श्रमको अपमान गरेर कसरी आऊला र समृद्धि ?

A+ A A-

म एक श्रमिक हुँ । हामी सबै श्रमिक हौँ । हाम्रो श्रमको मात्रा र गतिले परिवार, समाज र राष्ट्र विकासको गति निर्धारण गरेको हुन्छ । कुनै पनि व्यक्ति तथा समाजलाई आत्मनिर्भर तथा स्वतन्त्र बनाउने एक मात्र आधारको रूपमा श्रम नै भएको कुरा अमेरिकाको विकासको संवाहक मानिएका अब्राह्म लिङ्कनले दाबी गरेका छन् । दार्शनिक कन्फ्युसियसले श्रम अर्थात् मिहिनेत मानिसको अपरिहार्य सद्गुण हुनुपर्नेमा जोड दिएका छन् ।

'श्रमबिना कुनै पनि कुराको विकास सम्भव हुँदैन ।'

दार्शनिक सोफेकेलेसको माथिको यो पंक्तिले श्रमको महत्त्व प्रस्ट पारेको छ । हरेक सीप विकासको सुरुवात श्रमसँगै हुन्छ भन्ने आशय विश्वविख्यात दार्शनिक जोन डिवेको छ । त्यसैगरी, श्रमबिना समाज अगाडि बढ्न नसक्ने तथा श्रमले नै समाज संरचनाको विकासका निमित्त शान्तिपूर्ण क्रान्ति अगाडि बढाउने दाबी महात्मा गान्धीले गरेका छन् । कार्ल मार्क्सले श्रमलाई समाजमा आमूल परिवर्तन गरी पुन:संरचनाको मार्गमा अगाडि बढाउने कारक तत्त्वको रूपमा ठोकुवा गरेका छन् ।

यसरी उल्लेखित अभिव्यक्तिहरूका आधारमा भन्न सकिन्छ कि श्रम अर्थात् मिहिनेत नै हरेक विकास तथा परिवर्तनको आधार हो । व्यक्ति, परिवार, समाज, समुदाय, राष्ट्र तथा समग्र विश्वको परिवर्तन, सुधार तथा विकासका लागि श्रमको आवश्यकता पर्छ । श्रमबिना कुनै पनि सकारात्मक प्रक्रिया अगाडि बढ्न सक्दैन । अतः जुन व्यक्ति, परिवार तथा समाजमा श्रम वा मिहिनेत गर्ने परिपाटी हुन्छ, त्यहाँ विकास तथा परिवर्तन हुन्छ, अन्यथा त्यो यथास्थितिमै रहन्छ । यसरी श्रमको मात्राले नै विकासको गति निर्धारण गर्छ । कुनै पनि देश छिटो वा ढिलो विकसित हुनुमा त्यस देशका मानिसहरूले गर्ने श्रम र श्रमप्रतिको दृष्टिकोणले ठूलो भूमिका खेलेको देखिन्छ ।

श्रमप्रतिको दृष्टिकोण समाजमा व्याप्त संस्कृतिबाट प्रभावित हुन्छ र त्यसले श्रमको मूल्याङ्कनलाई प्रत्यक्ष प्रभाव पारेको हुन्छ । समाजमा व्याप्त प्रत्येक पेसा, व्यवसाय तथा कार्यहरू श्रमसँग जोडिएका हुन्छन् र उक्त पेसा तथा कार्यहरूलाई हेर्ने दृष्टिकोण समाजअनुसार फरक पर्छ, जसको मुख्य कारण समाजमा विद्यमान संस्कृति (जुन धर्मसँग पनि जोडिएको हुन्छ) हो भन्ने आशय कार्ल मार्क्सको छ । कुनै पनि पेसा अथवा कामलाई सानो वा ठूलो, राम्रो वा नराम्रो उच्चस्तरको वा निम्नस्तरको भनी निर्धारण गर्नमा विद्यमान समाजमा व्याप्त संस्कृतिको ठूलो भूमिका हुन्छ । अतः कुनै पनि समाजमा श्रमको कति सम्मान गरिन्छ भन्ने कुरा त्यस समाजमा व्याप्त संस्कृतिले निर्धारण गर्छ ।

मूलतः हिन्दु धर्मद्वारा निर्देशित हाम्रो संस्कृतिमा परम्परादेखि नै उच्च तथा निम्न जात वा वर्णका आधारमा पेसा तथा कार्य विभाजन र सोहीअनुरुपको दृष्टिकोण निर्धारण भई अझैसम्म पनि त्यसको प्रभाव रहिरहेको पाइन्छ भन्ने धारणा शिक्षाविद् विद्यानाथ कोइरालाको छ ।

उदाहरणका लागि सुकिलो कपडा लगाई कुर्सीमा बसेर गरिने पेसा तथा कार्यहरूलाई उच्च सम्मान दिइने तर खेतबारी, भवन निर्माण, कलकारखानालगायतमा गरिने काम वा पेसाहरूलाई निम्न दृष्टिकोणले हेरिने यथार्थ हाम्रो समाजमा विद्यमान छ । सामान्यतया यदि कसैले सजिलो खालको कार्य गर्छ भने त्यसलाई राम्रो पेसा मानिन्छ तर अप्ठयारो अर्थात् शारीरिक श्रम बढी प्रयोग हुने काम गर्छ भने त्यसलाई नराम्रो मानिने साँघुरो दृष्टिकोण अझै पनि हाम्रो समाजमा व्याप्त छ ।

ठूलो भएपछि कि त डाक्टर कि त इन्जिनियर बन्नुपर्छ भनेर एकोहोरो रूपमा बालबालिकालाई रटाइने संस्कृति हामीमा अझै व्याप्त छ । डाक्टर इजिनियर इत्यादिबाहेक अरु त पेसा नै होइन भन्ने संस्कृति बोकेको हाम्रो शिक्षाले विद्यार्थी तथा अभिभावकमा एक खालको विकृति थोपरेको पाइन्छ ।

कुनै पनि व्यक्तिसँग पहिलोपटक भेट हुँदा उसले के काम गर्छ भन्ने प्रश्न हाम्रो समाजमा मुख्य चासोको विषय मानिन्छ । अनि उसले गर्ने काम तथा पेसाका आधारमा ऊप्रतिको दृष्टिकोण तथा सम्मानको तह निर्धारण गरिन्छ । तर, उसले उक्त काम कसरी गर्छ ? कति मिहिनेत तथा इमानदारीका साथ गर्छ भन्ने कुराको त्यति चासो राखिन्न ।

मानौँ, कुनै सार्वजनिकस्थलमा बाटो खन्ने कार्य भइरहेको छ । मरीमरी पसिना चुहाएर बाटो खन्नेहरूलाई भन्दा त्यहाँका कथित् नाइकेहरू जो अनावश्यक गफ गरेर बसिरहेका हुन्छन्, तिनीहरूलाई नै ठूला मान्छेको दर्जा दिइ्न्छ, सम्मान गरिन्छ । जसले गर्दा पसिनाको मूल्य नगन्य हुन जान्छ । फलस्वरुप सबैलाई नेता बन्ने होडबाजी, कुर्सीमा बस्ने तँछाडमछाडको परिपाटी विकास हुन जान्छ । मिहिनेत गर्ने परिपाटी निरुत्साहित भई ठगी तथा भ्रष्टाचारी मौलाउँदै जान्छ । उत्पादनमा कमी आउँछ, विकासको गति कमजोर हुँदै जान्छ । हाम्रो समाज यही कुसंस्कृतिले ग्रसित छ । त्यसैले विकासमा पछाडि छ । तर, विकसित समाजको संस्कृतिले यस्तो भन्दैन । पश्चिमेली विद्वान् इडविनले दाबीका साथ भनेका छन् कि तपाईंको श्रमको सम्मान तपाईंले के काम गर्नुहुन्छ, मा होइन, तपाईंले त्यो काम कसरी गर्नुहुन्छ, मा हुन्छ । यसबाट के स्पष्ट हुन्छ भने श्रमको मूल्याङ्कन कुनै पनि व्यक्तिको कार्यशैली, इमानदारी, कार्यदक्षता तथा प्रभावकारिताका आधारमा गरिनुपर्छ । यसरी हेर्दा श्रमको सम्मान भनेको त मिहिनेतको सम्मान हो । पसिनाको सम्मान हो । इमानदारीको सम्मान हो । कार्यदक्षता, प्रभावकारिता अथवा सीपको सम्मान हो ।

'कुनै पनि काम सानो हुँदैन, जुनसुकै काम जसले मानव र मानवताको हित गर्छ, त्यसको समान महत्त्व हुन्छ र त्यसलाई सधैँ सम्मान गरिनुपर्छ' भनेर मार्टिन लुथर किङ्ग जुनियरले ठोकुवा गरेका छन् । विकसित देशहरूमा तपाईं के काम गर्नुहुन्छ भन्ने प्रश्न सोधिँदैन । बरु तपाईं कुन ठाउँमा काम गर्नुहुन्छ ? कति घण्टा काम गर्नुहुन्छ भनेर सोधिन्छ । यसले हाम्रो र उनीहरूको पेसाप्रतिको दृष्टिकोणमा स्पष्ट भिन्नता देखाउँछ । फलानोले के पेसा/नोकरी गर्छ ? यो हाम्रो चासो हो, अनि संस्कति हो । यसैबाट हामी प्रशिक्षित छौँ । त्यसैले यो हाम्रो शिक्षा पनि हो । फलानोले कति इमानदारी र प्रभावकारिताका साथ काम गर्छ ? यो प्रश्न हाम्रो संस्कृतिमा गौण देखिन्छ ।

तुलनात्मक रूपमा हेर्दा विकसित देशहरू र हाम्रो समाजमा श्रमप्रतिको दृष्टिकोणमा ठूलो भिन्नता देखिन्छ । उदाहरणका लागि अमेरिकामा भवन निर्माण, विद्युत् तथा धारा जडान/मर्मत, घर पेन्टिङ, ढल सरसफाइजस्ता शारीरिक श्रमजन्य कार्यहरूलाई अरु सामान्य कार्य (जस्तै; पसलमा सामान बेच्ने, निरीक्षण गर्ने) भन्दा दश गुणासम्म बढी पारिश्रमिक दिइन्छ । यसको अर्थ जति बढी श्रम, त्यत्ति नै सम्मान भन्ने बुझिन्छ । तसर्थ अमेरिकामा यस्ता कामहरू प्राप्त गर्न सामान्य व्यक्तिहरूमा तँछाडमछाडको परिस्थिति सिर्जना भएको पाइन्छ । यस्ता कामदारहरूको आम्दानी बढी हुने भएकाले जीवनस्तर तथा जीवनशैली आकर्षक हुन्छ । तर, हाम्रो समाजमा यसको ठीक उल्टो छ । सकी नसकी पसिना बगाई उच्च शारीरिक जोखिम मोलेर काम गर्नेहरूको पारिश्रमिक नगन्य हुन्छ । साथै, उनीहरूलाई सामान्यतया समाजले हेर्ने दृष्टिकोण पनि निम्न हुन्छ, जीवनस्तर पनि कठिन हुन्छ । तर, दिनभर खुट्टा हल्लाएर हस्ताक्षर गर्ने तथा तोक लगाउने र पाएसम्म घुस खानेहरूको पारिश्रमिक तथा सम्मान बढी हुन्छ । जीवनशैली आरामदायी हुन्छ । जसले गर्दा परिश्रम गर्नेहरूमा नैराश्यता तथा हीनताको भावना पैदा हुन गई विदेश पलायन हुने क्रम बढ्दै गएको यथार्थ स्पष्ट देख्न सकिन्छ ।

अर्कोतर्फ, विकसित देशमा मानौँ– कुनै एउटा होटलमा म्यानेजरदेखि क्लिनरसम्म सबैलाई आ–आफ्नो काममा उत्तिकै समान महत्त्व तथा जिम्मेवारी प्रदान गरिनु, समान व्यवहार गरिनु र उत्तिकै सम्मानपूर्ण दृष्टिकोणले हेरिनुले गर्दा नेपालमा त्यही पेसा तथा नोकरी गर्न हिचकिचाउनेहरू विदेशमा गई त्यही कार्य आत्मसम्मानका साथ गरिरहेको तितो यथार्थ छ ।

शिक्षा र संस्कृतिलाई एकअर्काका परिपूरक मानिन्छ । संस्कृति, मूल्यमान्यता तथा दृष्टिकोणको समग्र रूप हो । संस्कृतिले परम्परा, धर्म, रीतिरिवाज इत्यादिसम्बन्धी विचारहरू बोकेको हुन्छ । शिक्षालाई संस्कृतिको संवाहकको रूपमा लिइन्छ । प्रत्येक समाजको शिक्षाले त्यहाँको संस्कृति बोकेको हुन्छ । संस्कृतिले शिक्षाको ढाँचा निर्माण गरेको हुन्छ भने शिक्षाले चेतनाको माध्यमद्वारा संस्कृतिको सुधार तथा पुनःनिर्माण गर्छ । अर्थात् संस्कृतिले शिक्षालाई प्रभावित गरेको हुन्छ भने शिक्षाले संस्कृतिको विकास गर्नमा ठूलो योगदान पुर्‍याएको हुन्छ । ठूलो भएपछि कि त डाक्टर कि त इन्जिनियर बन्नुपर्छ भनेर एकोहोरो रूपमा बालबालिकालाई रटाइने संस्कृति हामीमा अझै व्याप्त छ । डाक्टर इजिनियर इत्यादिबाहेक अरु त पेसा नै होइन भन्ने संस्कृति बोकेको हाम्रो शिक्षाले विद्यार्थी तथा अभिभावकमा एक खालको विकृति थोपरेको पाइन्छ । व्यक्तिगत क्षमता, रुचि तथा आवश्यकताहरूलाई एकातिर पन्छाएर डाक्टर, इन्जिनियर बन्ने बनाउने होडबाजीले अस्वस्थ प्रतिस्पर्धा, शिक्षामा व्यापारीकरण र भ्रष्टाचार निम्त्याएको यथार्थलाई नकार्न सकिँदैन । यसको सबभन्दा घातक पक्ष त अन्य पेसाप्रति निम्न दृष्टिकोणको विकास भई व्यावसायिक सीपमूलक, कृषिजन्य र घरेलु व्यवसाय तथा पेसाहरू ओझेलमा परेका छन् ।

कुनै एक ब्राह्मणको पैसावाल छोरोले मरेका र मारिएका जनावरहरूको छाला जम्मा गरेर व्यवस्थित रूपमा प्रशोधन गरी स्तरीय छाला उत्पादन गरी अन्य मुलुकमा निर्यात गर्ने सोच किन गर्दैन ? यो सोचलाई कुन कुराले रोकेको छ ? यस्तो सोचको विकास हाम्रो समाजमा कहिले होला ?

अर्कातर्फ हिन्दु परम्परा बोकेको हाम्रो संस्कृतिले कथित् उच्च र निम्न जात तथा वर्णका आधारमा पेसा विभाजन गरिदिएकाले कुनै पनि पेसालाई हेर्ने दृष्टिकोणमा भिन्नता सिर्जना गरी धेरै हदसम्म कुनै पनि काम तथा पेसालाई ठूलो तथा सानोको संकुचित घेरामा राखेको अवस्था अझै पनि हाम्रो समाजमा व्याप्त देखिन्छ ।

कुनै एक ब्राह्मणको पैसावाल छोरोले मरेका र मारिएका जनावरहरूको छाला जम्मा गरेर व्यवस्थित रूपमा प्रशोधन गरी स्तरीय छाला उत्पादन गरी अन्य मुलुकमा निर्यात गर्ने सोच किन गर्दैन ? यो सोचलाई कुन कुराले रोकेको छ ? यस्तो सोचको विकास हाम्रो समाजमा कहिले होला ? यसमा हाम्रो संस्कृति र शिक्षा दुवै जिम्मेवार छन् । परम्परादेखि नै कडा परिश्रम प्रयोग हुने र जोखिमपूर्ण पेसा तथा कामहरू कथित् तल्लो जातिको भागमा जन्मजात रूपमा पर्नु, उनीहरूको कामलाई तुच्छ दृष्टिकोणले हेरिनुमा सर्वप्रथम हाम्रो संस्कृति जिम्मेवार छ । त्यसपछि परम्परा, अन्धविश्वास, अव्यावहारिक र अवैज्ञानिक हाम्रो शिक्षा जिम्मेवार देखिन्छ । जुन पेसा अथवा काममा बढी पसिना बगाउनुपर्छ, त्यही पेसालाई अपमान तथा हेला गर्नु भनेको त सिधै श्रमको अपमान गर्नु हो ।

श्रमको अपमान गर्नु भनेको सीप विकास तथा व्यावसायिकतालाई निरुत्साहित गर्नु हो, उत्पादनमा कमी ल्याउनु हो । विकासको गतिलाई घटाउनु हो । जापान, चीन अमेरिकाजस्ता देशहरूमा उच्च विकास हुनुको मुख्य श्रेय त्यहाँको जनशक्तिलाई जान्छ । अमेरिकाका प्रसिद्ध कूटनीतिज्ञ ग्रोभर क्लेभल्यान्डका अनुसार 'अमेरिकाको समृद्धिको मूल मर्म भनेको साँचो श्रमको पहिचान तथा सम्मानद्वारा इमानदारीका साथ पसिना बगाउनेहरूको आत्मसम्मानको वृद्धि गर्ने हुनुपर्दछ' भनी उल्लेख गरेको पाइन्छ ।

त्यसैगरी, जापानको जन, त्यहाँको धन भन्ने प्रचलित भनाइले पनि मिहिनेत गर्ने परिपाटीको सम्मान गरेको पाइन्छ । त्यस्तै, चीनको सन्दर्भमा हेर्ने हो भने सन् १९४९ मा चीन स्वतन्त्र भएपश्चात् अन्धविश्वासी संस्कृतिमा पूर्ण रूपमा बन्देज लगाई परिश्रममा विश्वास गर्ने, कामदारलाई सम्मान गर्ने, श्रमको आदर गर्ने कुराहरूलाई शिक्षाको मूल उद्देश्यमा समाहित गरी कडाइका साथ कार्यान्वयनमा ल्याएको पाइन्छ । तर, हाम्रो देशको शिक्षा आफैँमा परम्परावादी, अव्यावहारिक अवैज्ञानिक तथा सिद्धान्तमुखी भएकाले अन्धविश्वासबाट ग्रसित संस्कृतिलाई परिवर्तन र परिमार्जन गर्न नसकेको अवस्था छ । तसर्थ शिक्षालाई वैज्ञानिक, कार्यमुलक र उत्पादनमुखी बनाउन सकिएमा कार्य अर्थात् काममा विश्वास गर्ने परिपाटीको विकास भई समाजमा मिहिनेत तथा श्रम गर्ने र श्रमलाई सम्मान गर्ने परिपाटीको विकास हुन गई उत्पादनमुखी क्रियाकलापहरूद्वारा समाज तथा राष्ट्रको विकासले गति लिने कुरामा दुई मत नहोला ।

वैज्ञानिक तथा व्यावहारिक शिक्षाको माध्यमद्वारा हरेक पेसालाई सम्मानित बनाउन तालिमको व्यवस्था गर्नु, उपयुक्त नीति नियम निर्धारण गर्नु, लाइसेन्सको व्यवस्था गर्नु, बालबालिकालाई कार्यस्थलमा लगी प्रत्यक्ष सहभागी गराई प्रयोगात्मक कक्षा सञ्चालन गर्नुजस्ता रणनीतिहरू अपनाएमा श्रमलाई सम्मान गर्ने संस्कृतिको विकास भई उत्पादनमुखी र विकासमुखी समाजको स्थापना हुने थियो कि ? अनि मात्र हामी सबै श्रमिकहरूले आत्मसम्मानका साथ विश्व मजदुर दिवस मनाउने अवस्था सिर्जना गर्न सकिएला ।

प्रकाशित मिति: सोमबार, वैशाख १८, २०८० ०६:२१