स्थलगत रिपोर्टः 'मदन बाजे'को यौन दुराचार प्रकरणपछि सरकार कुरिरहेका बालबालिका (भिडियाेसहित)

स्थलगत रिपोर्टः 'मदन बाजे'को यौन दुराचार प्रकरणपछि सरकार कुरिरहेका बालबालिका (भिडियाेसहित)

A+ A A-

कृषिविज्ञ भनेर कहलिएका शुभद्रा मदन फाउन्डेसन (शुभम) का संस्थापक मदन राई दिक्तेलस्थित जिल्ला प्रहरी कार्यालयको हिरासतमा छन् । बाल यौन दुराचारको आरोपमा २९ वैशाखमा पक्राउ परेका उनीमाथि प्रहरीले अनुसन्धान गरिरहेको छ । जिल्ला प्रहरी कार्यालयका प्रमुख डीएसपी मन्जिल मुकारुङका अनुसार, राईले बालबालिकाको अगाडि अश्लील हर्कत गरेको आरोप स्वीकारेका छन् । काठमाडौंबाट एक बालिकाले दिएको जाहेरीका आधारमा राई पक्राउ परेका हुन् ।

खुला यौन शिक्षाको वकालत गर्ने क्रममा उनी हजारौँसँग यौन सम्पर्क गरेको कुरा गर्थे । बालबालिकाको अगाडि नग्न हुन्थे, अश्लील अनि अपाच्य शब्द प्रयोग गर्थे । आफ्नो यौनाङ्ग छुन लगाउँथे । नग्न भएर मसाज गराउँथे । यस्ता हर्कतका भिडियो सार्वजनिक भइसकेका छन् । बालबालिकामाथिका यी सबै दुर्व्यवहार बाल याैन दुराचारभित्र पर्छन् । यही कारण उनी अहिले हिरासत पुगेका छन् ।

शुभम फाउन्डेसनले दिक्तेलमा जनजागृति माध्यमिक विद्यालय चलाइरहेको छ । यो सरकारी विद्यालयमा ५० जिल्लाका ९७ जना बालबालिका पढ्छन् । उनीहरू बस्ने, पढ्ने अनि काम गर्ने विद्यालयमै हो । गम्भीर अभियोगमा ‘दाता’ राई समातिएपछि विद्यालयमा सन्नाटा छाएको छ । अनि, यहाँ अध्ययरन विद्यार्थीको भविष्यलाई लिएर सुर्ता बढेको छ ।

हालसालै स्थायी भएकी स्कुलकी प्रिन्सिपल सविता ढकाल विद्यालयको भविष्यलाई लिएर चिन्तित छिन् । उनका अनुसार, यसै सिजनमा चार जना शिक्षक, शिक्षिकाले स्कुल छाडेका छन् । एक जना स्थायी शिक्षकले सरुवा लिएर गएका छन् ।

हामीले खोटाङ सदरमुकाम दिक्तेल पुगेर शुभम फाउन्डेसनले चलाएको स्कुलमा पढ्ने बालबालिकाको अवस्था र आगामी तयारीबारे बुझ्ने प्रयास गरेका छौँ । यस क्रममा केही नयाँ तथ्यसमेत फेला पारेका छौँ ।

अनुमतिबेगरै बालगृह

राष्ट्रिय बालअधिकार परिषद्की सदस्यसचिव इन्द्रादेवी ढकालका अनुसार, बालगृह वा संस्थाले बालगृह सञ्चालनका लागि परिषद्‌बाट अनुमति लिनुपर्ने मापदण्ड छ । सञ्चालन भएर पनि अनुमति नलिएकाहरूलाई अनुमति लिन परिषद्ले सूचना निकालेर बारम्बार आह्वान गर्दै आएको छ ।

बालगृह सञ्चालनका लागि अनुमति पाउन परिषद्ले तोकेका विभिन्न १८ वटा सर्तहरू पूरा गरेको हुनुपर्छ, जसमा मूलतः बालबालिकालाई उक्त संस्थाले सुरक्षित राख्न सकोस्, अनि बालबालिकाको भविष्यमा कुनै पनि नकारात्मक प्रभाव नपरोस् भन्ने कुराको सुनिश्चितता खोजिएको हुन्छ ।

तर, शुभम फाउन्डेसनले यस्तो कुनै अनुमति नलिएको स्वयम् विद्यालय व्यवस्थापन समितिका अध्यक्ष सूर्य राई बताउँछन् । ‘यस्तो लिनुपर्छ भन्ने थाहै भएन । हामीले पालिकासँग समन्वय गर्‍यौँ,’ उनले भने । राई दिक्तेल रुपाकोट मझुवागढी नगरपालिकाको शिक्षा समिति सदस्य पनि हुन् ।

सिकाइका नाममा बालश्रम शोषण

दिक्तेल रुपाकोट मझुवागढी नगरपालिका- २ मा रहेको जनजागृति स्कुलमा हामी पुग्दा काँधमा नाम्लो-डोरी भिरेका, हातमा खुकुरी बोकेका तीन जना बालकहरू जंगल छिर्दै थिए । १२/१३ वर्षका देखिने उनीहरू घाँस काट्न हिँडेका रहेछन् । उनीहरूलाई रुख चढ्न पनि सिकाइएको छ ।

करिब २ सय रोपनीमा फैलिएको विद्यालय क्षेत्रभित्र १०/१२ वटा भैँसी, छवटा घोडा, बाख्राहरू पालिएको छ । खेतीपाती र पोखरी छ । होमस्टे, क्याफे पनि सञ्चालन गरिएको छ । होटलमा पाहुनाका लागि खाना बनाउने होस् वा चौपायाका लागि घाँस काट्ने, सबै काम बालबालिकाले नै गर्छन् । काठमाडौंबाट नेता, मन्त्री, सांसदलगायत पाहुना जाँदा सोही स्कुलको होमस्टेमा बस्ने गरेका छन् ।

शुभम फाउन्डेसनले स्कुल हाताभित्र चलाएको होमस्टेः

shubham foundation1684408368.jpg

स्कुलले ८ वर्षको उमेर पुगेपछि मात्रै भर्ना लिन्छ । यहाँ अधिकांश विद्यार्थी १८ वर्षमुनिका छन् । यो उमेर समूहलाई कानुनले बालबालिका भन्छ । तर, उनीहरू त्यहाँ पढ्नेभन्दा ज्यादा अरू नै काम गरिरहेका छन् ।

संविधानको धारा ३९ को उपधारा ४ ले कुनै पनि बालबालिकालाई कलकारखाना, खानी वा यस्तै अन्य जोखिमपूर्ण काममा लगाउन नपाइने व्यवस्था गरेको छ । बालश्रम (निषेध तथा नियमित गर्ने) ऐन, २०५६ मा १८ वर्ष पूरा नगरेका बालबालिकालाई जोखिमपूर्ण काममा लगाउन नपाइने व्यवस्था छ । श्रम ऐन, २०७४ को दफा ५ अनुसार, कसैले पनि बालबालिकालाई कानुनविपरीत हुने गरी काममा लगाउन पाउँदैन ।

गीताकुमारी दाहाल एक साताअघि मात्रै राष्ट्रिय मानवअधिकार आयोग कार्यालय, दिक्तेलकी प्रमुख भएर आइपुगेकी छिन् । प्रभावित विद्यालयको स्थलगत अनुगमन गरिसकेकी उनले ८/१० वर्षका केटाकेटीले ७५ जनासम्म मान्छेलाई खाना पकाएर खुवाउने गरेको जानकारी आफूले पाएको बताइन् । उनले भनिन्, ‘त्यहाँ अरु पनि इस्युहरू छन् । फिल्डमा गएर संकलित जानकारीका आधारमा तयार गरिएको प्रारम्भिक प्रतिवेदन केन्द्रीय कार्यालयमा पठाएका छौँ । स्कुलमा देशभरबाट मिक्स कम्युनिटीका बालबालिका छन् ।’

घटनाबारे नगर प्रमुख तीर्थराज भट्टराईसँग जानकारी लिँदै मानवअधिकार आयोग दिक्तेलकी प्रमुख गीता दाहाल ।

विद्यालयमा अरु बालबालिका पनि पीडित भएको हुन सक्ने भएकाले सोहीअनुसार अनुसन्धान भइरहेको उनले बताइन् ।

विद्यालय व्यवस्थापन समितिका अध्यक्ष सूर्य राईलाई हामीले सोध्यौँ, ‘यसरी बालबालिकालाई काममा लगाउन मिल्छ ?’

उनले जवाफ दिए, ‘कानुनलाई चुनौती दिएको त होइन तर हाम्रो उद्देश्य नै जीवनोपयोगी शिक्षा दिने हो । हाम्रो नारा ‘गर्दै सिक्ने’ भएकाले यसलाई श्रमभन्दा पनि व्यावहारिक सिकाइ भन्दा उपयुक्त होला ।’

राईको जवाफमा बालअधिकारकर्मी राजेश शर्मा सहमत छैनन् । उनी भन्छन्, ‘हामी फरक हौँ भन्ने दलिल दिएर कानुनविपरीत काम गर्न पाइँदैन । बालबालिकालाई रुख चढाइएको छ, घाँस कटाइएको छ । होमस्टे र क्याफेमा काम गराइएको छ । गोबर सोहोर्‍याइएको छ । वेटर बनाइएको छ । १८ वर्ष पुगेकाले पनि पारिश्रमिक पाएका छैनन् । यो कानुनविपरीतको कुरा हो ।’ बालबालिका शान्ति क्षेत्र राष्ट्रिय अभियान (सिजप) का अध्यक्ष शर्मा विद्यालयको स्थलगत अवलोकनकै क्रममा भेटिएका थिए ।

उनका अनुसार, काम र श्रमका विषयमा प्रस्ट हुनुपर्छ । बालबालिकालाई काम, सीप सिकाउँदा वयष्कले जिम्मेवारी लिँदै कानुन, नीति, योजनालाई ख्याल गर्नुपर्छ । '१८ वर्षभन्दा मुनिका बालबालिकालाई आवासीय रूपमा राख्दा पहिलो सर्त ‘बाल संरक्षण मापदण्ड हो । यहाँ बालबालिकासम्बन्धी ऐन २०७५ को दफा ५७ विपरीतको काम भइरहेको छ,' उनले भने ।

मुद्दामा राजनीतिक रङ

स्थानीयका अनुसार, महिना दिनअघि विद्यालय हाताभित्रै गठित किराँत फोर्सले परेड खेलेको थियो भने उनीहरूलाई स्कुलमै खाना खुवाइएको थियो । सिकाइको नाममा स्कुलमा हुने श्रम बालबालिकाले नै गर्दै आएका छन् । ‘मदन दाइ प्रदेशको नाम किराँत हुनुपर्छ भन्ने पक्षमा हुनुहुन्थ्यो । त्यसैले उहाँलाई पहिचानविरोधीले नियोजित रूपले फसाएको पनि भन्छन्,’ ती स्थानीयवासीले भने ।

प्रदेशको नाम ‘कोशी’ राखिएपछि पहिचानवादीहरू आन्दोलित छन् । उनीहरूको आन्दोलनमा राईले ऐक्यबद्धता जनाउँदै सहयोगसमेत गर्दै आएका थिए । प्रमुख जिल्ला अधिकारी सेढाईं भन्छन्, ‘पहिचानको आन्दोलनलाई सघाएको परिणामका रूपमा मदन राई समातिएको तर्क गरेर यसलाई राजनीतिक रङ दिन खोजिएको छ । तर, प्रहरीले बिनाजाहेरी, बिनाप्रमाण कसैलाई पक्राउ गर्दैन । यो घटनामा हामी सूक्ष्म अनुसन्धान गरिरहेका छौँ । निष्पक्ष अनुसन्धान हुन्छ ।’

जिल्ला प्रहरी कार्यालय खोटाङका डीएसपी मुकारुङ आरोपी राईले बालबालिकाको अगाडि अश्लील हर्कत गरेको आरोप स्वीकारेको बताउँछन् । ‘मेरो अभियान नै त्यही हो भन्ने उहाँको कुरा छ । यसलाई उहाँ यौन शिक्षा मान्नुहुन्छ । प्रहरीले कानुनअनुसार गर्छ । काठमाडौंहुँदै हाम्रो कार्यालयमा एक बालिकाको तर्फबाट जाहेरी आएको छ । पीडित अरु पनि छन् भने आऊन् भन्ने हामी चाहन्छौँ ।’

यो घटनामा प्रहरी निरीक्षक बेनु कार्कीले अनुसन्धान गरिरहेका छन् । उनकै नेतृत्वमा गएको टोलीले राईलाई पक्राउ गरेर ल्याएको थियो । ‘बालबालिकासँग जोडिएको मुद्दा भएकाले हामी थप संवेदनशील हुनुपर्नेछ । फाउन्डेसनले चलाएको विद्यालयमा बस्ने, पढ्ने बालबालिकाको सुरक्षालाई पनि हामीले विशेष रूपमा ध्यान दिइरहेका छौँ’, अनुसन्धान अधिकृत कार्कीले भने ।

dsp and inspector1684403245.jpg

जिल्ला प्रहरी कार्यालयका प्रमुख डीएसपी मन्जिल मुकारुङ (दायाँ) र अनुसन्धान अधिकृत इन्स्पेक्टर बेनु कार्की (बायाँ) ।

घटनाको भोलिपल्ट अर्थात् गत शनिबार बालबालिकालाई विद्यालय व्यवस्थापन समितिका अध्यक्ष सूर्य राईले धम्क्याएको सुनेलगत्तै कार्कीले फोन गरेर राईलाई सचेत गराएका थिए ।

के भन्छन् अध्यक्ष राई ?

कुनै बेला अखिलको राजनीति गर्ने सूर्य राई २०७४ सालयता यो विद्यालयको व्यवस्थापन समिति अध्यक्ष छन् । उनी सपरिवार विद्यालयभित्रै बस्छन् । आफ्ना दुई सन्तानलाई पनि यही स्कुलमा पढाइरहेको उनी बताउँछन् ।

२०५७ सालमा स्थापित शुभम फाउन्डेसनले जनजागृति माविलाई बिनासर्त सहयोग गर्ने भनी जिम्मा लिएयता उनी अध्यक्ष छन् । फाउन्डेसनका संस्थापक पक्राउ परेपछि आफूसमेत अन्योलमा परेको राई बताउँछन् । ‘म यहाँ भोलेन्टियर हुँ । यहाँ काम गरेबापत मैले कुनै रकम पाउँदिनँ । तर, अहिले म र मेरी श्रीमती नै तनावमा छौँ । फोन आको आयै हुन्छ, सोधीखोजी गर्छन् । हामीले त सेवा गरेको हो, अपराध होइन नि !,' उनले भने ।

‘अनि मदन राईको विषयमा तपाईंको धारणा के हो त ?’

जवाफमा उनले भने, ‘उहाँको शैलीप्रति पहिल्यैदेखि मेरो विमति हो । मैले बारम्बार बालबालिकाको अगाडि यस्तो नगरिदिनुस् भनेर आग्रह गरेकै हो । तर, उहाँले यसो नगरी बालबालिकाले सिक्दैनन् भनेर तर्क गर्नुहुन्थ्यो ।’ आफू यही विद्यालयको अध्यक्ष भए पनि अराजक शैलीको पक्षमा नउभिने उनले बताए ।

‘उहाँ (मदन राई) को विचार र उद्देश्य महान् छ । उहाँले सुरु गर्नुभएका कामहरू सरकारलाई नै सहयोगी हुने खालका छन् । उहाँको विवादित विषय भनेको यौन शिक्षा हो । टिममा रहेका हामी नै पचाउन सक्दैनथ्याैँ, समाजले झन् कहाँ पचाउँथ्यो । मिडियामा आफ्नो ढङ्गले बोल्नुहुन्थ्यो । हामी आफैँले पनि सहज महसुस गरेका थिएनौँ,’ उनले भने ।

विद्यार्थीलाई धम्क्याएको आरोप भने उनले इन्कार गरे । भने, 'बाजे (मदन राई) लाई पुलिसले लगेको खबर सुनेर विद्यार्थीहरू डराएका थिए । विद्यालयको अभिभावक भएकाले उनीहरूलाई सान्त्वना दिन जरुरी थियो । त्यसैले मैले सबैलाई बोलाएर बाजेलाई पुलिसले लगेको र उहाँ कानुन पालना गर्न जानुभएको हो । तिमीहरू डराउन आवश्यक छैन भनेर भनेको हुँ ।'

इन्स्पेक्टरले तुरुन्तै के हो कुरा भनेर फोन गरेपछि आफू स्वत:स्फुर्त जिल्ला प्रहरी कार्यालय पुगेर यसबारे विस्तृतमा जानकारी गराएको उनी बताउँछन् ।

महिनाको ५ हजार शुल्क

विद्यालयले आवासीय सुविधाका लागि प्रतिविद्यार्थी मासिक ५ हजार लिने गरेको छ । तर, यस्तो शुल्क सबै विद्यार्थीले भने तिर्नुपर्दैन । आर्थिक रूपमा सक्षम ३० जना अभिभावकले मासिक शुल्क तिर्ने गरेको अध्यक्ष राईले बताए । उनका अनुसार, नसक्नेले तिर्नुपर्छ भन्ने छैन । देशका विभिन्न जिल्लाबाट व्यक्तिगत सम्पर्क र विद्यालयबारे मिडियामा आएका स्टोरी हेरेपछि विद्यार्थीका अभिभावक वा संरक्षकले सम्पर्क गर्दा रहेछन् । यस्तै माध्यमबाट आएका विद्यार्थी विद्यालयमा छन् ।

यो विद्यालयमा देशभरबाट विद्यालयले शैक्षिक भ्रमण ल्याउने गरेका छन् । प्रदेश सरकार र स्थानीय सरकारले अनुदानसमेत दिँदै आएका छन् । देश, विदेशबाट संस्थागत सहयोगहरू पनि आउने गरेको राईको भनाइ छ ।

के भन्छन् बालबालिका ?

मंगलबार विद्यालय हाताभित्र सबै सामान्य देखिन्थ्यो । विदेशी पर्यटक र तिनका साना छोराछोरीसित बालबालिका खेलिरहेका थिए । कोही घाँस काट्न नाम्लो, डोरी बोकेर विद्यालय हाताभित्रकै जङ्गलतिर जाँदै थिए । कोही लुँडो खेल्दै थिए । कोही फूल गोड्दै थिए । क्षणमै घाम र क्षणमै पानी पर्ने सिलसिला चलिरहेको थियो ।

हामीले केही बालबालिकासँग कुरा गर्‍यौँ । पढाइ, खेल, परिवारबारे लामो कुराकानीपछि एक बालिकालाई हामीले सोध्यौँ, ‘बाजे खै त ?’

मदन राईलाई विद्यार्थीले बाजे भनेर सम्बोधन गर्छन् । सुनसरीकी ती बालिकाले भनिन्, 'जेल जानुभ’को छ ।’

किन भनेर सोध्दा उनले भनिन्, ‘खै के-के बोलेर जानुभएको रे ! अब तीन वर्ष आउनुहुन्न रे !’ बीचमै अर्का बालकले सोधे, ‘तीन महिना कि तीन वर्ष ?’

उनीहरू मुखामुख गरेर हाँसे ।

‘बाजेले के भन्नुहुन्थ्यो ?’

बालिकाले भनिन्, ‘डराउन हुँदैन, लजाउन हुँदैन भन्नुहुन्थ्यो ।’ जवाफ दुवै जनाको हुबहु थियो । अन्य केही बालबालिकाले चाहिँ हामीले सोध्न नभ्याउँदै ‘बाजे राम्रो हुनुहुन्थ्यो, उहाँ त्यस्तो हुनुहुन्न थियो' भने ।

बालअधिकारकर्मी शर्मा निरन्तर बालबालिकालाई धम्की, प्रलोभन दिने काम भइरहेको बताउँछन् । 'मदन राईका बारेमा राम्रो-राम्रो बोल्नुपर्छ, नराम्रो भन्नु हुन्न भनेर सिकाइएको छऽ' उनी भन्छन् ।

राष्ट्रिय मानवअधिकार आयोग दिक्तेल कार्यालयकी प्रमुख गीता दाहाल भने शुभमले चलाएको स्कुलमा पढ्ने विद्यार्थीहरू सरकारको प्रतीक्षामा रहेको बताउँछिन् । 'अभिभावक टाढा भएका र विपन्न विद्यार्थीका लागि यहाँ बस्नु बाध्यता पनि भएको हुन सक्छ । उनीहरू सरकारलाई कुरिरहेका छन्,' दाहालले भनिन् ।

बालबालिकाको वास्तविक कुरा उचित मनोपरामर्शबाट मात्रै पत्ता लाउन सकिने उनले बताइन् । सरकारले बालबालिकाको पक्षमा तत्कालै कदम चाल्नुपर्नेमा उनको जोड छ ।

विकल्प उद्धार, तर कसरी ?

विद्यालयको सम्पूर्ण आर्थिक जिम्मेवारी लिएका मदन राई समातिएपछि नगरपालिका नै अब के गर्ने भन्ने अन्योलमा देखिन्छ । कतिपय अभिभावकले आफ्ना केटाकेटीलाई फिर्ता लान खोजिरहेका छन् । अभिभावकले नै जिम्मा लिएर लैजानेको हकमा खासै ठूलो समस्या देखिँदैन । तर, अभिभावक विदेशमा भएका र विपन्न परिवारका बालबालिकासँग अर्को कुनै विकल्प देखिँदैन ।

सूर्यप्रसाद सेढाईं, प्रमुख जिल्ला अधिकारी, खोटाङ ।

खोटाङका प्रमुख जिल्ला अधिकारी सूर्यप्रसाद सेढाईं यसबारे आफूले नगरपालिकालाई बारम्बार ध्यानाकर्षण गराएको बताउँछन् । ‘बालबालिका डराएका पनि होलान् । स्कुलबाट उद्धार गरेर अन्त लैजान पनि त्यति सजिलो छैन । तत्कालीन मात्रै नभएर भविष्यसम्मको सम्पूर्ण कुरा सुनिश्चित गर्नुपर्ने हुन्छ । त्यसैले यो कुरा असाध्यै चुनौतीपूर्ण देखिन्छ,’ सेढाईंले भने ।

नगर प्रमुख तीर्थराज भट्टराई अहिलेसम्म कुनै उपाय फेला नपरेको बताउँछन् । ‘नगरपालिकाले के/कसरी ह्याण्डल गर्ने भन्ने कुरा हामीले सोचिरहेका छौँ,’ उनले भने ।

मंगलबार मात्रै दिक्तेलको रत्नपार्कस्थित कार्यालय पुगेर प्रमुख जिल्ला अधिकारी र नगरप्रमुखलाई बालअधिकारकर्मीको टोलीले विद्यालयमा रहेका बालबालिकाको सुरक्षा तथा उद्धारका लागि ध्यानाकर्षण गराएको थियो । ‘यहाँ पीडककै पक्षमा समेत वकालत भइरहेको देखिन्छ । यस्तो अवस्थामा पीडितहरू नखुल्ने, होस्टाइल हुने खतरा हुन्छ । विद्यालयमा रहेका बाँकी विद्यार्थीको सुरक्षा र उद्धारका लागि सम्बन्धित पक्षको ध्यानाकर्षण गराएका हाैँ,’ सिविन नेपाल, कोशी प्रदेश एवं बाल हेल्पलाइन १०९८ विराटनगरका प्रमुख वासु अधिकारीले भने ।

प्रकाशित मिति: बिहीबार, जेठ ४, २०८० १८:५१