मनमोहनको त्यो पुरानो स्टोभ

A+ A A-

पञ्चायत ढलेर भर्खर बहुदलीय व्यवस्था पुनर्वहाली भएको थियो । २०४६ को जनआन्दोलनमा कांग्रेस र वामपन्थी दलहरू एक ठाउँ उभिएका थिए । टुटफुट भएका कम्युनिस्ट पार्टीहरू जनआन्दोलनका लागि संयुक्त वाममोर्चा बनाएका थिए । जनआन्दोलन सफल भयो । बहुदलीय व्यवस्था बहाली भयो । त्यो बेला सहाना प्रधान र मनमोहन अधिकारीका पार्टीहरू पनि एकीकृत हुने तरखरमा थिए । म पनि मार्क्सवादी पार्टीमा थिएँ । त्यसैले नेताहरू खोज्दै जाने क्रममा एक दिन काठमाडौंको टेकुमा रहेको मार्क्सवादीको कार्यालयमा पुगेँ ।

पार्टीका नेतासँगै मेरा पुराना साथीहरू जनार्दन र लक्ष्मण पाण्डेलाई भेट्ने पनि मनसाय थियो । टेकुको अग्लो तीनतले घरमा मार्क्सवादीको पार्टी कार्यालयको साइनबोर्ड देखेँ । कताबाट जाने ? कुन तलामा होला ? म अलमलिइरहेको थिएँ । माथि छतबाट आवाज आयो– यता, माथि आउनुस् ।

घरभित्र पस्नेबित्तिकै पुष्पलाल श्रेष्ठको ठूलो कदको तस्वीर देखेँ । ठाउँमै आएछु भनेर ढुक्क भएँ । बिहान त्यस्तै ७ बजेको हुँदो हो । घरको छतमा एक जना बुढा मानिस नाइट ड्रेसमा यताउता गरिरहेका थिए । नजिक पुगेपछि चिनेँ, उनी मनमोहन अधिकारी थिए । मलाई देख्नेबित्तिकै हात अघि बढाए र मिलाए । सञ्चो–बिसञ्चोलगायत अरु औपचारिक गफ गर्दै थिएँ । उनले भनिहाले, ‘अरु कुरा पछि गर्दै गरौँला । पहिले यो स्टोभ बाल्नुस् । मैले सकिनँ, चिया खान पर्‍यो ।’

मैले स्टोभनजिकबाट हेरेँ । त्यसमा मट्टीतेल पनि थियो । प्रेसर पनि पुगेकै थियो, तर बलेन । निडिल बुजिएको जस्तो लाग्यो । भनेँ, ‘दाजु पिन चाहिने भो । निडिल बुजिएजस्तो लाग्यो ।’

उनले भने, ‘जाऊ किचेनमा हेर ।’

मैले भान्सामा पिन भेटेँ । पिन घोच्नेबित्तिकै स्टोभ ह्वार्र बल्यो । बाल्टिनमा पानी थियो । मनमोहनले नजिकैको चियापत्ती र चिनी देखाए । दुवै मिलेर चिया भल्कायौँ ।

अब बल्ल कहाँबाट किन आएको भनेर कुराकानी सुरु भयो । पार्टीका कुरा भए । कम्युनिस्ट राजनीतिका कुरा भए । पश्चिम नेपालका कुरा भए । म बर्दियाबाट आएको भन्नासाथ दिनेश श्रेष्ठबारे सोधे । मैले थाहा पाएजति सबै भनेँ । ‘दिनेश राम्रो बुझेको मान्छे हो’ भने । म पनि दिनेशजीसँग परिचित भइसकेको थिएँ ।

मैले मनमोहनको नाम धेरै सुनिसकेको थिएँ । तर, भेट्न पाएको थिइनँ । टेकुमै पहिलोपटक देखेँ । उनलाई 'कम्युनिस्ट नेताहरू संशोधनवादी' भनेर हामीलाई सुनाइन्थ्यो । त्यतिबेला भारतलाई विस्तारवादी, अमेरिकालाई साम्राज्यवादी र रुसलाई संशोेधनवादी भनिन्थ्यो । मनमोहन अरुलाई गाली गरेर मात्र अघि बढिँदैन भन्थे । उनको भनाइ थियो, ‘अहिलेको बदलिँदो परिस्थितिमा कसैलाई ट्याग लगाउनुको अर्थ छैन । सही कामको समर्थन र गलतको सधैँ विरोध गर्नुपर्छ ।’

तर, विरोधीहरूले उनलाई संशोधनवादी भन्न छाडेनन् । उनीहरूका कुरा सुनेर हामीलाई पनि मनमोहन संशोधनवादी हुन् भन्ने लाग्न थालिसकेको थियो । उनीमाथि लागेको संशोधनवादीको ट्याग हामीले पनि सहजै स्वीकारेजस्तै भएको थियो ।

टेकुको भेटपछि भने म प्रस्ट भएँ, उनी संशोधनवादी हैनन् । उनको सादगी र सरल व्यवहार देखेपछि विरोधीले उनीमाथि लगाएका सबै आरोप मैले खारेज गरिँदिएँ । ती सबै आरोप वाहियात रहेछन् भन्ने लाग्यो ।

मनमोहनलाई भेटेपछि म अरु नै कुरामा अलमलिएँ । म जसलाई खोज्न गएको थिएँ, त्यो नै बिर्सिंएछु । केही बेरपछि बल्ल मैले साथीहरू लक्ष्मण पाण्डे र जनार्दनबारे सोधखोज गरेँ । मनमोहनले उनीहरूबारे जानकारी दिए । लक्ष्मण सोल्टी होटलमा काम गर्दा रहेछन् । उनलाई पार्टीले त्यहाँको मजदुर समूहको नेतृत्वको जिम्मेवारी दिएको रहेछ । जनार्दन घर गएकाले मैले भेट्न पाइनँ ।

मनमोहनसँग बिदा भएँ र म बर्दिया आएँ । शिक्षक भएकाले पढाउनेसँगै संगठनतिर पनि सकेको भूमिका निभाएँ । तर, मैले राजनीतिका नाममा कहिल्यै आफ्नो शिक्षक भूमिकालाई कमजोर हुन दिइनँ । बरु बिस्तारै पार्टी राजनीतिबाट टाढा भएँ ।

मेरो सानो पार्टी जनआन्दोलनताका खहरेहुँदै बिस्तारै नदीको आकार लिँदै थियो । एकपछि अर्को पार्टी एकता हुँदै थिए । पछि थाहा पाउँदै गएँ, मेरो पार्टी मनमोहनसँग मिलेछ । त्यसपछि नेकपा (माले)सँग एकीकरण भई नेकपा (एमाले) भएछ । मसँग मेरो पार्टी कतिखेर छुट्यो ? कता मिसियो र अर्कै भयो, मैले थाहापत्तो पाइनँ ।

तर्कशास्त्रका ज्ञाता भएकाले मदन भण्डारीको भाषण उत्कृष्ट हुन्थ्यो । उनको भाषणपछि मनमोहनको भाषण रसबरी खाएपछिको सर्वतजस्तै लाग्थ्यो । तर, परिपक्वताले एमालेले एउटा असल अभिभावक पाएको भान हुन्थ्यो ।

मित्र दिनेशजी २०४६ सालको आन्दोलनमा निकै खटिएका थिए । उनको स्वभाव मलाई मन पर्थ्यो तर म शिक्षक भएकाले आन्दोलनमा प्रत्यक्ष सरिक भइनँ । तैपनि मेरो भेट भइरन्थ्यो । उनीप्रति अहिलेसम्म पनि मेरो सम्मान छ ।

नेकपा मार्क्सवादी र मालेको एकताले कम्युनिस्ट आन्दोलनमा नयाँ ऊर्जा दिएको थियो । मार्क्सवादीसँग मनमोहन अधिकारीजस्ता खारिएका परिपक्व नेता थिए भने मालेसँग राम्रो संगठन र सम्भावना बोकेका नेताहरू थिए । एउटा परिपक्व नेता र अन्तर्राष्ट्रिय पहिचान भएका मनमोहनलाई अध्यक्ष बनाउने तत्कालीन मालेको निर्णय सही थियो । एमाले बनेपछि यसको संगठन मेचीदेखि महाकालीसम्म फैलियो । ठाउँठाउँमा आमसभा हुँदै जान थाले ।

त्यसै क्रममा २०४७ सालतिर बर्दियाको सदरमुकाम गुलरियामा पनि बृहत् आमसभा भयो । त्यो आमसभाको व्यवस्थापनमा दिनेशजी निकै खटिएको मलाई स्मरण हुन्छ । त्यो सभामा अध्यक्ष मनमोहन अधिकारी र महासचिव मदन भण्डारी मुख्य वक्ताका रूपमा आएका थिए ।

त्यसो त, तत्कालीन महासचिव मदन भण्डारीसँग पनि मेरो पुरानो सम्बन्ध थियो । उनीसँग परिचय हुने बेला हामी मोदनाथ प्रश्रितसँग निकट थियौँ । उनी त्यतिबेला 'सागर' नामबाट चिनिन्थे । प्रश्रितले मार्क्सवादीको सांस्कृतिक फाँट सम्हालेका थिए । त्यो फाँटमा चतुर्भुज आत्रेय र म पनि थियौँ । बेलाबेलामा हुने सांस्कृतिक कार्यक्रममा म गाउने पनि गर्थें । २०३३ सालतिर प्रश्रितले हामीलाई छाडेर पूर्वको कोअर्डिनेसन पार्टीहुँदै मालेमा पुगिसकेका थिए । बिस्तारै मदन पनि त्यही बाटोमा लागे ।

गुलरियाको सभामा तिनै मदन उर्फ सागर महासचिव भएर आएका थिए । मलाई उनीसँग भेट्न औधी इच्छा थियो । तर, उनको व्यस्तताले त्यतिबेला भेट सम्भव भएन । टेकुबाट बिदा हुँदा मनमोहनले भनेका थिए, ‘म बर्दिया आउँदा भेट्छु । तिम्रो घरमा बसौँला ।’ मैले त्यो कुरा सम्झँदै भेट्ने प्रयास त गरेको हुँ तर सकिनँ । म त्यो पार्टीमा नभएका कारण मैले भेट पाउने कुरै भएन । नेताहरूले सम्झने कुरा पनि भएन । पार्टी कार्यकर्ताले घेरेका थिए । धेरै परबाट उनको मधुरो स्वर र अनुहार मात्र देखेँ ।

मनमोहन एमालेका अध्यक्ष थिए । तर, वाहवाहीचाहिँ महासचिव मदनको थियो । मदनजी संस्कृतका विद्वान् थिए । तर्कशास्त्रका ज्ञाता भएकाले उनको भाषण उत्कृष्ट हुन्थ्यो । मदन भण्डारीको भाषणपछि मुख्य अतिथिका रूपमा मनमोहनको भाषण रसबरी खाएपछिको सर्वत जस्तै लाग्थ्यो । तर, परिपक्वताले एमालेले एउटा असल अभिभावक पाएको भान हुन्थ्यो ।

२०५० जेठ ३ मा मदन भण्डारी र जीवराज आश्रित दासढुंगा दुर्घटनामा बिते । लगत्तै भएको मध्यावधि निर्वाचनमा एमाले संसदको सबैभन्दा ठूलो दल बन्यो । मनमोहन अधिकारी पहिलो कम्युनिस्ट प्रधानमन्त्री बने । महासचिव माधव नेपाल उपप्रधान तथा परराष्ट्रमन्त्री भए भने केपी ओली गृहमन्त्री बने । उपमहासचिवको जिम्मेवारी लिएर वामदेव गौतमले पार्टी चलाए ।

२०५२ सालको एउटा क्षण स्मरणमा छ । मैले नै पढाउने स्कुलमा थारू कल्याणकारी सभाको उद्घाटन गर्न प्रधानमन्त्री अधिकारी आउने भन्ने सुनेँ । भेट्न पाउने ठानेर म मख्ख परेको थिएँ । तर भोलि हुने कार्यक्रमस्थल अघिल्लो दिनै आयोजकले कब्जामा लिएका थिए । तैपनि एउटा कुराले आशा जगायो । स्कुलको कार्यालय कक्षमा विद्यालयबाट प्रथम श्रेणीमा पास गर्ने छात्रछात्राको तस्वीर राखिएको थियो । छात्रातर्फ मेरै छोरी रजनी थिइन् । छोरीहरूले एसएलसी उत्तीर्ण गर्नै मुस्किल हुने त्यो समयमा प्रथम श्रेणीमा पास हुने छात्राको तस्वीर देखेपछि प्रधानमन्त्री मनमोहनले यी रजनी ज्ञवाली नानी कसकी छोरी हुन् भनेर त सोध्लान् । कसैले ‘शिक्षक मदन ज्ञवालीकी छोरी’ भन्नासाथ मलाई सम्झेलान् कि भन्ने आशाको त्यान्द्रो जीवितै थियो ।

पुरानो भेट सम्झेर मलाई भेट्न बोलाउनुहोला र टेकुको पार्टी कार्यालयको छतमा झैँ प्रफुल्ल भएर दायाँबायाँ नहेरी उनै सादगी मनमोहनसँग प्रधानमन्त्रीका रूपमा बलियोसँग हात मिलाउनेछु भन्ने पनि लागेको थियो । तर, त्यसबेला पनि टाढैबाट सुन्ने र हेर्ने मात्र काम भयो । कार्यक्रम सकिएको भोलिपल्ट स्कुल लाग्यो । स्कुलमा पुग्दा उत्कृष्ट विद्यार्थीहरू रजनी, जगत बानियाँ र खड्ग बिकका फोटा देखिएनन् । पछि थाहा पाएँ, अशोभनीय भयो भनेर हटाइएको रहेछ ।

मनमोहन प्रधानमन्त्री भएकै बेला धेरैलाई झस्काउने गरी हेलिकोप्टर दुर्घटना भयो । बाँके, बर्दिया, कैलाली क्षेत्रमा भएको बाढीको क्षति निरीक्षण गर्ने क्रममा आएका प्रधानमन्त्री अधिकारीसहित, गृहमन्त्री ओली, पार्टीका उपमहासचिव सवार हेलिकोप्टर राप्ती किनारमा खसेको थियो ।

त्यसपछि मनमोहनसँग भेट्ने इच्छा कहिल्यै पूरा भएन । हेलिकोप्टर दुर्घटनालगत्तै कांग्रेसले अविश्वासको मत दर्ता गरायो । उनले संसद विघटन गरिदिए । अस्पतालको शैयाबाटै प्रधानमन्त्रीले संसदलाई सम्बोधन गर्नुपरेको विडम्बनापूर्ण क्षण सम्झनामा आउँछ । २०५६ को आमनिर्वाचनमा चुनावी सभामा बेहोस भई ढलेका मनमोहन त्यसपछि कहिल्यै नफिर्किने गरी अस्ताए । तर, उनको सादगी जीवन, सरल व्यवहार र परिपक्व व्यक्तित्व भने म र मजस्ता आमनागरिकका लागि सधैँ स्मरणमा ताजा नै रहनेछ ।

प्रकाशित मिति: शनिबार, वैशाख १६, २०८० १८:३७