कञ्चनजङ्घामा भेटिएन हिउँ चितुवाकाे नाम निशान, सात दिन पर्खिँदा फोटोग्राफर चुङ्बाले के देखे ? (भिडियोसहित)

कञ्चनजङ्घामा भेटिएन हिउँ चितुवाकाे नाम निशान, सात दिन पर्खिँदा फोटोग्राफर चुङ्बाले के देखे ? (भिडियोसहित)

A+ A A-

वरिष्ठ वाइल्डलाइफ फोटोग्राफर चुङ्बा शेर्पाको टिमले ताप्लेजुङको कञ्चनजङ्घा संरक्षण क्षेत्रबाट हिउँ चितुवा लोप हुँदै गएको दाबी गरेको छ । ताप्लेजुङको २२ दिने भ्रमणबाट फर्केका उनीहरूले दुई साता हिमाली क्षेत्रमा पर्खिंदा हिउँ चितुवाको ‘साइन’ समेत नभेटिएको बताए । यसलाई शेर्पाले गम्भीर चुनौतीका रूपमा अर्थ्याए । कञ्चनजङ्घा हिमाल क्षेत्रलाई हिउँ चितुवाको मुख्य बासस्थानमध्ये एक मान्ने गरिएको छ । उनीहरूको निचोड कुनै औपचारिक सर्भे वा अनुसन्धानको भने होइन । फिल्ड भिजिट, स्थानीयवासीसँग गरिएको कुराकानी र लामो समय हिउँ चितुवाकै क्षेत्रमा काम गरेका व्यक्तिको निचोडका आधारमा चुङ्बाले यस्तो दाबी गरेका हुन् ।

शेर्पाले ४ हजार २ सय मिटरमा रहेको खम्बाचेनदेखि ४ हजार ७ सय ५० मिटर उचाइको लोनाखमा हिउँ चितुवालाई दुई साता पर्खेका थिए । ‘हामीलाई थाहा छ, हिउँ चितुवा सजिलै देखिने जनावर होइन तर फुट प्रिन्ट, दिसा, कोतरेको छापलगायत यसका गतिविधि त देखिनुपर्ने नि, हामीले धुइँपत्ताल खोज्दा पनि केही देखेनौँ’, उनले भने । शेर्पा तिनै फोटोग्राफर हुन्, जसले चार वर्षअघि मनाङ पुगेर हिउँ चितुवाको उत्कृष्ट तस्वीर खिचेका थिए ।

याे पनि..

जाे ४६०० मिटरकाे उचाइमा 'घाेस्ट अफ हिमालय'लाई पर्खेर १२ दिन पालमुनि बसे

ताप्लेजुङ जाँदा उनको टिममा अन्य तीन सहयोगी थिए, जोसँग सोही क्षेत्रमा हिउँ चितुवाको अध्ययनमा १० वर्षभन्दा बढी समय काम गरेको अनुभव छ । चुङ्बासहित घुन्साका ६० वर्षीय हिमाली चुङ्दा शेर्पा, ५० वर्षे ओङ्सी शेर्पा र लोनाखका ५० वर्षे निमा शेर्पाले कञ्चनजङ्घामा चितुवाबारे फेरि अध्ययन गर्न सरकारलाई सुझावसमेत दिएका छन् ।

‘५/६ वर्षअघि यहाँ तीनवटा हिउँ चितुवालाई कलर लगाएर छोडिएको थियो’, घुन्साका हिमाली चुङ्बाले भने, ‘अहिले दुई साता खोज्दा पनि चितुवा त परै जाओस्, त्यसको गतिविधि वा निशानसमेत फेला परेन ।’

कुनै बेला चितुवा अध्ययनमै सहयोग गरेका खम्बाचेनका चौँरी गोठाला ग्याबु शेर्पाले चार/वर्षयता हिउँ चितुवा आउनै छोडेको बताए । ‘पाँच/छ वर्षअघिसम्म गोठालाहरूले साँझमा चौँरीहरूलाई एकै ठाउँ भेला पार्थे’, ग्याबुको भनाइ उद्धृत गर्दै चुङ्बाले भने, ‘अहिले हिउँ चितुवा नै नआउने भएकाले चौँरीहरूलाई छाडा छोडिन्छ ।’

अनुसन्धान केन्द्र प्रयाेगविहीन

कञ्चनजङ्घा हिमालको फेदमा रहेको खम्बाचेनमा हिउँ चितुवाबारे अध्ययन गर्न करिब ७ करोड रुपैयाँ खर्चेर ‘हिमालय रिसर्च सेन्टर’ स्थापना गरिएको छ । जसमा एकैपटक अनुसन्धानकर्ताहरू वर्षभरि नै फिल्डमा बसी अध्ययन अनुसन्धान गर्न सक्छन् । तर चुङ्बाका अनुसार, यो भव्य भवनमा न कोही अनुसन्धानकर्ता देखिन्छन्, न कञ्चनजङ्घामा हिउँ चितुवाको निशान नै भेटिन्छ । ताप्लेजुङ कञ्चनजङ्घा व्यवस्थापन क्षेत्र समिति परिषद्अन्तर्गत रहेको यो केन्द्र अहिले प्रयोगविहीन अवस्थामा रहेको उनले बताए । ‘खासमा लामो समययता कञ्जनजङ्गामा हिउँ चितुवाबारे अध्ययन/अनुसन्धान नै भएको रहेनछ’, फोटोग्राफर शेर्पाले भने ।

याे पनि..

राष्ट्रिय निकुञ्ज, वन्यजन्तु संरक्षण विभाग, अध्ययन संस्थान, त्रिभुवन विश्वविद्यालय, काठमाडौं विश्वविद्यालय, कृषि वन विश्वविद्यालयमा स्नातकोत्तर अध्ययनरत विद्यार्थीलाई सोधपत्रमा समेत सहयोग पुग्ने अपेक्षाका साथ यो केन्द्र बनाइएको थियो । सँगै हिउँ चितुवाको विचरण क्षेत्रको भू-बनोट, वासस्थानको अवस्था, आहार, हिउँ चितुवा मान्छेबीचको द्वन्द्व आदिबारे अध्ययन गर्नु पनि याे अनुसन्धान केन्द्रकाे उद्देश्य थियाे ।

हिउँ चितुवाको नाम, निशान र गतिविधि नदेखिएकोबारे उनले तालुकदार निकायहरूलाई जानकारी गराइसकेका छन् । परिषद्का अध्यक्ष खगेन्द्र फेम्बू (लिम्बू) ले ‘यस्तो त नहुनुपर्ने’ भन्ने जवाफ दिएको शेर्पाले बताए । ‘हिउँ चितुवाको गतिविधि नै छैन भनेर रिपोर्ट गर्दा उहाँहरू पनि आश्चर्यचकित हुनुभयो । खासमा विश्व वन्यजन्तु कोष नेपालले यो क्षेत्र परिषदलाई जिम्मा लाएपछि हिउँ चितुवाको निगरानी खासै भएको रहेनछ’, शेर्पाले शिलापत्रसित भने, ‘पाँच/छ वर्षअघिसम्म त्यस क्षेत्रमा हिउँ चितुवा देखिने गरेकाे स्थानीयवासी बताउँछन् ।’

शेर्पाको टोलीले स्थानीयवासीसँग पनि कुराकानी गरेको थियो । ‘सबैले हिउँ चितुवा नदेखेको वर्षौं भइसकेको बताए’, उनले भने, ‘नाउरहरूको बथान पनि बाक्लै देखियो, जसलाई हिउँ चितुवाको प्रमुख आहारको रूपमा लिइन्छ ।’

उनले कञ्चनजङ्घा संरक्षण क्षेत्रमा हिउँ चितुवाबारे सरकारीस्तरबाटै अध्ययन गर्नुपर्नेमा जोड दिए । अन्यथा वर्षौं पहिला तयार गरिएको विवरणको भर पर्नुपर्नेछ, जसमा अहिले अदलाबदली भइसकेको उनले बताए ।

उनका अनुसार, ताप्लेजुङकै याङ्मामा चौंरी गोठहरू भएकाले हिउँ चितुवा भेटिन सक्छ । तर, त्यहाँ फाेटाे खिच्न जानुअघि उनी आफू पक्का हुन चाहेका छन् । ‘याङ्मामा हिउँ चितुवाकाे सामान्य फोटो खिचेर पठाउनेलाई २५ हजार दिने घोषणा गरेर आएको छु । यसो भयो भने त्यहाँ गएर फोटो खिच्नेछु’, उनले भने ।

डब्लूडब्लूएफ भन्छ, ‘हाम्रो ध्यानाकर्षण भयो’

विश्व वन्यजन्तु कोष नेपाल (डब्लूडब्लूएफ) का निर्देशक घनश्याम गुरुङले हिउँ चितुवाको साइन नभेटिएको विषयमा आफूहरूको ध्यानाकर्षण भएको बताए । दुई साता घुमेर चितुवा लोप भएको निचोडमा पुग्न हतार हुने भए पनि त्यसको साइनसमेत नदेखिएको विषय गम्भीर रहेको उनको भनाइ छ । ‘उक्त क्षेत्रमा हिउँ चितुवाको चारवटा ब्लक छन्’, गुरुङले भने, ‘तीमध्ये एउटामा उहाँहरू (चुङ्बाको टिम) पुग्नुभएको रहेछ । हिउँ चितुवा सजिलै नदेखिए पनि यसको साइन देखिनुपर्ने हो । यो कन्सर्नको विषय हो ।’

डब्लूडब्लूएफका वरिष्ठ अनुसन्धान अधिृकत समुन्द्र सुब्बाका अनुसार सन् २०१४ मा गरिएको जेनेटिक्स सर्भेमा कञ्चनजङ्घा संरक्षण क्षेत्रमा २३ वटा हिमचितुवा गनिएका थिए । डब्लूडब्लूएफको सहयोगमा नेपाल सरकारले नै उक्त सर्भे गरेको थियो । हिउँ चितुवा घटे/बढेको कुरा सर्भेबाट मात्रै थाहा हुने उनले बताए ।

हिउँ चितुवाको आहारा मानिएको नाउरको संख्या पनि यस क्षेत्रमा बढेको सर्भेले देखाउँछ । सन् २००५ मा कञ्चनजङ्घा क्षेत्रमा १ हजारदेखि १ हजार २ सयसम्म नाउर थिए भने सन् २०१७ सम्म यो संख्या बढेर २१ सय पुगेको सुब्बाले जानकारी दिए ।

सन् २००९ को सर्भेक्षणअनुसार, नेपालमा ३ सयदेखि ४ सय हिमचितुवा रहेको आनुमानित विवरण छ । सामान्यतया हिउँचितुवा ४ हजारदेखि ४ हजार ३ सय मिटर उचाइमा पाउँछ । तर, रेञ्जको हिसाबमा २ हजार ५ सयदेखि ५ हजार ५ सय मिटरसम्म पाइन्छ । कञ्जनजङ्गामै कलर गरी छोडिएको एक चितुवा ५ हजार ८ सय ५८ मिटरसम्म पुगेको थियो ।

फाेटाेग्राफर शेर्पासित गरिएकाे कुराकानीकाे भिडियाेः