाई व्यक्तिगत रूपमा परीक्षा लिइन्थ्यो । यसरी परीक्षा लिनुको अर्थ वस्तुगत रूपमा विद्यार्थीको उपलब्धि मापन गर्न थियो । यो लगानीका दृष्टिले ज्यादा खर्चिलो बन्दा मानक (standardized) परीक्षा अस्तित्वमा आयो। साथै त्यस्तो परीक्षाले पनि परीक्षार्थीको सबै योग्यताको मापन गर्न सक्दैन भन्ने बहस पनि त्यस सँगसँगै उठेको पाइन्छ । त्यसकारण एक्काइसौं शताब्दीको सुरुमै मानकमा आधारित (standard- based) बाट मानकका साथै अन्य पनि (standard-linked) अथवा सामाजिक सांस्कृतिक, मूल्यमान्यता, व्यक्तित्व, परिवेशका सन्दर्भमा गरिने मूल्याङ्कन (value added assessment) को अवधारणा आयो ।

परीक्षाको निश्चित खाकाभन्दा पनि त्यसले अपेक्षा गरेका सूचनाहरू परीक्षार्थीबाट आउँछ कि आउँदैन भन्ने कुरा महत्वपूर्ण ठानियो । अनि विश्व अभ्यास मानक (standardize) भन्दा पनि समग्र योग्यतामा आधारित (competence based) मापन पद्धतितिर गएको देखिन्छ। परीक्षा सञ्चालनका दृष्टिले विश्व अभ्यासलाई हेर्दा विश्वका अधिकांश देशका शिक्षा मन्त्रालयमातहतमा एउटा निकाय, बोर्ड, एजेन्सी हुन्छ र त्यो निकायले देशव्यापी रूपमा विद्यालय शिक्षाको सिकाइ मापन गरी प्रमाणीकरण गर्ने गरेको देखिन्छ। सङ्घीयताको अभ्यास भएका ठाउँहरूमा राज्य तहको एउटा निश्चित निकायले परीक्षाका निश्चित मापदण्ड बनाएर विद्यार्थीको सिकाइ उपलब्धिको प्रमाणीकरण गरेको पाइन्छ । विश्व गतिविधि र विद्यार्थीको मूल्याङ्कनमा समेत विद्यालयलाई स्वायत्तता दिन अनुभव हेर्दा विगत २ दशकदेखि शिक्षणविधि, शैक्षिक थालिएको छ । तर, यस्तो स्वायत्तताभित्र विद्यालय गुणस्तरका लागि बाहिरी निकाय, सरोकारवाला तथा सरकारी नियन्त्रण संरचनाप्रतिजवाफदेही हुनुपर्छ । बेल्जियम, डेनमार्क, बेलायत, जर्मनी, आयरल्यान्ड स्कटल्यान्डजस्ता युरोपेली देशहरूले स्कुल स्वमूल्याङ्कन पद्धति (School Self Assessment System) को प्रयोग गरेका छन् । त्यस्ता देशमा राज्यको केन्द्रीय संरचनाले स्कूललाई आवश्यक पर्दा केवल नीतिगत तथा प्राविधिक सहयोगी भूमिका खेलेको छ ।

प्राथमिक तहमा अध्ययनरत विद्याथीमा उनीहरूलाई क्रियाकलापमा संलग्न गराएर, साथी-साथी मूल्याङ्कन गर्ने, विद्यार्थी स्वयंलाई स्वमूल्याङ्कन गर्न लगाउने अभ्यास छ । प्रायः देशका नर्सरी, केजीजस्ता पूर्वप्राथमिक विद्यालयहरूमा त्यस्तो औपचारिक र मानक standardized मूल्याङ्कन पद्धति त्यति छैन । शिक्षकले नै विद्यार्थीको सिकाइको मापन गरेको पाइन्छ । सिद्धान्ततः प्रिस्कुलको उद्देश्य विषयवस्तुबारे जानकार गराउनु होइन प्राथमिक विद्यालयका लागि तयार पार्नु (school readiness) हो। प्राथमिक विद्यालयका लागि आवश्यक शारीरिक, मानसिक, संवेगात्मक पूर्वाधार, ज्ञान, सीप, धारणा, समझदारी तथा आधारभूत व्यक्तिगत तथा सामाजिक क्षमताहरू हुनुपर्छ । पूर्वप्राथमिक तहका यी क्षमता भए जांच लिएर बच्चालाई तनावमा राख्नुको अर्थ हुँदैन । अथवा जाँच भन्ने थाहै नदिई बच्चाको योग्ता मापन गर्न सकिन्छ । बच्चालाई सानोतिनो क्रियाकलापमा सहभागी गराएर उनीहरूको सिकाइ मापन गर्न सकिन्छ । प्रारम्भिक बालविकास उमेरका बालबालिकामा उनीहरूलाई सिकारुका रूपमा विकास गराउनुपर्छ भन्ने समझदारी आयरल्यान्डमा देखिन्छ । आइरिस स्कुलहरू प्रश्नपत्र बनाउन मूल्याङ्कन गर्न, शिक्षण तरिका छनोट गर्न अन्यत्रका भन्दा बढी स्वतन्त्र देखिन्छन् ।

विद्यार्थीलाई वर्षको अन्त्यमा सीमित प्रश्नहरू दिएर लिइने जाँच र विद्यार्थीको सिकाइलाई अङ्कमा उल्लेख गरी श्रेणी छुट्याएर दिइने प्रमाणपत्रले विद्यार्थीको समग्र मूल्याङ्कन गर्न सक्दैन । यही निष्कर्षमा पुगेर कतिपय देशहरूले विद्यार्थीको समग्र मूल्याङ्कनको थालेका छन् । जस्तो थुप्रै विकसित देशमा वार्षिक लिखित परीक्षाका अलावा विद्यार्थीको विद्यालय उपस्थिति, गृहकार्य, विद्यार्थीको समग्र स्वास्थ्य, सामाजिक संवेगात्मक विकास, उनीहरूको गतिविधि, समग्र ज्ञान, अभ्यास गर्न सीप, विशेष क्षमता उल्लेख गरी प्रमाणपत्र दिने अभ्यास गरेको पाइन्छ ।

शिक्षकहरू जाँगरिला, व्यावसायिक, प्रतिस्पर्धी, रचनात्मक बन्न सके मूल्याङ्कनको नयाँनयाँ रचनात्मक सोच, विधिहरूको खोजी र अभ्यास हुन सक्छ । यसले विद्यार्थीका सिकाइ उपलब्धिको सही मापन र प्रमाणीकरण हुन सक्छ । यसैबाट शिक्षाको गुणस्तर बढ्छ र गतिलो जनशक्ति उत्पादन हुन सक्छ ।

विषयवस्तुमुखी (content oriented) परीक्षा (cognitive) क्षमताको ज्यादा मापन गर्ने ढाँचा शैलीका प्रश्नहरू विश्वव्यापी अभ्यासमा छन् । तर, सँगसँगै व्यापक ढाँचाका र विद्यार्थीका समग्र सोच विचार, मूल्यमान्यताहरूको स्थिति मापन गर्ने मूल्याङकन विधिहरूको खोजी र सँगसँगै अभ्यास गर्नसमेत थालिएको छ । फ्रान्स, जर्मन, वेलायत जस्ता देशमा यो अभ्यास छ । रुसको उच्च शिक्षाको राज्य समितिले विद्यार्थीको उपलब्धि मापन गर्न नसकिने तसर्थ विद्यार्थी बोक्ने मूल्य, उसले बुझेको जीवन र त्यसको उद्देश्यसँग, सत्य र असत्य छुटाउन सक्ने उनीहरूको क्षमतालाई मूल्याङ्कन गर्नुपर्छ भनेको छ । अर्जेन्टिनामा युनेस्कोका सहयोगमा भएको एक अध्ययनले सामाजिक सांस्कृतिक सन्दर्भमा विद्यार्थीको मूल्याङ्कन गर्नुपर्ने धारणा अगाडि सारिएको छ। थुप्रै देशहरूमा विद्यार्थीको चारित्रिक प्रमाणपत्रमा उसको सामाजिक सांस्कृतिक, स्वभाव, क्षमता सम्भावनाका बारेमा लेखिएको पाइन्छ । यो एउटा प्रभावकारी उपाय पनि हो । तर, हाम्रो नेपालमा चारित्रिक प्रमाणपत्र सबै विद्यार्थीलाई एउटै व्यहोराको तयारी प्रमाणपत्रका रूपमा उपयोग भएको छ । नेदरल्यान्डमा विद्यार्थीले विद्यालयभित्र गरेको क्षमता प्रदर्शनका आधारमा पचास प्रतिशत र परीक्षाका वेला पचास प्रतिशतका आधारमा उपलब्धि मापन गर्ने अभ्यास छ । फ्रेन्च विद्यार्थीलाई टेबल, नक्सा, डायग्राम, तथ्याङ्कमा व्याख्या गर्ने र गहन सामाजिक राजनीतिक विषयहरूमा निबन्ध लेख्ने, आफ्ना तर्कहरू पेस गर्ने खालका प्रश्नपत्रहरू दिइएको पाइन्छ । व्याख्या, विश्लेषण, संश्लेषणमुखी प्रश्नहरूले विद्यार्थीका थुप्रै क्षमताहरूको जाँच गर्न सकिन्छ । उनीहरूका विचार, मूल्यमान्यता, दर्शनहरू बुझ्न सकिन्छ । यसबाट विद्यार्थीको सिकाइ र भविष्यमा ऊ कस्तो बन्न सक्छ अथवा कुन क्षेत्रका लागि ऊ ज्ञानात्मक उपयुक्त हुन सक्छ भन्ने सही सिफारिस हुन सक्छ ।

बेलायतको हाउ अफ कमन्समा सन् २००८ मा प्रस्तुत भएको प्रतिवेदनअनुसार देशभरिको एउटै मूल्याङ्कन पद्धतिले विद्यार्थीको निर्माणात्मक मूल्याङ्कनमा सहयोग पुऱ्याउँदैन । विद्यार्थीले अरूहरूले गरे जसरी निश्चित ढाँचामा तयारी गर्ने हुँदा पाठ्यक्रम, विद्यालय, राज्यले अपेक्षा गरेका पक्षमा विद्यार्थीको विकासै हुँदैन । उक्त प्रतिवेदनले राम्रो मूल्याङ्कनका लागि सबैभन्दा पहिला शिक्षकलाई मूल्याङ्कनबारेको सीप, क्षमता अभिवृद्धि गरी तयार पार्नुपर्ने सिफारिस गरेको विज्ञान साथै विद्यार्थीको मूल्याङ्कन शिक्षकमै भरपर्छ भन्ने निष्कर्ष थियो । त्यसो त शिक्षकलाई मूल्याङ्कनसम्बन्धी पर्याप्त तालिम तथा सहयोगी सामग्रीहरू उपलब्ध पनि हुनुपर्छ । जस्तो अस्ट्रेलियाको भिक्टोरियामा विद्यार्थीको सिकाइ उपलब्धि मूल्याङ्कनको क्रममा प्राय: जसो शिक्षकलाई रुब्रिक्स विधि पढाइन्छ । स्कटल्यान्डमा मूल्याङ्कन विधि छनोट गर्न शिक्षकलाई नै प्रोत्साहन गरिन्छ । त्यहाँ सन् २००४ देखि २००७ सम्म उपयुक्त रचनात्मक मूल्याङ्कनविधिको खोजी गर्न स्कुलहरूको समूहमा शिक्षकहरूलाई परियोजना नै सञ्चालन गरिएको थियो ।

मूल्याङ्कनका लागि उपयुक्त विधि छनोट गर्न शिक्षकहरूलाई मूल्याङ्कन विशेष तालिम नै दिइन्छ। अर्जेन्टिनामा विद्यार्थीको कसरी मूल्याङ्कन गर्ने भनेर शिक्षक हातेकिताब नै वितरण गरिएको थियो । फिनल्यान्डमा शिक्षकलाई कक्षाकोठाको मूल्याङ्कनसम्बन्धी तरिकाहरूबारे पर्याप्त तालिम दिइन्छ । विद्यार्थी मूल्याङ्कनका लागि शिक्षक नै महत्वपूर्ण पक्ष ठानिन्छ । मूल्याङ्कन पद्धति जति राम्रो भए पनि मूल्याङ्कनमा संलग्न शिक्षक, कर्मचारीहरू जवाफदेही नभएका ठाउँमा पद्धति प्रभावकारी हुँदैन । मूल्याङ्कनका लागि विद्यार्थीसँग सबभन्दा निकटमा रहने शिक्षक नै बढी जिम्मेवार हुन् । तर, विकासोन्मुख देशका शिक्षकहरूले पर्याप्त तालिम पाएका छैनन् । रचनात्मक मूल्याङ्कन विधि प्रयोग गर्न शिक्षकलाई प्रोत्साहनको समेत कमी छ ।

भाषाका कारणले आदिवासी तथा अल्पसङ्ख्यक भाषाभाषी विद्यार्थीको सिकाइ मापनमा प्रभाव पार्दछ । यसकारण बोलिभिया, ग्वाटेमालामा आदिवासी भाषामा परीक्षाका प्रश्नहरू तयार गर्ने अभ्यास छ । त्यहाँ मूल्याङ्कनका विभिन्न उपयुक्त विधि र नतिजा राम्रो बनाउने उपायसहित पम्पलेट बनाएर विद्यालयलाई वितरण गर्ने गरिएको पाइन्छ । विद्यार्थी सिकाइ उपलब्धि सूचकाङ्कसहित पम्पेट पाउँछन् ।

प्राय: देशमा केन्द्र, राज्य अथवा विकसित देशका स्कूल डिस्ट्रिक्ट तहमा प्रश्नपत्रहरू तयार गरिन्छन् र विद्यार्थीको परीक्षा लिई योग्यता प्रमाणित गरिन्छ । फ्रान्समा प्रश्नपत्र राज्यले तय गर्ने र स्कूलले सञ्चालन र परीक्षण गर्ने प्रचलन छ । नेदरल्यान्ड, बेलायत, रोमानिया, लोभेनियामा प्रश्नपत्र राज्यले तय गर्ने तर परीक्षा सञ्चालन र परीक्षण स्वतन्त्र निकायले गर्ने प्रचलन पनि छ । रुसमा सरकारी मापदण्ड निर्देशिका अनुसार विद्यालयले नै प्रश्नपत्र बनाउने परीक्षा सञ्चालन गर्ने र परीक्षण गर्ने प्रचलन छ । विश्व परिवेशमा प्रश्नपत्र बनाउने एउटा, परीक्षा सञ्चालन गर्ने अर्को र परीक्षण गरी योग्यता प्रमाणित गर्ने अर्कै हुँदा विद्यार्थीको सिकाइको सही मापन हुन नसकेको निष्कर्ष निकाल्दै जसले विद्यार्थीलाई पढाउँछ उसैले प्रश्न निर्माण गर्ने, परीक्षा लिने र योग्यता प्रमाणित गर्ने अभ्यास गर्न थालिएको छ । यस्तो अभ्यास राष्ट्रिय परीक्षाबाहेकका परीक्षामा प्रशस्त देख्न पाइन्छ । कतिपय देशमा विद्यार्थीको दैनिक, साप्ताहिक, मासिक रूपमा सिकाइ प्रगति विवरण दिने चलन छ । निरन्तर मूल्याङ्कन पद्धतिको अभ्यास बढ्दो छ ।

विश्व अनुभव हेर्दा विद्यार्थीको सिकाइ मापनका लागि शिक्षक नै महत्वपूर्ण भूमिकामा देखिन्छन् । शिक्षकहरू जाँगरिला, व्यावसायिक, प्रतिस्पर्धी, रचनात्मक बन्न सके मूल्याङ्कनको नयाँनयाँ रचनात्मक सोच, विधिहरूको खोजी र अभ्यास हुन सक्छ । यसले विद्यार्थीका सिकाइ उपलब्धिको सही मापन र प्रमाणीकरण हुन सक्छ । यसैबाट शिक्षाको गुणस्तर बढ्छ र गतिलो जनशक्ति उत्पादन हुन सक्छ ।

-लेखक बरालका शिक्षा विमर्श भाग १, २ र ३ प्रकाशित छन् ।

याे पनि...

छोराछोरी हुर्काउने तपाईंको तरिका सही छ ?

सार्वजनिक शिक्षाको पक्षमा
प्रधानमन्त्रीज्यू ! शिक्षा क्षेत्र तपाईको प्राथमिकतामा छ ?
Reasons of Failed Teacher Training in Nepal

प्रकाशित मिति: शुक्रबार, असार २२, २०८० ०६:५०