भैँसी चराइरहेका नेपाली 'सलमान रुश्दी'

A+ A A-

केही महिनाअघि मैले सामाजिक सञ्जालमा लेखेँको थिएँ, ‘कहाँ छन् इद्रिस शायल ? र किन गुमनाम छन् यसरी ?’

कोहलपुरको तीनवर्षे बसाइमा इद्रिस शायलको नाम मैले पटकपटक सुन्न पुगेँ । उनको लेखनबारे प्रशस्त प्रशंसा गरिएको पनि थाहा पाएँ । महानन्द ढकाल, सागर गैरेलगायत साहित्यकारसँगको चियागफदेखि नियमितजसो भैरहने साहित्यिक भेटघाट र कार्यक्रममा उनका बारे सुनेँ । तर, त्यस्ता कार्यक्रममा उनी कहिल्यै देखा परेको याद भएन । ती कार्यक्रममा पुगेर मैले धेरैलाई सोध्ने गर्थें पनि, ‘के यो कार्यक्रममा इद्रिस शायल भन्ने व्यक्ति आएका छन् ?’

उनको ख्याति र क्षमताबारे सबै जानकार, तर उनको अवस्थाबारे धेरैलाई अवगत नभएको । कुनै समय बाँकेका साहित्यिक गतिविधिमा सहभागी हुने, पत्रपत्रिकादेखि म्यागजिन र विभिन्न संस्थाका मुखपत्रमा नियमित लेखिरहने शायल बिस्तारै बाँकेको व्यस्त साहित्य बजारबाट हराउँदै गए । हाल उनी पूरै गुमनाम छन् ।

उनलाई खोज्दैनन् कसैले । मानौँ, उनको अभाव महसुस नै छैन । तर रहर लाग्दो, विद्रोही लेखनको एउटा हिस्सा किन किनाराकृत भएर लोपप्रायः भयो ? यसबारे बाँकेका न साहित्यकारले खोजे, न यसबारे कसलाई बिझ्न पुग्यो ! समय रफ्तार चलिरह्यो, शायल कुनै अप्ठ्यारो किनारमा छुटे । मलाई यस्तै लाग्यो ।

तर, धेरैले मलाई उनको घरको ठेगाना भने बताए । त्यही ठेगाना बोकेर एक बिहान म इद्रिस शायलको गाउँ पुगेँ ।

०००

बिहानै नेपालगञ्जको धम्बोजी चाेकमा घाम ओर्लिसकेको थियो । वैशाख–जेठमा नेपालगञ्जको आकाश तातिसक्छ । घामले वैंश देखाइसक्छ । गजलकार खगेन्द्र गिरी कोपिलालाई मोटरसाइकलको पछाडी राखेर म पश्चिम हानिएँ ।

नयाँ ठाउँ भएकाले गजलकार खगेन्द्रज्यूले भूगोल र समाज संरचनाबारे बताउँदै जानुभयो । म सुन्दै गएँ ।

सिधा पश्चिम खजुरा बजार छोडेर झण्डै साडे तीन किलोमिटर पार गरेपछि एउटा चाेक आउँछ, वर्गदहीको चाेक । भास्सिएको आवाजमा कोपिलाज्यूले दक्षिणतिर भनेर इशारा गर्नुभयो ।

चाेकबाट दक्षिण सोझिएपछि विरक्तलाग्दो एउटा मानव बस्तीमा मेरो मोटरसाइकल प्रवेश गर्‍यो । प्राचीन् बस्तीजस्तो पनि । भर्खर बसेको नयाँ राजनीतिक सुकुम्बासीको बसोबासजस्तो पनि । भत्किएको, खाल्डाखुल्डी भएको, नालीमा कुहिएको पानी जमेको त्यो जीर्ण बाटो भएर । धुलो छोड्दै, उठाउँदै । गाउँका अञ्जान तर आश्चर्यविहीन आँखाहरूले हेरिएर । वर्गदहीको मध्य गाउँ । बीच गाउँको एउटा चाेक पुगेर हामी टक्क रोकियौँ ।

त्यो चाेक, इद्रिस शायलको घरअगाडिकै चाेक थियो । तर, घरमा इद्रिस थिएनन् । उनी खेत गएका रहेछन् । उनकै छोराको पछि लागेर हामी पनि खेतमै पुग्यौँ ।

खेतमा इद्रिस शायल भैँसी चराइरहेका थिए ।

कालो वर्णको । दुब्लो । फाटेका चप्पलमाथि सुर्किएको पाइन्ट सर्टको बाहुला । मैलिएर रंगीन बनेको सेतो सर्ट । गम्भीर आँखा भएका तिनै मानिस थिए शायल, जसलाई मैले पहिलोपटक साक्षात् देखेको थिएँ । हुलियाले आममानिस देखिने उनी मलाई भने त्यस्तो लागिरहेको थिएन । सामाजिक सञ्जालका दुई/चार तस्वीरमा देखेभन्दा झन् विशेष र भव्य लागे उनी ।

०००

इद्रिसबारे थप चर्चा गर्नुअघि सलमान रुश्दीबारे संक्षिप्त परिचय थपौँ । किनभने शीर्षकले त्यो माग्छ ।

भारत स्वतन्त्र हुनुभन्दा दुई महिनाअघि सलमान रुश्दीको जन्म सन् १९४७ मा बम्बईमा भएको थियो । चौध वर्षको उमेरमा अध्ययनका लागि इङ्ग्ल्यान्ड गए । उनले ब्रिटिस नागरिकता लिए । पछि उनले इस्लाम धर्म अनुसरण गरेनन् । पुर्ख्याैली धर्म मानेनन् ।

सन् १९८८ मा प्रकाशित ‘द सट्यानिक भर्सिज’का कारण इरानी धार्मिक नेता आयातुल्ला रुहुल्ला खोमेनीले हत्याको आदेश दिएपछि रुश्दी परिवारसहित १० वर्ष भूमिगत बसे । त्यो पुस्तकको विषयवस्तुलाई इस्लामविरुद्ध मान्दै मुस्लिम समुदाय आक्रोशित थियो । रुस्दीविरुद्ध जारी गरिएको सूचनामा उनको टाउको ल्याउनेलाई ३० लाख डलर पुरस्कार दिने घोषणा गरिएको थियो । पछि रुश्दीले त्यसबेलासम्म मुस्लिमहरूलाई भावनामा चोट पुर्‍याएकोमा गहिरो क्षमायाचना पनि गरे । तर, उनीविरुद्धको आदेश फिर्ता भएन ।

यद्यपि रुश्दीलाई मृत्युदण्ड दिने आदेशलाई सन् १९९८ मा इरान सरकारले भने औपचारिक रूपमा अगाडि बढाउन छोडेको छ । सन् २०१२ मा इरानको एउटा अर्धसरकारी धार्मिक सङ्गठनले समेत रुश्दीको हत्या गर्ने व्यक्तिलाई दिने पुरस्कार राशिमा ५ लाख डलर थपिदिएको थियो । त्यो सूचना कायमै छ ।

सन् २०२२ को अगस्टमा अमेरिकाको न्युयोर्कमा आयोजित एक कार्यक्रममा छुरा प्रहार भएपछि रुश्दी फेरि एकपटक चर्चामा आए ।

याे पनि..

किताबकै कारण सलमान रुश्दीलाई बारम्बार आउँथ्याे धम्की, 'द स्याटेनिक वर्सेज' मा के छ त्यस्तो ?

उनै रुश्दीको झल्को दिने गरी बाँकेको एउटा गाउँमा इद्रिस शायलले लेखिरहेछन् । समाजमा देखिएका वर्गीय अन्याय अत्याचार, धार्मिक अन्धताको नाममा हुने विकृति विसङ्गति र लैङ्गिक असमानताका विरुद्ध चुपचाप लेखिरहेका छन् । र, त्यो त्यति सहज छैन । उनकै भनाइमा उनले भोगिरहेको सामाजिक बहिष्करण र भोलिको भविष्य झन्‌झन् डरलाग्दो बन्दै गइरहेको छ ।

के त्यसै कारण उनी लुकीछिपी बसेका हुन् ? गुमनाम भएका हुन् ?

होइन ।

०००

२०५२ सालतिरको कुरा ।

उनी राम्रै पढ्ने विद्यार्थी थिए । विद्यालयका अतिरिक्त क्रियाकलापमा भाग लिने उनको बानी थियो । एउटा हाजिरीजवाफ प्रतियोगितामा सहभागी भएको बेला विनोद श्रीवास्तव नाम भएका सरले उनलाई एउटा किताब दिए । त्यसमा उनले जे. हेनरी ड्युनाको जीवनी पढे ।

indris sayal1685171118.jpg

र, पहिलोपटक उनले जीवनलाई बदल्न सकिन्छ भन्ने सिके । गरिब दीनदु:खीलाई सहयोग गरेर समाजलाई रुपान्तरण गर्न सकिन्छ भन्ने पाठ पढे । शायलको धरातलबाट हेर्दा त्यो आश्चर्यजनक कुरा थियो ।

त्यसपछि उनले लेख्न सुरु गरे । कविता, कथा र समाजमा देखेभोकेका सन्दर्भलाई उनले कापीमा उतार्न थाले । कहिलेकाहीँ यति लेखे कि बिहानदेखि बेलुकासम्म र बेलुकादेखि बिहानसम्म । निरन्तर लेखे । लेखनको भोक झन्‌झन् गहिरो बन्दै गयो ।

त्यही क्रममा काठमाडाैंबाट आउने विभिन्न ज्ञानविज्ञान र राजनीतिका पुस्तकहरू पढ्न थाले, इद्रिसले । त्यसबाट संसारको संरचना, समाज विज्ञान र मानवीय रूप गुणबारे थाहा पाए । उनकै शब्दमा भन्दा त्यसपछि उनलाई नास्तिक बन्न मन लाग्यो । प्रगतिवादी भएर बाँच्न मन लाग्यो शायललाई । गाउँ समाजमा केही नयाँ कुरा बोल्न थाले, समाज परिवारले सिकाएभन्दा फरक लेख्न थाले उनले ।

त्यसअघि उनले दिनको चारपटकसम्म नमाज पढ्थे । गाउँ समाजमा हुने धार्मिक गतिविधिमा सहभागी हुन्थे । सहयोग गर्थे । धार्मिक क्रियाकलापका लागि सहयोग उठाउँथे पनि ।

इद्रिस समाजले अनुमान गरेभन्दा फरक बने । धर्म नमान्नु आफैँमा विद्रोह थियो । तर उनले त धर्मको खिलाफमै निरन्तर लेखिरहे । झण्डै २२ वर्षदेखि उनले नमाज पढेका छैनन् । धार्मिक समारोहमा उनलाई त्यति मोह छैन ।

यसले अन्ततः उनलाई एक्लो बनायो ।

शान्त र नरम भएर शायल बोल्छन्, ‘घरपरिवारले साहित्य भन्ने कुरा नलेखिदिए हुन्थ्यो भन्ने सोच्छन्, परिवारलाई थाहा छ कि समाजले यसरी एक्लो बनाउनुमा छोराकै हात छ र छोराले दुःख पाएको छ । त्यसबाहेक परिवारलाई यसबारे केही जानकारी नै छैन । आफन्त र गाउँका मानिसहरूले सहयोग गर्ने कुरा रहेन ।’

इद्रिसले लेखनले नितान्त आफ्नै ग्रामीण परिवेशका पात्र र कथा उठाउँछन् । नाम फरक पारेर ती पात्रलाई कथामा राख्छन् । तर, गाउँका कुनै न कुनै व्यक्तिले त्यो कुरा थाहा पाइहाल्छ । आमा श्रीमती र छोराछोरीलाई गाउँका मानिसहरूले प्रत्यक्ष अप्रत्यक्ष सुनाउँछन्, ‘जहान केटाकेटी हुने मान्छेले किन गाउँ समाजको खिलाफमा लेख्नु ?’

समाजको यस्ता कुराले इद्रिसको परिवार भयभीत छ । त्यसो त बेलाबखत समाजले इद्रिसको परिवारलाई नजानिदो रूपमा बहिष्कार गरिरहेको छ । डर देखाइरहेको छ । ग्रामीण सामूहिकताबाट पन्छाउन खोजिरहेको छ । त्यो कुरा उनको परिवारले बुझेको पनि छ ।

एक दिन नेपालगञ्जबाट साहित्यिक कार्यक्रमबाट फर्किँदै गर्दा रात पर्‍यो । रातको समयमा एउटा समूहले इद्रिसमाथि बल्ब प्रहार गर्‍यो । उनी जोगिन सफल भए । त्यसपछि रातको समयमा हिँड्न छाडे ।

इस्लाम धर्म नमानेकोमा मात्र उनी बहिष्करणमा परेनन् । बीस/बाईस वर्षको लेखनयात्रामा उनका तमाम तिता अनुभव छन् । वर्णका आधारमा, मुस्लिम परिवारमा जन्मेकै आधारमा उनले पटकपटक हेयको व्यवहार महसुस गरेका छन् । पहाडी समुदायका लेखक, साहित्यकार तथा पत्रकारहरूबाटै चित्त दुखाइएका छन् ।

नेपालगञ्जकै एक जना साहित्यकारले उनलाई मुस्लिम समुदायको भएकै कारण विभेदजन्य अभिव्यक्ति दिएका थिए । जो इद्रिसले सुनाए । कार्यक्रममा बोलाउने हस्ताक्षर गराएर पैसा नदिने । कार्यक्रमहरूमा सँगै लैजाने तर फर्किंदा छोडेर आउने । एकपटक सुर्खेतमा आयोजित लोकवार्ताको कार्यक्रममा सहभागी हुन पुगेका थिए इद्रिस । फर्किंदा बाटोमै रात पर्‍यो । नेपालगञ्जसम्म आए । सँगै गएका साथीहरू नेपालगञ्जका घरघरमा पसे । बसे । बेखर्ची इद्रिसलाई कसैले सहयोग गरेनन् । उनी नेपालगञ्जबाट एक्लै हिँडेर घर पुग्दा रातको २ बजेको थियो ।

यस्ता घटनाहरूले उनलाई कवि, लेखक, साहित्यकारको आफूप्रतिको बुझाइ थाहा पाए । आफूलाई कसरी हेर्छन् यहाँका मानिसहरूले भन्ने उनले बुझे । भन्छन्, ‘मैले सबैलाई सम्मानपूर्वक व्यवहार गरेँ, तर मलाई मेरै लेखक साहित्यकारहरूले सहयोग गरेनन्, पैसा दिन्छु भनेर मुस्लिम समुदायको संस्कृतिबारे लामा लामा लेख रचनाहरू मागे, मैले मिहिनेत गरेर दिएँ, तर पैसा दिएनन् ।’

आर्थिक अभावको चरम अवस्थाको सामना गरिरहेका इद्रिसको यो कुरा सानो चित्तको कुरा हो भन्ने लाग्न सक्छ, तर उनका लागि यो धेरै महत्त्वको विषय हो ।

बेलाबखत उनको घरमा जाने र रचना लिएर आउने साहित्यकारहरू छन् । लेखक र पत्रकारहरू पनि पुग्छन् कहिलेकाहीँ । उनीहरूले पनि कुनै न कुनै रचना लिएर फर्किन्छन् । छापिन्छन् । इद्रिसको कुनै कुनै रचना त ती साहित्यकारले आफ्नै नाममा छपाएका पनि छन् । त्यस्ता साहित्यकारको नाम उनी निर्धक्क सुनाउँछन् ।

बजारमा हल्ला छ । ‘कुनै समयको नास्तिक इद्रिस खाँ शायलले अहिले नमाज पढ्छ । परिवारको महिला सदस्यलाई बुर्का लगाउन भन्छ ।’

त्यो हल्ला मात्र हल्ला नै छ । गाउँ समाज र आफन्तको चौतर्फी दबाब र प्रभाव हुँदाहुँदै इद्रिस अहिले पनि नास्तिक छन् । उनी भन्छन्, ‘म कुनै धर्ममा विश्वास गर्दिनँ, मलाई मानवता थाहा छ ।’

बगेको पानीमा मरेको माछा ओरालो नै बग्छ, उकालो बग्न जिउँदो हुनुपर्छ । उनी उकालो यात्रामा छन्, यसले उनलाई जिउँदो छ भन्ने बुझाउँछ ।

उनी अहिले पनि लेखिरहेका छन् । दैनिक दुईदेखि ३ घण्टा कापी र कमलसँग हुन्छन् । झण्डै पाँचवटा किताबको पाण्डुलिपि तयार पारेर बसेका छन् । तर, प्रकाशनको लागि पैसा छैन ।

साहित्यकार खगेन्द्र गिरी कोपिलाले भन्नुभएको छ, ‘एउटा गजलको किताब प्रकाशन गर्ने जिम्मेवारी मेरो भयो ।’ इद्रिसलाई त्यो कति पत्यार लागेको छ, थाहा छैन, किन भने यसअगाडि केही पत्रकार साहित्यकारले उनको घरमै पुगेर १७ वटा कथा र एउटा उपन्यासको पाण्डुलिपि बोकेर फर्किएका थिए । त्यो प्रकाशन भएन ।

०००

आफ्नो समाजले उनलाई यसरी लखेटिरहेको छ कि उनले भाग्ने बाटो खोजिरहेका छन् तर भेट्न सकिरहेका छैनन् । आफ्नैले यसरी टोकिरहेका छन् कि उनले चिच्याउने खुला सपाट भूगोल पाएका छैनन् । समयले उनलाई यसरी चिमोटिरहेछ कि उनले दुख्योसम्म भन्न भ्याएका छैनन् ।

उनी उकुसमुकुस छन् । तराईको गर्मीले छोएको छैन, उनको आफ्नै ताप छ, राप छ र अन्तस्करणबाट उत्पन्न आगो छ । ज्याला छ । त्यसलाई उनले बाहिर निकाल्न चाहन्छन्, तर यतिबेला चुपचाप छन् । उनले समयको प्रतीक्षा गरिरहेछन् ।

उनका केही तस्वीरहरू लिएर हामी फर्कियौँ ।

त्यसपछि मलाई लाग्यो, लेख्नु त त्यसरी । जसरी इद्रिस शायल लेखिरहेछन् । समाजको चौतर्फी घेराबन्दी छ । परिवारमा अभाव छ । समय छोटो छ । तर, लेखनको भोक झन्‌झन् खरोलाग्दो छ ।

प्रकाशित मिति: शनिबार, जेठ १३, २०८० १२:२७