शब्दको मूल्यहरण र शक्तिको गाथा

प्रसङ्ग २०४६ को आन्दोलनको
अनुहार निरङ्कुश राजतन्त्रको– ४

मानिसको सबैभन्दा बलियो हतियार हो– शब्द । श्रम र बुद्धिको बलले मानिसले आविष्कार गरेको सबैभन्दा श्रेष्ठ चीज हो– शब्द । शब्द त्यो जादु हो, जसले मानव सभ्यताको जग बसायो । मानव सभ्यताको विकासमा शब्दको आविष्कार जन्तु जगत्‌बाट छुट्टिने अनमोलको पाइलो थियो । जब शब्दको आविष्कार भयो, मानिसले शब्दमा आफ्नो नाउँ राख्यो । अब शब्दयुक्त प्राणी मानिस भयो, शब्दविहीन प्राणी जन्तु रह्यो । मानिसले आफ्नो श्रमका कथाहरू शब्दमा अङ्कित गर्‍यो, आफ्ना पराक्रमका गाथाहरू शब्दमा जीवित राख्यो । शब्दको विकासले अनुभूतिको लहरलाई हौसला दियो । अनुभूतिको विविधता र व्यापकताले विचार–शृङ्खलाको निर्माणलाई प्रेरित गर्‍यो । मानिसले जब आफ्ना सिर्जना र विनाशका कथाहरू शब्दमा उतार्‍यो, प्रेम र घृणाका कथाहरू शब्दमा उन्यो, शब्द शृङ्खलाले चिन्तनको क्षितिज फराकिलो पार्‍यो । अब शब्दमा मानिसको जीवन–दृष्टि अङ्कित हुन थाल्यो, सामाजिक मूल्य र मान्यताहरूको कथा शब्दमा उनिन पायो ।

मानव समाज वर्गहरूमा चिरिनुअघि शब्दको मूल्य साझा थियो । जब समाजमा शोषक शासक उदाए, शब्दमाथि तिनले एकलौटी रजाइँ चलाए । अनि श्रमजीवी जनगणको शब्दको मूल्यहरण भयो । शब्दको मूल्य स्थापना गर्ने संघर्ष उबेलादेखि आजसम्म अटुट चलिरहेछ ।

मानिसको चिनारीको पहिलो चिह्न हो– शब्द । प्रजातान्त्रिक समाज व्यवस्थाको पहिलो चिह्न हो– शब्दको सम्मान गर्ने भावना । जनताका सपना शब्दमा प्रकट हुन्छन् । जनताका आकांक्षा शब्दमा बुनिन्छन् । जनइच्छाबमोजिम चल्ने व्यवस्थाले जनभावनाको सम्मान गर्छ । जहाँ जनभावको सम्मान हुँदैन, त्यहाँ तानाशाही चल्छ । तानाशाहीले शब्दको मूल्यहरण गर्छ र शक्तिको भाषा बोल्छ ।

पञ्चायती संस्कृतिको मूल विशेषता हो, शब्दको मूल्यहरण र शक्तिको भाषाको प्रयोग । नेपाली जनताका हातमा बन्दुक थिएन, बन्दुकधारी सत्ताले शिष्ट र सभ्य भाषामा प्रकट हुने जनभावनाको कहिल्यै आदर गरेन । जनताले प्रजातान्त्रिक परिवर्तनका कुरा गर्दा सत्ताले फतुर लाएथ्यो– तँ अराष्ट्रिय तत्त्व होस् ! परिवर्तनको चाहना गर्ने जनता गोली खान्थ्यो र जनताको लासमाथि पञ्चभोज खान्थ्यो । जनताले शिष्ट भाषामा प्रगति र समृद्धिका कुरा गर्दा पञ्चसत्ताले फतुर लाएथ्यो– तँ उग्रवादी होस् ! प्रगति र समृद्धिको आकांक्षा राख्ने जनताले गोली खान्थ्यो र पञ्चले जनताको लास टेकेर मालिकबाट पुरस्कार र पगरी थाप्थ्यो ।

पञ्चसत्ताले राष्ट्रको गौरव बेची खायो र जनताको मनोबलमा धमिरा लायो । उदात्त, उच्च र सुन्दर अर्थ बुझाउने जे जति शब्द नेपाली कोशमा थिए, पञ्चसत्ताले तिनको हुर्मत लियो । जप्न त पञ्चसत्ता पनि जनताकै नाउँ जप्थ्यो, तर इतिहासको त्यो निरङ्कुशकालमा जनता भन्नुको भित्री आशय जालीफटाहा हुन्थ्यो । विकास शब्दको अर्थ विनाश हुन्थ्यो, शान्ति सुरक्षाको मतलब दमन र हत्या हुन्थ्यो, सिर्जना भन्नुको अर्थ विध्वंस हुन्थ्यो र स्वतन्त्रता भन्नुको अर्थ हुन्थ्यो दासता ।

मान्छेको मलामी यात्रा र दाहसंस्कार क्रिया प्रायः एकै दिनमा टुङ्गिन्छ । तर, पञ्चसत्ताको मलामी यात्रा कति लामो ! शिरमाथि पञ्चायती संविधानको खुनी छाता छँदैछ । लासको कुहिगन्ध खप्न नसकेर स्वाभिमानप्रेमी नेपालीहरूले नाक अँठ्याइसके, तैपनि जाबो अन्तरिम कानुनको किस्सा अधुरै छ ।

शक्तिको मातले उन्मत्त भएका पञ्च शासकहरू बन्दुकको तुजुकले नागरिकलाई बाटाका दायाँबायाँ उभ्याउँथे, र तिनको करकापको थपडी र अभिवादन खान्थे । जनताका मनमा तिनप्रति अदम्य घृणा थियो, तर बन्दुकको ध्वाँससामु तिनले शिर झुकाएर भन्नुपर्थ्यो– ख्वामितको जय होस् ! ख्वामित्नीको जस होस् ! वास्तवमा जनता भन्न चाहन्थ्यो– जनद्रोहीको नास होस् ! तर, सत्ता तिनका भावना बोक्ने शब्दहरूलाई तिनका अन्तरमै कुल्चिदिन्थ्यो । त्यो दमनकालमा जनभावनाको यसरी अवमूल्यन भयो र शब्दको पूरापूर मूल्यहरण भयो ।

निरङ्कुश सत्ताले शक्तिको भाषा मात्र बुझ्छ । यसका निम्ति तर्क, युक्ति र तथ्य एउटै मात्र वस्तु हुन्छ । त्यो हो– बन्दुक । यसले बन्दुकको बलले कालोलाई सेतो बनाउँछ, जनसंहारलाई शान्ति भन्न लगाउँछ, तस्करी र भ्रष्टाचारलाई राष्ट्रिय गौरवको सम्मान दिन्छ । पञ्चायत बन्दुके शासन थियो, त्यसले खसोखास यसै गर्‍यो । जनआन्दोलन भयो, र एउटा अनौठो कुरा भयो । त्यो के भने, राजा र पञ्च त्यो बेला झस्के, जब तिनका हातबाट दरबार मार्गमा गोलीको विकराल गर्जन भयो । जनताका छाती दागेर आफैँ गोली हान्नु र आफ्नै बन्दुकको गर्जनले आफैँ तर्सिनु, यसो सुन्दा यो कुरा अनौठो लाग्ला । तर, शक्तिपूजकहरूको चेत तब खुल्छ, जब जनताका छाती ताकेर हानेका गोलीको थर्को आएर आफ्नै मथिङ्गलमा वज्रिन्छ । इतिहासको यो कति चाखलाग्दो विडम्बना !

शब्दको मूल्य स्थापना होस् भन्ने आशाले शहीदले रगत दिए । प्रचण्ड जनशक्तिसामु पञ्चसत्ताले घुँडा टेक्यो । सत्ताको रूप फेरियो, तर शब्दको मूल्य स्थापना भएझैँ मलाई लागेन । आज आमजनआवाजले भनिरहेछ– कमान्डो संस्कृतिलाई नाश गर ! तर, जनआन्दोलनको सरकार मौन छ, र कमान्डोहरू विनाशलीलामा तल्लीन छन् ।

जनताको बलिदानको बलले गद्दीमा बस्न पाएको सरकारलाई धार्मिक समारोहमा भजन गाउन फुर्सद छ, भक्तजनहरूका सभामा अभिनन्दन थाप्न फुर्सद छ, एकनाशका र टिठलाग्दा बाह्र सत्ताइस भाषण गर्न फुर्सद छ, आआफ्ना दलहरूमा खुनीहरूलाई भर्ती गर्न फुर्सद छ, तर जनताका मर्का सुन्न फुर्सद छैन । अपराधीहरूलाई फूलमाला पहिर्‍याउन फुर्सद छ, तर जनआकांक्षाको सम्मान गर्न फुर्सद छैन । हिजोको सरकार शक्तिको भाषा मात्र बुझ्थ्यो, त्यसैले जनआन्दोलनले त्यसलाई गद्दीबाट खसाल्यो । जनताका हातमा बन्दुक छैन, बन्दुकधारी नयाँ सरकारलाई जनभावनाको उति साह्रो वास्ता छैन । जनताका छोराछोरीले ज्यानको आहुती दिँदा सत्ताको रुप फेरियो, तर दुःखको कुरा, तैपनि शब्दको मूल्य स्थापना हुने लक्षण देखिएन ।

शहीदको रगतको बलले जब अन्तरिम सरकार सत्तामा आयो, त्यसै बखत एउटा अशुभ सङ्केत देखियो । त्यो के भने, जनताका खुनका खाटा बसेका गद्दीमा नयाँ सरकार थपक्क बस्यो । शिरमाथि पञ्चायती संविधानको खुनी छाता, जिउमुनि शहीदका रगतका आला टाटा । सके गद्दी हात लाग्दाको खुसीको क्षणमा नयाँ सरकारलाई जनभावनाको हेक्का रहेन, आत्मसम्मानको ख्याल भएन । सत्ताको रूप फेरियो, तर सार फेर्ने लेठो गरिएन । नेपाली जनताको चाहना निरङ्कुश मूल्यको विनाश र प्रजातान्त्रिक मूल्यको स्थापना थियो । आउन त सत्तामा नयाँ सरकार आयो, तर उही निरङ्कुश मूल्यले ससम्मान सलामी पायो । यस विषादपूर्ण प्रहसनलाई खै के भन्ने ?

मान्छेको मलामी यात्रा र दाहसंस्कार क्रिया प्रायः एकै दिनमा टुङ्गिन्छ । तर, पञ्चसत्ताको मलामी यात्रा कति लामो ! शिरमाथि पञ्चायती संविधानको खुनी छाता छँदैछ । लासको कुहिगन्ध खप्न नसकेर स्वाभिमानप्रेमी नेपालीहरूले नाक अँठ्याइसके, तैपनि जाबो अन्तरिम कानुनको किस्सा अधुरै छ । अचम्म लाग्छ, अन्तरिम सरकारका हात–पाउको लगाम कसका हातमा छ ?

सत्तामा अनुहार फेरिए, तर शक्तिको भाषा छँदैछ । जब जनता सडकमा हुङ्कार गर्छन्, तब नयाँ सरकार ठाडा कान लाउँछ । जब जनता शिष्ट भाषामा आफ्ना व्यथा कहन्छन्, नयाँ सरकार आरामदायी कुर्सीमा अडेस लागेर घुर्न थाल्छ । अचम्म लाग्छ, पुरानो सरकार के थियो, नयाँ सरकार यो के आयो ! त्यतिका नागरिकको ज्यान गयो, तैपनि शब्दको मूल्य स्थापना हुन गाह्रै भयो ।

प्रकाशित मिति: बिहीबार, जेठ ११, २०८० ०७:२३