सपना र स्वाभिमानको अधुरो लडाइँ- बुह्रान

A+ A A-

थारु जातिको उत्पत्ति, विकास र यसको संस्कृति नबुझी अहिलेको नेपालको तराईको सिङ्गो इतिहास बोध गर्न सकिँदैन । नेपालको चौथो ठूलो भाषा बोल्ने तराईको बहुल जाति थारुको उत्पत्तिबारे तमाम विद्वान्‌हरू विमर्शमा छन् ।

टेकनाथ गौतमको ‘थारु जातिको इतिहास पुराण’को पहिलो पृष्ठदेखि इतिहास शिरोमणि बाबुराम आचार्यको ‘नेपालको सांस्कृतिक परम्परा’, जनकलाल शर्माको ‘हाम्रो समाज एक अध्ययन’, थारु विद्वान्‌ रामानन्दप्रसाद सिंहको ‘हिस्ट्री अफ थारुज’, डा. हर्क गुरुङको ‘फेसेस अफ नेपाल’, विदेशी जानकारहरू जे.सी. नेस्फिल्ड, पार्जिटर, बुद्ध धर्मका प्राध्यापक टिस्टा काश्यपा केनेथ मोर्गनहुँदै जर्मन पुरातत्वविद् फुहररलाई उद्धृत गर्ने हो भने थारुहरू यस भेगमा बसोबास गर्ने पहिलो आदिवासी प्रमाणित भएका छन् । नेपालको चारकोसे झाडीका बीचबीचमा र दक्षिणतर्फ मेचीदेखि महाकालीसम्म र नेपालको सिमाना छेउमा भारतका बिहार, उत्तराखण्ड अनि उत्तरप्रदेशमा थारुहरू पाइन्छन्, जहाँका जनजातिमध्ये थारुको जनसङ्ख्या सर्वाधिक देखिन्छ ।

सबै मतको एउटै निष्कर्ष के हुन्छ भने, थारु जाति तराईको घामपानी, प्रचण्ड गर्मी, औलो, विषालु सापसर्पदेखि बिच्छीलगायतका हिंस्रक जनावरसँग जुध्दै, खेल्दै आदिमकालदेखि आफ्नो स्वतन्त्र अस्तित्व निर्माण गरेर, जोगाएर तराईमा बसोबास गरिरहेको आदिवासी हो । नेपालको पूर्व मेचीदेखि पश्चिम महाकालीसम्म तराई र चुरे छोइएको भित्री भूभागको समतल फाँटमा बसोबास गर्ने थारु जातिको प्रमुख विशेषता मेहनती, सोझोपन तथा इमानदार स्वभाव हो भनेर विद्वान्‌हरूले लेखेका छन् ।

मानिसको उत्पत्ति र विकासको इतिहास अध्ययन गर्दा मानव चेतनाको विकास भएदेखि नै आफ्नो उन्नत जीवनका लागि संघर्षरत छ । ऐतिहासिक तथ्यहरूले प्रमाणित गरेको छ कि, थारु समुदाय तराईको मूल जाति हो । तिनाउ नदी किनारमा भेटिएको रामापिथेकसको बंगारा, तुइ दाङ र दाङकै ग्वार खोलामा भेटिएका नवपाषण युगकालीन ढुङ्गाका हतियार, बर्दियाको दानव तालमा भेटिएका प्राचीन हतियार र अन्य अवशेषहरूले थारु समुदाय आदिमकालदेखि नेपालको तराई क्षेत्रमा विचरण गर्दै विकास भएको हुनसक्ने अन्वेषक महेश थारुले निष्कर्ष निकालेका छन् ।

पृथ्वीनारायण शाहको राज्य विस्तार हुनुअघि नै दाङमा दंगिशरणको गणराज्य थियो । जतिबेला तराईमा अन्य जातिको स्थायी बसोबास नभएको र रैथानेवासी थारुहरू भएकाले ती राज्य थारुशासित गणराज्य थिए भन्ने तर्क विभिन्न इतिहासकारले गरेका छन् । डा. गोपाल दहितले त गौतमबुद्ध थारुका सन्तान रहेको दाबी गर्दै बुद्ध दर्शनमा विद्यावारिधीको शोध नै गरेका छन् । यसबाट के बुझ्न सकिन्छ, थारु समुदाय एक ऐतिहासिक जाति हो ।

त्यसकारण यो जातिमाथि लेख्नु कम चुनौतीपूर्ण छैन । थारु जातिको सामाजिक संरचना, मनोविज्ञान र राजनीतिक तथा सांस्कृतिक पक्ष लेख्दा मानव विकासको इतिहास अध्ययन नगरी पुग्दैन । हचुवाको भरमा लेखिने थारु साहित्यले यो जातिकै संरक्षित पहिचानको क्षय गर्न सक्छ । नोक्सान पुर्‍याउन सक्छ । बितेको वर्ष थारु समुदायमाथि लेखिएको आख्यानमध्य बुह्रान एक हो । प्रस्तुत आलेखमा बुह्रानले निर्माण गरेको कथाले थारु समुदायको वास्तविक जीवनको प्रतिनिधित्व कुन हदसम्म गर्छ भनेर हेर्न खोजिएको छ ।

बुह्रानको पार्श्व कथा

वर्तमान साहित्यको विधागत सीमा आख्यानमा पुगेर अन्त्य हुन्छ । साहित्य भनेको आख्यान, त्यसमा पनि उपन्यास हो र उपन्यास भनेकै साहित्य हो भन्ने बोधको निर्माण भएको छ । यो चिन्तनलाई प्रकाशकको प्रवृत्तिसँग जोडेर हेर्दा थप स्पष्ट हुन सकिन्छ । उपन्यासको च्याउ जंगलको बीच एउटा उपन्यासले वर्तमान बजारको प्रचारीकरणमा कब्जा गर्‍याे । गजल, मुक्तक र हाइकु लेखेर बीस वर्ष सिध्याएका महानन्द ढकालकृत ‘बुह्रान’ उपन्यासको बजार प्रवाह लोभलाग्दो नै रह्यो । माथि उल्लेखित ऐतिहासिक र विराट पृष्ठभूमि बोकेको थारु समुदायको उत्पीडनमाथि लेखिएको बुह्रानको वास्तविक अनुहार के हो ? थारु समुदायको उत्पीडनको इतिहास कुन कालबाट सुरु हुन्छ ? त्यसकाे समयको उल्टो बाटोमा टाढा पुग्नुपर्दैन ।

२००७ सालको राजनीतिक रूपान्तरणपछि थारु जातिले आफ्नो उत्पत्तिस्थल मान्ने गरेको दाङमा मलेरिया तथा औलो रोगको उन्मुलनको कार्यक्रम सुरु भयो । त्यसपछि पहाडी समुदायका मानिसहरू स्थायी रूपमै दाङ उपत्यकाको डाबर र नदि जंगलको छेउँछाउ प्रवेश गर्न थाले । दोघरे प्रणालीका जिम्वाल, जमिनदार तथा मुखियाहरू स्थायी रूपमै उपत्यका झरेपछि त्यसको पहिलो प्रभाव थारु जातिमाथि पर्न थाल्यो । परम्परागत मूल्यमान्यता र रहनसहनमा बदलाव मात्र आएन, त्यसले थारु जातिको सिङ्गो संस्कृतिमाथि एक प्रकारको आक्रमण भयो । थारुहरू बिस्तारै भूमिको कानुनी अधिकारबाट वञ्चित भए, आर्थिक रूपले कमजोर र सांस्कृतिक रूपले नै दमनमा परेपछि विकल्पको खोजी गरे । त्यही विकल्प थियो- बुह्रान ।

बाँके र बर्दियाको भूगोल हो, बुह्रान । जहाँ दाङबाट एक प्रकारले प्रथाकै रूपमा बसाइँसराइ गरेर आएका थारु जातिले नयाँ बस्तीको निर्माण गरे । समाजको सृजना गरे । दाङको विभिन्न स्थानमा बुह्रान भन्ने शब्दको अर्थलाई एउटा प्रक्रियासँग जोडेर हेर्ने गरिन्छ । उत्पीडनबाट बाहिर निस्किएर घर छोड्नु र नयाँ भूगोलमा पुगेर नयाँ जीवनको सुरुवात गर्नुलाई बुह्रान जानु भनेर बुझेको पंक्तिकारले पाएको छ ।

ठीक त्यही थारु जातिको वर्तमान मानक कथालाई टपक्क टिपेर लेखिएको उपन्यास हो, बुह्रान ।

बुह्रान कथाको पृष्ठभूमि थाहा पाउन, उपन्यासकै प्रमुख पात्र माइला थारुले दाङको चित्रकुटिको पुर्ख्याैली थातथलो छोड्दाको बाल्यस्मृति निङ्मालाई सनाउँदै गर्दा एउटा संवाद छ, भन्छ ‘मलाई त दुःख लागेन । खै किन लागेन थाहा भएन । स्वर्ग हिँडेको भन्ने सम्झेर पो हो कि ? बाआमा त निक्कै रोएका थिए ।’

एकातर्फ साहु महाजनको दमन, अर्कोतर्फ स्वर्गको कल्पनातीत बुह्रानको स्वप्नभूमि । त्यसपछि थारुहरू दाङ देउखुरीबाट बुह्रानको भर्जिन भूमिमा बसाइँ सरे । भनिन्छ, २०२० देखि २०२८ सम्म दाङका आधा थारुले थातथलो छोडेका थिए ।

थारु साहित्यको ऐनामा बुह्रानको अनुहार

२०२८ सालबाट प्रकाशन भएको गोचाली पत्रिका थारु भाषाको पहिलो र चर्चित पत्रिका हो । गोचाली प्रकाशन हुनुअघि नै २००७ सालमा बढ्वा थारुको ‘बढक्क जोर्नी’ र २०११ सालमा जीवराज आचार्यको ‘हम्र ओ हमार बन्वा’ पुस्तक प्रकाशित भएको भनेर डा. कृष्णराज सर्वाहारीले लेखेका छन् । बढक्क जोर्नीदेखि बुह्रानसम्म आइपुग्दा देशीविदेशी तथा थारु गैरथारुले यो जातिमाथि तमाम कोण-दृष्टिकोणबाट लेखेका छन् ।

बुह्रानको कथा यसअघि कुनै न कुनै रूपमा लेखिएको कथा हो । चलचित्रजन्य सामग्रीको रूपमा आएको विषय हो । २०५९ साल मै डा. कृष्णराज सर्वाहारीले बुह्रानको कथा लेखेका थिए, भने दाङका अजित लामिछानेले 'बुह्रान' नामक चलचित्र पनि निर्माण गरेका छन् ।

तर महानन्द ढकालले लेखेको उपन्यासले थारु जातिको वर्तमान जीवनको साङ्गोपाङ्गो पक्षहरू उधिनेको छ । स्खलनको फन्दामा परेको थारु आन्दोलनमाथि प्रहार गरेको छ । समुदायमा फैलिँदै गैरहेको आक्रोशलाई समातेर पहिचानवादीको एक्यैवद्धता प्रस्तुत गरेको छ । सांस्कृतिक विचलनलाई समेट्न सकेको छ । यो किताब पढ्दा के बिर्सनु हुन्न भने थारु जाति अरुले निर्माण गरेको समाजमा पुगेर बस्दैन । जहाँ जान्छ, नयाँ समाजको निर्माण गर्छ । तर विडम्बना थारुले निर्माण गरेको, चलिआएको समाज नै अन्य समुदायका कारण पटक पटक जोखिममा परेको देखिन्छ । बुह्रान यस्तो भूगोल हो, जहाँ थारु सुख र चयनले जीवनयापन गर्न पाउँदैन । नदी किनार र जंगल छेउका शान्त मनोरम स्थानमा थारु समुदायले बसाएको बस्तीहरू किन मौलिक छैनन् ? कस्ले जूठो पार्छ ?

थारु समुदायमाथि लेखिएको केही उपन्यासले राजनीतिक विचारधाराबाट मात्रै व्याख्या गर्न खोजेको देखिन्छ । तर थारु समुदायको राजनीतिक प्रणालीलाई मौलिक रूपमा हेर्न, बुझ्न र व्याख्या गर्न सकिएन भने त्यो गलत मात्रै होईन, प्रत्युत्पादक बन्न सक्ने देखिन्छ । किनभने थारु समुदायको आफ्नै बडघर जस्तो मौलिक राजनीतिक प्रणाली छ, जसलाई स्थानीय सरकारले मान्यता दिएर कार्यान्वयनमा लैजान खोजेको छ । संरचनागत उत्पीडनको फेहरिस्तसहित यस्ता विषयहरू साहित्यमा आउनु थारु साहित्यमा समृद्धि थपिनु हो ।

थारु जाति जल, जमिन र जंगलका मालिकहरू हुन् । किनकी उनीहरूले दीगो विकासको सिद्धान्तअनुसार त्यसको संरक्षण गरेका छन्, त्यसको उचित उपभोग गर्ने पहिलो अधिकार आदिवासीलाई नै छ भन्ने अहिले विश्वव्यापी मान्यतालाई बुह्रान उपन्यासले नजानिदो रूपमा उठाएको छ । यो राजनीतिक मुद्दा मात्र होइन, यो मानवतावादी र प्रकृति प्रदत्त व्यवस्थाको कार्यान्वयन हो । सामाजिक अन्तर्घुलन उपन्यासको अर्को प्रमुख पाटो हो । थारु र पहाडी समुदायको दुई समानान्तर कथाले सामाजिक सहिष्णुताको अनुपम उदाहरण प्रस्तुत गर्छ । त्यसो त पहाडी समुदायको कथाको प्रतिनिधित्व गर्ने पार्वतीको चरित्र कोमल शामन्तवादी विचारधाराको छ, तर त्यो नै अहिलेको गैरथारुको आचरणगत व्याख्या हो । सामन्तवादको अवशेषलाई उपन्यासले प्रस्ट पारेको छ ।

थारु साहित्यमा पहिचानको आन्दोलनलाई लिएर तमाम विषयहरू लेखिएका छन् । तर, उपन्यासले थारु समुदायले हालसम्म गरेका आन्दोलनलाई कथानक रूपमा प्रस्तुत गरेको छ । त्यसका उपलब्धिको मूल्यांकन गरेको छ । थारु समुदायको इतिहासलाई आख्यानको माध्यमबाट बुझ्न यो उपन्यास उपयुक्त हुन सक्छ ।

पहिचानको आधाअधुरो स्वर

जातिगत विषयका साहित्य वा आञ्चलिक साहित्यमा गणतन्त्र नेपालको निर्माण अघि र पछिको कालखण्डलाई हेर्दा थुप्रै परिवर्तनका संकेत देखा पर्छन् । दोस्रो जनआन्दोलनपछि थारु साहित्यले बोकेको मुद्दाहरू मध्य एउटा हो, पहिचान । पहिचान निर्माणको लामो कालखण्डमा थारुले बाँचेको इतिहास, उत्पीडन र आन्दोलन त्यसपछि विशेषगरी संविधानसभाको निर्वाचनपछि राजनीतिक रूपमा पहिचान प्राप्तिका लागि भएका राजनीति तथा गैरराजनीतिक गतिविधिलाई नै उपन्यासले कथा बनाएको छ ।

भनिन्छ, आजको युग जातीय पहिचानको युग हो । र विश्व बजारमा सबैभन्दा बढी बिक्ने भनेको पहिचान हो । आजको युगमा जातीय पहिचान विश्वव्यापी बहसको मुद्दा बनिसकेको छ । बुह्रान उपन्यासले राजनीतिक दृष्टिकोणबाट मात्र पहिचानको मुद्दा उठाएको छ । जातीय अधिकार वा पहिचानको आन्दोलन प्राप्त गर्न बर्दियाको कन्द्रा आन्दोलनदेखि थरुहट आन्दोलनको कुरूप घटना टिकापुरको दृश्यलाई उपन्यासमा ढकालले समावेश गरेका छन् । इतिहासलाई आख्यानीकरण गर्दा त्यो विशुद्ध राजनीतिक भयो कि भनेर सोच्नुपर्छ । २००८ सालमा बर्दियाको बेलवामा भएको खलिहान घेराउ आन्दोलन, राधाकृष्ण थारुको अगुवाइमा भएको किसान आन्दोलन, २०१६ सालमा दाङ्गमा गुम्रा थारुको नेतृत्वमा भएको बेलवा बंजारी किसान आन्दोलन, बैजनाथ थारुको नेतृत्वमा भएको बाँकेको किसान आन्दोलनले कतै न कतै मार्ग खोजिरहेको देखिन्छ ।

उपन्यासले केही सांस्कृतिक तथा सामाजिक पहिचानका पक्षहरू नजरअन्धाज गरेको जस्तो लाग्छ । प्रत्येक मासमहिनाअनुसारका गीत, नाँच, खानपान, वेशभूषा र भाषा छुटे । चाडपर्वका प्राकृतिक मूल्यमान्यताहरू छुटे । हाते सीप, कला र प्रतिभाका विषयहरू उपन्यासले उठाउन सकेन । थारु जातिभित्रका थुप्रै उपजातिहरू उपन्यासले चिन्दैन । भाषा तथा वेशभूषागत रूपमा डेसउरे र डङ्गौरा थारुबीचको पृथकता थाहा हुँदैन । थारु भाषा पहिचानको एउटा स्वर हो । र, उपन्यासमा थारु भाषा र लवजको प्रशस्त मात्रामा प्रयोग गरिएको छ ।

चल्तीका अधिकांश साहित्यकारमा राजनीतिक पार्टी र आइएनजीओले ल्याइदिने मुद्दा नै पहिचानको मुद्दा हो भन्ने भ्रम छ । र, त्यसैमा मात्र केन्द्रित हुने गरेको केही उपन्यासहरू नै बजारमा आए । तिनमा थारु जातिको मौलिक चेत देखिँदैन । राजनीतिक दल नपुगेको ठाउँमा पुगेर नयाँ विचार, दर्शन दिनुपर्ने, उज्यालो ज्योति देखाउनुपर्ने हो । बुह्रानको अन्त्यमा सुकुमवासी आयोगको जिल्ला सदस्यको मनोनयन पत्र सोमलालले च्यातेर हिँड्छ । यसले के चित्रण गर्छ भने थारु आन्दोलन र राजनीतिले जुन उपलब्धि हासिल गरेको छ त्यो अपर्याप्त छ । थारु समुदायमा देखिनुपर्ने आमूल रूपान्तरणको छनक छैन, यस्तो अवस्थामा सुकुमवासी आयोगको सदस्य मात्र हुनुको औचित्य पुष्टि नगर्ने भएकाले उपन्यासको कथा रहस्यमय बनेर सकिन्छ । यसले पहिचानको आन्दोलन सकिएको छैन र एउटा निर्णायक आन्दोलन बाँकी नै छ भन्ने महसुस गराउँछ ।

नायक हारेको कथा

दुई नायकले बुह्रानको कथा निर्माण गरेका छन् र उनीहरूलाई सफल र असफल बनाउन तमाम पात्रहरूको निर्माण भएको छ । ती प्रमुख दुई पात्र माईला थारु र सोमलाल हुन् । यी अर्ग्यानिक पात्रहरू हुन् ।

माइला थारु स्मृतिमा दाङको चित्रकुटी पुग्छ । र, त्यहीँबाट सुरु हुन्छ वास्तविक कथाको मूल । बाल्य उमेरमा माइला थारुको परिवारले उत्पीडनसँग जुध्न सक्दैन । बुह्रानको लालजलाई त्याग्न सक्दैन । फलस्वरूप बुह्रान जान अभिशप्त हुन्छ माइलाको परिवार । नयाँ बस्ती निर्माण र जीवनयापनको सिलसिलामा माइलाले तमाम हण्डर खान्छ । विविध राजनीतिक आन्दोलनमा उभिन्छ । तर हार्छ । ऊ आफ्नै सपनाबाट निराश हुन्छ । माइला उमेरसँग पनि हार्छ र उसकाे कार्यभार, समाजसँगको लडाइँ छोरा सोमलालमा स्थानान्तरण हुन्छ । सोमलाल कारिन्दा बन्छ, अन्तर्जातीय विवाह गर्छ, युद्धमा होमिन्छ, आन्दोलनमा उभिन्छ र अन्ततः सम्पूर्ण रूपमा असफल बन्छ । तर व्यवस्था सफल बन्छ ।

नेपालका थारु समुदायको हैसियत पनि उपन्यासको कथाजस्तै छ । थारु समुदायले यो व्यवस्था निर्माणमा बगाएको रगत पसिनाको मूल्याङ्कन नभए पनि व्यवस्था परिवर्तन भयो । युद्धमा होमिएर बलिदानी दिने व्यक्ति परिवारको जीवनमा खास परिवर्तन नदेखिए पनि देशले राजनीतिक रूपान्तरणको मार्ग समात्यो । आन्दोलनमा रगत बगाउनेहरू अहिले कहाँ छन् ? तर समाजले परिवर्तनको उचाइ समात्यो ।

प्रमुख कथालाई सहयोग गर्न उपन्यासले अर्को समानान्तर कथा लिएर अगाडि बढ्छ । त्यो पार्वतीको कथा हो । स्याङ्जाबाट सुखभोगको बाध्यात्मक परिघटना झेल्दै बर्दिया आएकी पार्वतीको परिवारबाट पनि माइला र सोमलालको परिवार पराजित हुन्छ । संरचनागत लाभांशसहित स्थापित पार्वती र उक्त लाभांशबाट वञ्चित माइला थारुको परिवारले राज्यको बनावट प्रस्तुत गर्छ । उस्तै-उस्तै बाध्यतात्मक परिवन्धमा परेर एउटै ठाउँमा बसाइँ सरी आएका थारु र गैरथारुको परिवारमा गैरथारुको बदलाव, रूपान्तरण र सफलता तर थारुको परिवारमा किन उत्पीडन मात्रै ? यसको मूल कारणबारे उपन्यासले पत्रपत्र केलाएर भन्छ ।

र अन्त्यमा, उपन्यास एउटा अन्तिम आन्दोलन र अभियानलाई बाँकी राखेर सकिएको छ । सोही अनुरूप यो लेखकीय पनि एउटा कर्म बाँकी राखेर सकिन्छ, त्यो के हो भने ३ सय २६ पेजको बुह्रान नपढी अहिलेको थारु समुदायको मनोविज्ञान बुझिँदैन । सपना, संघर्ष र स्वाभिमानको तीन खण्डमा विभक्त उपन्यासले थारु समुदायको सम्पूर्ण रहस्यहरू खोतलेको छ । राजनीतिक मुद्दाहरूलाई बुलन्द बनाएको छ, सामाजिक तथा सांस्कृतिक मूल्यमान्यताको लिपिबद्ध गरेर संरक्षणमा टेवा पुर्‍याएको छ ।

साधारण पाठकका लागि यो उपन्यास झन् उपयुक्त बन्न सक्छ, भाषागत सरलताले कथा बोध गर्न सहज बनाइदिन सक्छ । हिमाल, पहाड र तराईको फ्लेवर आउने गरी भौगोलिक एकताको सन्देशसमेत दिने यो उपन्यासले सामाजिक सदभाव सिकाउँछ । बुह्रान उपन्यासले जीवनको विराट् पक्ष र जगतको समग्रतालाई उतार्ने काम गरेको छ ।

प्रकाशित मिति: शनिबार, वैशाख ९, २०८० ११:३३