स्मृतिमा हरिभक्त कटुवाल

A+ A A-

एउटा कवि कतिसम्म लोकप्रिय हुन सक्छ वा उसले कुन हदसम्मको बदनामी बेहोर्नुपर्छ ? अझ शिक्षा, संस्कृति र साहित्यलाई मजाकको रूपमा मात्र हेरिने समाजमा बेलाबेला कवि–लेखकको हुर्मत पनि लिने गरिन्छ ।

कवि हरिभक्त कटुवाल यस्तै जटिल परिवेशमा बाँचेका चर्चित कवि हुन् । आफ्नो सम्पूर्ण जीवनकाल कविकै परिचयमा व्यतित गरेका उनको जीवन कुनै नाटकको दुखान्तः पात्रको झैं घात प्रतिघातमा बितेको थियो । विक्रम संवत् २०२० देखि २०३७ सालसम्म साहित्य लेखनमा निरन्तर क्रियाशील उनको ऊर्जाशील जीवन नेपालमा नै बितेको थियो ।

वि.सं. २०३५ माघमा पाेखरामा आयोजित टिकटमा मुक्तक कार्यक्रममा कविता प्रस्तुत गर्दै कवि कटुवाल

भारतको आसाममा जन्मेका कटुवाल कविता लेखनकै कारण नेपाल आइपुगेका थिए । २०२६ सालदेखि भने काठमाडौंमा नै बसोबास गर्न थालेका कटुवालले यसपछि अनेकौं मान सम्मान र घात प्रतिघातको सामना गरे । उनलाई धेरैले रक्सीसँग जोडेर पनि हेर्ने गर्छन् । रक्सी खाने लत र मार्मिक गीत तथा कविता लेख्ने उनको जीवनशैली मनमौजी किसिमको थियो ।

वि.सं १९९२ असार १८ गते भारतको आसाम राज्यस्थित बर्डविलको ख्वाङ गेर्गेरी भन्ने ठाउँमा जन्मेका उनको निधन २०३७ साल भदौ २५ गते आसामस्थित डिब्रुगढ मेडिकल कलेजमा भएको थियो ।

साहित्यकार उषा शेरचनसँग हरिभक्त कटुवाल (तस्बिर उषा शेरचनकाे फेसबुकबाट)

मानिसको जीवनका घात प्रतिघातलाई अत्यन्त मार्मिक ढंगले सम्बोधन गरेर कविता लेख्न सक्ने उनको खूबीलाई उच्च मानिन्छ । उनको ‘सम्झना’ गीति संग्रह, ‘भित्री मान्छे बोल्न खोज्छ’ कविता संग्रह, ‘सुधा’ खण्डकाव्य, ‘यो जिन्दगी खै के जिन्दगी’ कविता संग्रह, ‘स्पष्टीकरण’ कथा संग्रह र ‘बदनाम मेरा यी आँखाहरू’ गीति–कविता संग्रह प्रकाशित छन् ।

भानु साहित्यिक पत्रिकाबाट

यस्तै, उनले ‘मुक्ति’, ‘हिमानी’, ‘संगीत सरिता’, ‘बान्की’, ‘अभिव्यक्ति’ लगायतका पत्रिकाहरूको सम्पादन पनि गरेका छन् । कटुवालको ‘मलाई नसोध कहाँ दुख्छ घाउ’, ‘पोखिएर घामको झुल्का’, ‘हाँगाहाँगा वनभरि चैत फुलेछ’ लगायतका गीत लोकप्रिय छन् ।

आज उनै कवि हरिभक्त कटुवालको ३९औं स्मृति दिवसमा उनका पाँच थान कविता र केही तस्बिरहरू यहाँ प्रस्तुत गरिएको छ ।

०००

कतै आऊला कि कुनै यस्तो दिन

हिजो एक मित्रकहाँ गएको थिएँ,
एउटा पोको कोठाको कुनामा,
दलिनमा झुण्डिरहेको थियो
ती– अब फेरि आउने जाडो छल्न सुरक्षित राखिएका
सिरक र दोलाईंहरू हुनुपर्छ पक्कै पनि
मलाई लाग्यो–
म पनि झुण्ड्याइदिऊँ एउटा ठूलो पोको पारेर
व्यर्थै मलाई चिमोटिरहने यी सपनाहरूलाई,
कतै आउला कि कुनै यस्तो दिन,
जब, फुलाएर तिनै सपना आँखाहरूका फूलबारीमा
हाम्रा छोरा–छोरी र नाति–नातिनाहरू
आनन्दका गीत गाउँदै खेत गोडिरहेका हुनेछन् ।

रहर

बा, पाठशाला जान्नँ म
इतिहास पढाइन्छ, त्यहाँ मरेका दिनहरूको
खिया लागेका कलका पुर्जाहरू जस्तै
गणितका सूत्रहरू पनि साह्रै पुराना भइसके
रहर छैन मलाई बाँचिदिने
केवल इतिहास पानाहरूमा,
मैले त बाँच्नुपर्छ आउने दिनहरूमा
इतिहासको गतिलाई उछिनेर
इतिहासभन्दा बढी अरु केही भएर
त्यसैले बा, पाठशाला जान्नँ म
इतिहास पढाइन्छ त्यहाँ मरेका दिनहरूको ।

फ्रेम हालेर राख्ने आदर्शभन्दा
भोग्न सकिने आदर्श मलाई राम्रो लाग्छ
बनिसकेको बाटामा हिँड्नभन्दा
बाटो बनाउँदै हिँड्न रहर लाग्छ ।
इतिहासका ठेली होइन
एउटा कोदालो चाहिन्छ मेरो पाखुरालाई
योजना होइन
पैतालाले नाप्नु छ मैले प्रत्येक अग्ला टाकुरालाई
र गर्नु छ भुक्तान जम्मै
धरतीले बोकाएका ऋणहरूको
बा, पाठशाला जान्नँ म
इतिहास पढाइन्छ त्यहाँ मरेका दिनहरूको ।

उनलाई पीर परेको बेलामा

आँसुले मेरो कसैको पीर पखाल्न सक्दो हो
म रूने थिएँ– आँसुकै एउटा सागर जम्दो हो ।
मलाई लाग्छ त्यो पीर तिम्रो छातीमा म लिऊँ
सृष्टिको बीच फुलेको फूल ओइलिन नदिऊँ ।।

सके त तिमी रोएको बेला म पनि रोइदिन्थेँ
छातीको तिम्रो परेको घाउ आँसुले धोइदिन्थेँ
सृष्टिको बीच फुलेकी तिमी मायालु जुहार
सम्हारबिना ओइलेछ तिम्रो हँसिलो मुहार ।।

(छात्र प्रभा, वाराणासी, वर्ष ६ अंक ४, २०२२)

म कवि

आफैंलाई खोजिरहनुको उत्सुकताको पछि
गुमाउँदै जानुको चिसो विवशताले पीडित मेरो मुटु
खै आज कविता सोच्नै मान्दैन
शायद त्यसैले होला सुनगाभा !
तिम्रो मुस्कानभन्दा मेरो आँखामा यसबेला
ती वृद्ध सज्जनको मलिन अनुहार खेलिरहेछ
जो घन्टौं एउटा लामो क्यूमा उभिएर पनि हिजो साँझ
मट्टीतेलको रित्तो भाँडो हल्लाउँदै घर फर्किरहेका थिए
जाती हुन्थ्यो बरू म कवि नभएर
त्यही रित्तो भाँडोभरि मट्टीतेल हुन सकेको भए
मेरो देशको एउटा घरमा एक रात, एक छाक बल्न सक्थें
एउटा वृद्धको खिन्न अनुहार केही क्षण उज्यालो पार्न सक्थें
तर, सुनगाभा !
मेरो देशको कुनै समस्या पनि टार्न नसक्ने म कवि भएँ
– जो तिम्रै मुस्कानमा मात्र अल्झिरह्यो ।

मन त फलामकै भए असल हुन्छ

मन त फलामकै भए असल हुन्छ
न घात–प्रतिघातमा रुन्छ,
न सयपत्री र बाबरीले बाटो थुन्छ
मन त फलामकै भए असल हुन्छ ।

कसैले चिमोट्यो
एक कप्टेरो त्यतै टाँसियो
कसैले एउटा मुस्कान फ्याँक्यो
उसैको पछ्यौरीमा गाँसियो
जहिले पनि जलेकै छ,
जता पनि ढलेकै छ
मनको बह कसैसित नकह
कसले बुझ्छ, कसले सुन्छ ?
मन त फलामकै भए असल हुन्छ ।

वसन्तमा वन फुल्यो
मन उतै भुल्यो
बैंसले जाऊँ है भन्न लाग्यो
पीर झनै ठूलो
आकाश देख्यो आकाश जत्रै
बतास चल्यो बतासजस्तै
नौनीजस्तो मेरो मनलाई
जसले पायो उसले छुन्छ
त्यसैले पनि
मन त फलामकै भए असल हुन्छ ।

काठमाडाैंमा तस्बिर खिचाउँदै कवि कटुवाल (तस्बिर स्राेत अभिव्यक्ति साहित्यिक पत्रिकाबाट)