सकम्बरीको रातो स्कुटरभित्र लुकेको भय र आक्रोश

A+ A A-

खाजाको समयमा स्टाफ रुममा बसिरहेकी थिएँ । ४१ डिग्रीको तापक्रम र घरीघरी चलिरहेको तातो हावाको पर्वाह नगरी छात्रछात्राहरू प्राङ्गणमा खेलिरहेका थिए । रमाइरहेका थिए । मेरो उपस्थिति मानसिक रूपमा उनीहरूसँगै थियो । झ्यालबाहिर उनीहरूलाई नियाल्दै गर्दा सायद आफ्नै किशोर वय र आफूलाई भेटिरहेकी थिएँ होला । शिक्षक हुनुको यही त फाइदा हुन्छ, पटकपटक आफ्नो विगतमा पुग्न पाइन्छ ।

'कानमा लाको झुम्का कल्ले किन्दियो ?’

यी पंक्तिहरू कानमा ठोक्किनासाथ म विगतदेखि उछिट्टिएर पछारिएँ आजमा । 'कल्ले किन्दियो ?’ यी दुई शब्द आज दुईपटक सुनेँ । बिहान पनि सुनेकी थिएँ । बिहानको घरको सम्पूर्ण काम सकेर विद्यालय समयअगावै पुग्दा विश्वयुद्ध जितेझैँ लाग्छ र कोसिस सधैँ जितिरहने हुन्छ । रातो स्कुटरमा म र श्रीमान् घरदेखि विद्यालय जाँदै गर्दा बाटोमा त्यस्तै सात/आठ वर्षको सानो बालक 'तिम्लाई रातो स्कुटर कल्ले किन्दियो' भन्दै ठूलो स्वरले कराइरहेका थिए । संयोग होला, उनको आँगनमा रोकिराखेको स्कुटी पनि रातो थियो र हाम्रो पनि ।

हामी हतारमा थियौँ । उनको स्वरको प्रभाव खास परेन त्यतिबेला । हुन सक्छ, विद्यालय पुग्न हतार भएको हुँदा त्यता ध्यानै दिइनँ । अहिले भने दिमाग झनन्न भयो । आवाज आएतर्फ हेरेँ । कक्षा ९ मा अध्ययनरत दुई जना छात्राहरू सोही कक्षाकी अर्की छात्राको कानको सानो सेतो टपलाई इशारा गर्दै यी लाइनहरू गाइरहेका थिए । अर्की छात्रा पनि रमाइरहेकी जस्ति नै देखिन्थिन् । उनीहरू गीत गुनगुनाउँदै यताउता गरिरहेका थिए । पूरै गीत नसुने पनि टिकटकमा यी लाइनहरू सुनेकी र केही अभिनय हेरेकी हुनाले मलाई भने असहज अनुभूति भयो ।

ती नानीहरूको आवाज कानमा मात्र होइन, मनमै ठोक्कियो । मन चसक्क दुख्यो र त्यो दुखाइलाई केही हदसम्म वितरण गर्न मोबाइलको नोटमा अक्षरहरू दौडाइरहेकी छु । यो मेरो नितान्त व्यक्तिगत धारणा हो ।

गायक प्रकाश सपुतको ’सकम्बरी’ नामक म्युजिक भिडियो उनकै युट्युबमार्फत सार्वजनिक भएको र सो भिडियो निकै विवाद र चर्चामा रहेको साथीहरूका स्टाटस र सामाजिक सञ्जालमार्फत जानकारी पाइरहेकी थिएँ । आफूले सुन्ने समय निकाल्न सकेकी भने थिइनँ । हठात् युट्युबमा गएँ । सर्च बटममा सकम्बरी थिचेँ । १ करोडभन्दा बढीले हेरेको, ३ लाखभन्दा बढीले मन पराएको र ट्रेन्डिङमा एक नम्बरमै रहेको भिडियो मेरो मोबाइलको स्क्रिनभरि देखियो । अनि आवाज बज्न थाल्यो ।

भिडियोको सुरुवातदेखि अन्त्यसम्म एउटा पात्रको रूपमा प्रकाश देखिन्छन् । त्यो पात्रको चरित्रमा अनौठो विरोधाभास भेटिन्छ । प्रलोभन देखाएर ल्याउने पात्र उही, हिंसा गर्ने पात्र उही र प्रश्न गर्ने अनि आरोप लगाउने पात्र पनि उही । वास्तविक जीवनमा धेरै कामकाजी महिलाले यस्ता पात्रहरूसँग बरोबर साक्षात्कार गरिरहेका छौँ । सायद भिडियोले यस्ता पात्रको चरित्र उदाङ्गो पार्न खोजेको होला । म यही अनुमान गर्छु । तर, यस भिडियोमा केही दृश्यहरू यस्ता पनि छन्, जसलाई नेटफ्लिक्सतिर अठार प्लस भनेर राखिएको पाइन्छ ।

दृश्य सम्पादनको यो एउटा पक्ष त छँदै छ । अर्को पक्ष हो गीत र गीतमा गाइएका प्रश्नहरू- कानमा झुम्काना तिम्लाई कल्ले किन्दियो ? नाकमा बुलाकी तिम्लाई कल्ले किन्दियो ? रातो स्कुटर तिम्लाई कल्ले किन्दियो ? यी प्रश्न सुन्दै गर्दा म काँपिरहेकी छु तर आक्रोशले होइन, भयले ।

अञ्जु पन्तले गाएको चर्चित गीत छ– 'नबिर्सें तिमीलाई, न पाएँ तिमीलाई ...’ । त्यो गीत बज्न थालेको केही दिनमै कक्षा ७ मा पढ्ने एक किशोरीले बिहानी प्रार्थनाको समयमा बडो सुन्दर तरिकाले गाइन् । उनले वाहवाही पाइन् । विद्यालयमा सबैले अञ्जु पन्त भन्न थाले । उनी पढाइमा अब्बल त थिइन् नै, साथै उनको गायनले उनलाई अझ विशेष बनायो । नियमित पाइरहने प्रशंसाले उनलाई यसरी उत्प्रेरणा दियो कि उनले अञ्जु पन्तका सबै गीत, रामकृष्ण ढकाल र नारायण गोपालका अन्य गीतहरू पनि गाउन थालिन् । बिस्तारै उनको स्वभावमा परिवर्तन आउन थाल्यो । उनको मुस्कुराइरहने अनुहारमा १२ बजेको हुन्थ्यो । एक्लै बस्ने, उदास रहने मात्र होइन, पढाइमा पनि प्रत्यक्ष असर देखिएपछि शिक्षकबीच छलफल भयो । त्यतिबेला तत्कालीन सहायक प्रधानाध्यापक सरले भनेको केही वाक्य मेरो मथिङ्गलमा छापिएका छन् ।

उहाँले भन्नुभएथ्यो, 'गीत र संगीतले मानिसको चेतन मनलाई जति प्रभाव पार्छ, त्यति नै प्रभाव अवचेतन मनलाई पनि पार्छ । हामीले बालबालिकालाई उमेरअनुसारको सामग्री दिनुपर्छ । नत्र थाहै नपाई विपरीत नतिजा निस्कन सक्छ ।’

त्यसपछि हामीले त्यस विद्यालयमा सदैव सामाजिक सद्भाव, सांस्कृतिक पहिचान, राष्ट्रप्रेमजस्ता विषयवस्तु समेटिएका गीतप्रति बालबालिकालाई अभिप्रेरित गर्‍यौँ । आजपर्यन्त म त्यही प्रयासमा हुन्छु ।

१२ वर्ष पुग्दै गरेकी मेरी छोरीको अनुहार हेर्छु । उसले स्कुटर हाँक्न गरिरहेको रहर सम्झिन्छु । दूधे बालक घरमा छोडेर दिनभर घोक्रो फुलाउँदै कराएर एक वर्षको तलब बचत गरेर किनेको रातो स्कुटर हेर्छु । शरीर जिरिङ्ग हुन्छ । मेरी छोरीलाई उही संघर्ष गराउन बाध्य यो गीतले नपार्ला त ?

शिक्षण सिकाइमा गीतको अझ विशेष महत्त्व छ । चाहे वयष्क सिकाइ होस् या बालबालिकाको सिकाइ, जटिल कुरा बुझाउन, सिकाइलाई दिगो राख्न, विषयवस्तुमा केन्द्रित गराउन, सिकाइतर्फ आकर्षण गराउन, सिक्ने–सिकाउने वातावरण रमाइलो र आनन्दमय बनाउन गीतले मद्दत गर्छ । प्लेटोले पनि शिक्षण सिकाइमा संगीतको प्रयोग गर्न सुझाव दिएका छन् । उनका अनुसार संगीतले विद्यार्थीको स्मरण शक्ति बढाउँछ ।

हामीले सिक्दा होस् या सिकाउँदा, गीत–संगीत प्रयोगमा ल्याइरहेका छौँ र प्रभावकारिताबारे जानकार छौँ तर अबको सिकाइ विद्यालयमा मात्र निर्भर छैन । हाम्रा बालबालिका सहजै समाजिक सञ्जालको पहुँचमा पुगेका छन् । यो अवस्थाबारे अनभिज्ञ को पो होला र ? तर यस्ता गीत र यी गीतले उनीहरूमा पार्ने प्रभावबारे किन नसोचेको कसैले ?

’लुट्न सके लुट’ भन्ने गीत गाएर हुर्केको बालबालिकाबाट हामीले अपेक्षा गर्ने सुशासन कस्तो होला ? 'साली मनपर्‍यो या नाकको बुलाकी कसले किन्दियो’ भन्ने गीत सुनेर हुर्केका बालबालिकाबाट कुन खालको समतामूलक समाजको अपेक्षा गर्न सकिन्छ ?

'सकम्बरी’ मात्र होइन, यस्ता धेरै गीत छन्, जसले व्यङ्ग्य र मनोरञ्जनका नाममा बालमस्तिष्कमा नकारात्मक प्रभाव पारिरहेका छन् । किन उपेक्षामा छन् बालबालिका ? गीत–संगीतको सिर्जनाका क्रममा, प्रसारणका क्रममा किन बालनोविज्ञानमा कसैको ध्यान नगएको होला ? कि साँच्चिकै जरुरी छैन ? या विकल्पहरू खोज्न नसकिएको हो ?

अब लागौँ सकम्बरीतर्फ । सकम्बरी लगभग १६ मिनेटको भिडियो छ । यो पूरै भिडियो हेर्नेले मनोरञ्जनका नाममा भइरहेको बेथितिलाई देखाउन खोजेको भन्ने बुझ्लान् । तैपनि भिडियो र भिडियोले उठाएको प्रश्नभित्र पनि बहस गर्न सकिने धेरै पाटाहरू छँदैछन् । सर्टकर्टको दुनियाँमा टिकटक, रिल, स्टोरी आदिबाट १५ सेकेन्डदेखि ३ मिनेटसम्मका अडियो र भिडियोको भरमा गीतमा पहुँच पुगेका बालबालिका र किशोरकिशोरीलाई यस्तो भिडियोले कस्तो असर पर्ला ?

'ससुरालीमा, ख्यालख्यालमा दिल बस्यो कान्छी सालीमा’ भन्दै बाटो छेक्न आएको नातेदारकी दिदी पर्नेको देवरका कारण कैयन् रात म तर्सेकी छु । म झैँ फेरि तर्सिनुपर्ने त होइन हाम्रा नानीहरूले ? १२ वर्ष पुग्दै गरेकी मेरी छोरीको अनुहार हेर्छु । उसले स्कुटर हाँक्न गरिरहेको रहर सम्झिन्छु । उसकी आमाले दूधे बालक घरमा छोडी दिनभर घोक्रो फुलाउँदै कराएर एक वर्षको तलब बचत गरेर किनेको रातो स्कुटर हेर्छु । शरीर जिरिङ्ग हुन्छ । म त यस्ता प्रश्नहरूको पहाडलाई कुल्चेर हिँड्न अभ्यस्त भएँ । मेरी छोरीलाई उही संघर्ष गराउन बाध्य यो गीतले नपार्ला त ?

मेरा छोराछोरीको जिब्रोमा यो गीत झुण्डिएको बखत म कस्तो प्रतिक्रिया दिऊँला ? हामीले जसरी सोच्ने अन्य कति अभिभावक होलान् ? आज जो रमाइरमाइ आफ्ना साथीहरूसँग यी प्रश्नहरू गाइरहेका छन्, यिनै नानीहरूलाई टार्गेट गरेर चोक, गल्लीहरूमा अब यो नयाँ भाषा नगाइएला र ? यो भिडियो, गीत हो कि महिलालाई ह्यारेसमेन्ट गर्ने नयाँ भाष्य ? मेरो मनमा प्रश्नको बाढी छ ।

कहिलेकाहीँ हामी असल नियत लिएर कार्य गरिरहँदा पनि खराब नतिजा भोगिरहेका हुन्छौँ । सकम्बरीको हकमा पनि यही हुँदै छ कि ? व्यावसायिक रूपमा गीत सफल त भयो होला तर यसले बालबालिकाको क्षेत्रमा कार्यरत व्यक्तिहरूलाई कहीँ न कहीँ चिसो बनाएकै होला । हुन सक्छ, ममा कलाको चेत कमी भएर या मेरो सोचाइमा आफ्नै सीमितता भएर पनि होला । तर, यस्तो लाग्यो– सकम्बरी दामी कथा हो र असफल गीत । कथाको आफ्नै सीमा हुन्छ र गीतको अलग्गै । सकेको भए संवादलाई गीत बनाउन र गीतलाई संवाद बनाउन आज यी औँलाहरू काँपिरहेका हुन्थेनन्, न म यसरी लेखिरहेकी हुन्थेँ ! भिडियोले के–के बयान गर्छ गर्ला तर जनजिब्रोमा झुण्डिएको यो अडियोले कालान्तरसम्म पनि महिलालाई महिलाको संघर्ष र सफलतालाई प्रश्न र सन्देह मात्र गरिरहनेछ ।

अन्त्यमा, बालबालिकाको पहुँचमा सहज पुग्ने कुनै पनि सामग्री प्रकाशन वा प्रसारण गर्दा यसको दीर्घकालीन असरबारे सोच्न जरुरी छ । बालबालिका र किशोरकिशोरीसम्म सहजै पुग्ने गीत–संगीत र भिडियोमा शब्द र दृश्य सम्पादनका पक्षमा गम्भीर हुनैपर्छ । विकल्पहरूको खोजी गर्न नसके फोहोर जलाउन लगाएको आगोले गाउँ नै खरानी बनाइदिन सक्छ ।

प्रकाशित मिति: बिहीबार, वैशाख ७, २०८० १९:२५