टिस्टा र रङ्गीतको प्रेमकथा

A+ A A-

जहाँ बग्छ टिस्टा रङ्गीत, जहाँ कञ्चनजंघा शिर,
यही हो हाम्रो धानको देश, तपोवन हो प्यारो सिक्किम ।

फूल्छन यहाँ आँगनमा चाँप, गुराँस, सुनाखरी
स्वर्गसरी सुन्दर देशको हाम्रो प्यारो जन्मभूमि ।

बतासले बोक्छ यहाँ तथागतका अमर वाणी
श्रद्धाभक्ति गर्छौं सधैँ यही माटोको फूल रहौँ हामी ।

बुद्धम् शरणम् गच्छामी
धर्मम् शरणम् गच्छामी
संघम शरणम् गच्छामी ।

सिक्किमको राष्ट्रिय गान जब सुन्ने गर्थें, टिस्टा रङ्गीतको चर्चा सुरुमै सुन्ने गर्थें । साँच्चै टिस्टा पुग्ने रहर जागेको थियो, किनकि कुनै बेला टिस्टासम्म हाम्रो सीमा पुगेको थियो । रङ्गीतका बारेमा भने कुनै जानकारी थिएन । पछि जब फेरि प्रकाश 'कोविद' को टिस्टा रङ्गीत उपन्यास पढेँ, त्यसबेला एकपटक फेरि टिस्टा रङ्गीत पुग्ने रहर जागेको थियो । त्यसबेला पनि रङ्गीतका बारेमा खासै चासो रहेन तर टिस्टासम्म पुग्ने इच्छा झन् बढ्यो ।

उपन्यासमा प्रभात र गङ्गाले टिस्टा र रङ्गीतको संगममा बसेर आजन्म साथ रहने कसम खाएका थिए । समयसँगै कताकता पुगे पनि फेरि यही संगममा भेट भएको थियो प्रभात र गङ्गाको । भेटपछि दुईले पुराना कसम याद गर्छन् । यो त भयो प्रेमकथामा आधारित उपन्यास टिस्टा रङ्गीतको । तर, टिस्टा रङ्गीतको रमाइलो लोककथा पनि छ । र यो पनि टिस्टा र रङ्गीतबीचको प्रेमकथा नै हो । अहिले पनि सच्चा प्रेम गर्नेहरू टिस्टा र रङ्गीतको त्रिवेणीमा गएर टिस्टा र रङ्गीतको झैँ प्रेम जीवनभर साथ रहोस् भनेर कामना गर्ने गर्छन् । सिक्किमका आदिवासी लेप्चा समुदायमा प्रचलित यो लोककथामा टिस्टा र रङ्गीतबीचको अमर प्रेम यसरी वर्णन गरिएको छ ।

अचेल टिस्टा भनेर चिनिने खोलाको नाम रोङ्न्यू थियो । अहिले पनि लेप्चा समुदायमा टिस्टालाई रोङ्न्यू भनिन्छ । रोङ्न्यूको अर्थ महान् रोङ महिला र रङ्गीत खोला भनेर चिनिने रोङइत हो । रोङइतको अर्थ रोङहरू अर्थात् लेप्चाहरूको उत्पत्तिस्थल ।

हिमालदेखि झरेका यी दुई नदीहरू रोङइत र रोङ्न्यूलाई महान् देवी 'इतबू देबू'का सन्तान भन्ने गरिन्छ । यी दुई एउटै देबूका सन्तान भए पनि एकअर्काको अगाध प्रेममा डुबेका थिए । हिमाल अर्थात् कञ्चनजंघा जसलाई लेप्चाहरू कोङछेन भन्ने गर्छन, देखि माथि बादलले ढाकेको समयमा मात्रै दुई प्रेमिल जोडी सुटुक्क भेट्थे । उनीहरूको प्रेम सम्बन्ध बिस्तारै सबैले थाहा पाएपछि दुवैले सल्लाह गरी बस्तीदेखि टाढा गएर एक भएर रहने निधो गरे । यात्रामा निस्कनुअगाडि दुवैले एकसाथ कोङछेन (कञ्चनजंघा)लाई प्रार्थना पनि गरे । दुईबीचको अगाध प्रेम देखेर तल मैदानमा गएर पोजोकमा भेट्नू भनेर आशीर्वाद पनि दिए ।

टिस्टा र रङ्गीतको संगम त्रिवेणी जसरी प्रख्यात छ । नेपालमा पनि तमोर र दुधकोशीको संगम त्रिवेणी त्यत्तिकै प्रख्यात छ । यही त्रिवेणीमा किरातहरूको प्रख्यात खुवालुङ रहेको छ । नदीको बीचमा रहेको यो ढुङ्गामा देवता रहने विश्वास किरातहरू गर्छन् ।

अर्को लोककथाका अनुसार लेप्चा समुदायका देवी इतबू देबूले सृष्टिको समय पवित्र कोङछेनकोङछ्लो (कञ्चनजंघा)को हिउँ आफ्ना दुई हातले दुई मुट्ठी लिएर दायाँ हातको हिउँबाट पुरुष र बायाँ हातको हिउँबाट महिला सृष्टि गरेका थिए । पुरुषलाई फुदोङ थिङ र महिलालाई नजोङ्न्यू भनेर चिनिन्छ । दुवैलाई इतबू देबूले नै सिर्जना गरेको हुँदा दाजुबहिनी मानिन्थ्यो । जवान हुँदै जाँदा यी दुईलाई भेटघाटमा बन्देज लगाएर एकअर्कोबाट टाढा राखियो तर पनि लुकीछिपी भेट्ने गर्दै यी दुई प्रेममा बाँधिए । गोप्य रूपमा लुकीछिपी भेट्न मात्रै होइन, एकान्तमा बस्न पनि थाले ।

Rangeet and Rongnyoo1681480837.jpg लुकीछिपी भेट्न थालेको तथा एकअर्कोलाई प्रेम गर्न थालेको हुँदा यी दुई फुदोङ थिङ र नजोङ्न्यूलाई बस्तीदेखि टाढा गएर सँगै बस्न इतबू देबूले आदेश दिए । देवलोक मायेल क्योङबाट झरेर मानव बस्ती मायेल ल्याङमा बस्न लगाए । मायेल ल्याङमा साथसाथ बाँच्न थालेका यिनै फुदोङ थिङ र नजोङ्न्यूबाट जन्मेका सन्तान नै लेप्चाहरू हुन् भन्ने गरिन्छ । मायेल क्योङबाट झरेर बस्न थालेको हिमालमुनिको गाउँ जहाँ पहिलोपटक फुदोङ थिङ र नजोङ्न्यूको सन्तान जन्मिए, जसलाई लेप्चाहरू आफ्ना पूर्वज मान्ने गर्छन् । त्यो बस्ती जहाँ उनीहरूको उत्पत्ति भयो, लाई आजको साक्योङ पेन्टोङ हो भन्ने मान्दछन् ।

यो लोककथा फुदोङ थिङ र नजोङ्न्यूको प्रेमकथा थियो । यस प्रेमकथाका अझ अगाडिका भागहरू पनि छन् । तर, अर्को लोककथामा भने रोङइत र रोङ्न्यू प्रेमकथा छ । यिनै रोङइत र रोङ्न्यूका सन्तान आजका रोङ अर्थात् लेप्चाहरू हुन् भन्ने मान्यता पनि छ । त्यसैले आज पनि लेप्चाहरू आफूहरूलाई रोङकूप अर्थात् देवताका सन्तान भन्न रुचाउँछन् । उनीहरूले बोल्ने भाषालाई पनि रोङ भाषा भनिन्छ । नेपालमा रोङहरूको बाहुल्य भएको एक गाउँको नाम नै रोङ गाउँपालिका रहेको छ । खासगरी यो जाति पूर्वी नेपालको केही भाग र सिक्किममा अत्यधिक छ । नेपालका लेप्चाहरू पनि सिक्किमबाट नै बसाइँसराइ भई आएका थिए । यिनै रोङहरूको मुख्य बस्ती भएको हुँदा सिक्किमको पौराणिक नाम पनि रोङ ल्याङ भनिन्थ्यो ।

रोङइत र रोङ्न्यूको प्रेमकथा पनि करिबकरिब उस्तै छ । रोङइत र रोङ्न्यू कोङ्छेन च्यू (कञ्चनजंघा)को पश्चिम र पूर्वबाट सिर्जित नदी हो । रोङइत र रोङ्न्यू पनि समयसँगै प्रेममा आबद्ध हुँदै गए । एकअर्काको समिप रहन लालायित रहन थाले । बिस्तारै उनीहरूको प्रेमका बारेमा सबैले थाहा पाए । अन्तत: यी दुई प्रेमीप्रेमिकाले हिमाली मूल थलो छोडेर मैदानमा गई एक भएर बाँच्ने निर्णय गरे । कोङ्छेन देवसँग बिन्ती बिसाई दुई अलगअलग मैदानका लागि निस्किए । हिमालमा बसिरहेका रोङइत र रोङ्न्यूलाई मैदान पुग्ने बाटो थाहा थिएन । देवता कोङ्छेनको आदेश तथा आफ्नो पनि इच्छाका कारण मैदानमा सँगै बस्ने चाहनाले अलगअलग बाटो लाग्ने निधो त गरे । तर, कसरी जाने थाहा थिएन ।

बाटोबाट अञजान भएको हुँदा रोङइतले छिटो उड्ने तुत फो (डाँफे) चरालाई बाटो देखाइदिन सहयोग मागे । रोङ्न्यूले परिल बू नाम गरेको सर्पलाई बाटो देखाइदिन सहयोग मागे । तुत फो उड्ने बाटोभरि फल लटरम्म फलेका रुख, रङ्गीबिरङ्गी फूल फुलेका बोट तथा चराचुरुङ्गी पनि धेरै भेटेकाले बाटोमा रम्दैभुल्दै खाँदै हिँडे । जसले गर्दा रोङइतलाई मैदान पुग्न समय लाग्यो । उता रोङ्न्यू भने परिल बू (सर्प)को साथ लागेको तथा परिल बू केही कुरामा पनि मोहित नहुने हुँदा समयमा नै मैदान पुगेर रोङइतलाई पर्खेर बसिन् ।

परिल बूको साथ लागेको हुँदा सिक्किमदेखि नै रोङ्न्यू अर्थात् टिस्टा शान्तसँग सर्पको हिँडाइझैँ घुमाउरो पाराले बगेको छ । तुत फो अर्थात् डाँफेको साथ लागेका रोङइत अर्थात् रङ्गीत भने डाँफे झैँ ठाउँठाउँमा उफ्रिएझैँ देखिन्छ ।

तल मैदानमा रोङइत पुग्दा रोङ्न्यू पहिल्यै पुगेर पनि पर्खिरहेको देखे । रोङइतले रोङ्न्यू पर्खिरहेको देखेपछि सुरुमा सोधिहाले, 'थी सथा ?' कतिबेला आइपुग्यौ ? रोङइतलाई थी सथा भनेर सोधेको हुँदा नाम नै अप्रभंश भई टिस्टा हुन पुग्यो ।

छिटो पुग्ने घमण्डका साथ छिटो उड्ने तुत फो चराको साथ लिएर गएका रोङइत समयमा पुग्न नसकेको तथा आफ्नी प्रेमिका रोङ्न्यू धेरै बेर पर्खनुपरेकोमा रिसले बहुलाए । तर, समयमा नपुगेर हार खाँदा लाज त लागेकै थियो । यसका साथै तुत फोले गर्दा ढिला भएको हुँदा आक्रोशमा पुगे । उनको तुत फोमाथि आक्रोश जागेको थियो । त्यसपछि रोङइत बहुलाउन थाले । रिसको आवेशमा उनी उग्र वेगका साथ विनाश गर्दै अगाडि बढ्न थाले । रोङ्न्यूले पनि पछ्याउन थालिन् तर दुवैको वेग झन् क्षति गर्दै उकालोतर्फ लाग्यो । दुई नदीको बेतोडको वेगले झन् ठूलो बाढी आएर सबैतिर डुबान हुँदै किरा फट्याङ्ग्रा तथा जनावरहरूमा आतंक फैलिन थाल्यो । मानिसहरू पनि विनाश लीला देखेर त्रासले देवी माता इतबू देबूसँग क्षमा मागेर पूजा गर्न थाले ।

अन्त्यमा यो विनाश देखेर आतंकित बनेका काहोम्फो चरा (तित्रा)ले देवता कोङछेनकोङ्छ्लोलाई काहोम्फोले (कोदो) चढाए । अन्त्यमा इतबू देबूले शान्त हुन आग्रह गरेपछि रोङइत र रोङ्न्यू पनि शान्त भए । बाढी बिस्तारै रोकियो ।

रोङ्न्यूले रोङइत शान्त भएपछि बल्ल सोध्ने आँट गरिन्, 'किन यति बिघ्न रिसाएको ? आखिर हार हुनुको दोषी तिमी पनि थिएनौँ । गल्ती त तुत फोको थियो ।'

प्रेयसीको मीठो आवाजमा शान्त हुन गरेको आग्रह सुनेपछि आफ्नो गल्तीको पश्चात्ताप गर्दै अब कहिल्यै यसरी बहुलाउने छैन भन्दै कसम खाएर एकअर्कोमा बाँधिए । यसरी कालिम्पोङनजिकै रोङ्न्यू र रोङइत (टिस्टा र रङ्गीत)को संगम भएको त्रिवेणीमा आज पनि विवाहित जोडी पहिलोपटक पुगेर रोङ्न्यू र रोङइतको जस्तै प्रेम अमर रहोस् भनेर प्रार्थना गर्न पुग्ने गर्छन् ।

उहिले टिस्टा र रङ्गीतको संगम त्रिवेणीमा माघ महिनाभर मेला लाग्ने गर्थ्यो । तर, अचेल खासै देखिँदैन । त्रिवेणीको संगमनजिकै अहिले जलवियुत् आयोजनाका निर्माण कार्य हुँदैछन् । टिस्टा र रङ्गीतको संगमको निशानी स्वरूप बनेको छ । यहीँ त्रिवेणीनजिकै दुईवटा अहिले टिस्टा बजारबाट पेशोक जाने सडकमा नवयुगल जोडीहरूका लागि प्रेमानुभूति गर्नका लागि Lover's Meet View Point बनाइएको छ । रोङ्न्यू र रोङइतको प्रेमकथाले होस् वा कोविदको गंगा र प्रभातको प्रेमकथाले होस्, यो स्थलले प्रेमलाई अमर बनाइदिएको छ ।

उता अर्को लोककथामा रहेका दुई प्रेमीप्रेमिका फुदोङ थिङ र नजोङ्न्यूको कथा अझै अगाडि बढ्न थाल्यो । दाजुभाइका रूपमा सिर्जना गरिएका फुदोङ थिङ र नजोङ्न्यूको प्रेम सम्बन्ध र त्यसपछि रहेको नाजायज सम्बन्धले गर्भ रहेपछि सन्तान जन्मन पुग्यो । जन्मेको सन्तान छोरी जन्मियो । दुवै लाज र डरले सन्तानलाई जंगलमा लगेर फ्याँके । दोस्रो सन्तान पनि उनीहरूले जंगलमै लगेर यसरी नै फ्याँक्न गए । यसरी लगाता जन्मिएका सात सन्तान (सातै जना छोरी)लाई जंगलमा लगेर फ्याँके । अन्त्यमा छोरा जन्मिँदा भने उनीहरूले सोचे, आखिर हाम्रो पापको सजाय किन सन्तानलाई दिने भनेर छोरालाई साथमै राखे । समाजको अगाडि बाँच्न सिकाए, यही सन्तान नै लेप्चाहरू भए । कालान्तरमा मायेलल्याङ लेप्चाहरूले नै भरिए ।

फुदोङ थिङ र नजोङ्न्यूका अझ अगाडिका भागहरू पनि छन् । तर, अर्को लोककथामा भने रोङइत र रोङ्न्यू प्रेमकथा छ । यिनै रोङइत र रोङ्न्यूका सन्तान आजका रोङ अर्थात् लेप्चाहरू हुन् भन्ने मान्यता पनि छ ।

जंगलमा फ्याँकिएको पहिलो सन्तान जंगलमा हुर्कन थाल्यो । इतबू देबूबाट सिर्जना गरिएको फुदोङ थिङ र नजोङ्न्यूबाट जन्मिएको सन्तान भएको हुँदा उनमा पनि दैवीशक्ति प्राप्त भयो । उनमा केवल शक्तिशाली मात्र होइन, रूप परिवर्तन गर्ने सक्ने शक्तिसमेत थियो । लासो मुङ पुनो अर्थात् रूप परिवर्तन गर्न सक्ने भनेर प्रख्यात भयो । फुदोङ थिङ र नजोङ्न्यूबाट परित्यक्त भएको हुँदा उनले अधिकारको लडाइँ लड्न थालिन् । लेप्चाहरूसँग लडाइँको घोषणा गरिन् । लेप्चाहरू लडाइँ झगडा गर्न नजान्ने साह्रै सोझा भएको हुँदा अब के गर्ने भन्ने निर्णय गर्न नसकेपछि उनीहरू इतबू देबूको प्रार्थना गर्न थाले । इतबू देबूले पनि सहजै तिमीहरूको रक्षा गर्न बुङथिङ र मून आउनेछन् भनेर बिदा भए ।

दार्जिलिको एक सडकमा नट बेचिरहेकी लेप्चा युवती ।

यसै कारणले परापूर्वकालदेखि नै लेप्चाहरूमा गाह्रो अप्ठ्यारो परेमा पुजारीका रूपमा बुङथिङ र पुजारिनीका रूपमा मून बोजू आउने गर्छन् । लडाइँको अर्थ हतियार बोकेर थिएन । लासो मुङ लेप्चाहरूमा विभिन्न समस्या, दु:ख पीडा लिएर आउने गर्थे र बुङथिङ तथा मून बोजूले समाधान गरिदिन्थे । अहिले पनि लेप्चा समुदायमा पूजाआजा गर्न झाँक्रीका रूपमा बुङथिङ बाजेलाई बोलाउने प्रचनल छ । त्यस्तै, महिला पुजारीलाई मून बोजू भन्ने गरिन्छ ।

अहिले पनि यस क्षेत्रमा कोही बिमार भए बुङथिङ बाजेलाई बोलाई पूजा गर्ने तथा टिस्टाको भाकल गर्ने प्रचलन छ । नयाँ पिँढीलाई कमै जानकारी भए पनि अघिल्लो पिँढीसम्म पनि टिस्टामा गएर पूजा गर्थे । टिस्टाले रोग निको गरिदिन्छ भन्ने विश्वास थियो । त्रिवेणीमा गएर नवजोडीले कसम खाँदा जीवनभरको साथ पाइन्छ भन्ने विश्वास थियो । तर, अब त्यो घट्दै गएको छ । नजिकै बन्दै गरेका विशाल बाँध र सडकका सञ्जालहरूले एक दिन त्रिवेणी हराउन सक्छ । टिस्टा पनि पानीविहीन सानो खोल्सो मात्र बन्न सक्छ ।

टिस्टा र रङ्गीतको प्रेमकथाझैँ पूर्वी नेपालको तमोर नदीलाई टिस्टाको बहिनीका रूपमा चिनिन्छ । टिस्टा कञ्चनजंघाको पूर्वी मोहडाबाट आरम्भ भएको छ भने नेपालको तमोर पश्चिम मोहडाबाट आरम्भ भएको छ । टिस्टा र रङ्गीतको संगम त्रिवेणीजसरी नै नेपालका पनि तमोर र दुधकोशीको संगम त्रिवेणी प्रख्यात छन् । यही त्रिवेणीमा किरातहरूको प्रख्यात खुवालुङ रहेको छ । नदीको बीचमा रहेको यो ढुङ्गामा देवता रहने विश्वास किरातहरू गर्छन् ।

लेप्चा । तस्वीर : जोन एच. डोयल

टिस्टा पनि त्यो समयको टिस्टा रहेको छैन । टिस्टामाथि दोहन भएको छ । छोटो टिस्टा नदीमा ४७ वटा जलवियुत् आयोजनाहरू छन् । केही पूरा भएका र केही निर्माणाधीन अवस्थाका गरी ४७ ठाउँमा बाँध बाधेर टिस्टाको दोहन गर्ने तयारी छ । टिस्टाको त्रिवेणीनजिकै बन्दै गरेको बाँधले भोलि त्रिवेणीको अस्तित्वमाथि नै प्रश्नचिह्न खडा गरेको छ ।

भोलिका दिनमा टिस्टाको त्रिवेणीको स्वरूप नै परिवर्तन भयो भने त्रिवेणीमा पुग्ने प्रेमीप्रेमिका पनि रहने छैनन् । टिस्टा र रंगीतझैँ सदा साथ रहने कसम पनि रहने छैन । साथै, टिस्टा र रङ्गीतको प्रेमकथा पनि बिस्तारै हराउँदै जानेछ । केवल टिस्टाबाट उत्पादित बिजुलीका उज्यालोका कथाहरू मात्र रहनेछन् ।

दार्जिलिङ र सिक्किम क्षेत्र नेपाली भाषीहरूको बाहुल्य रहेको क्षेत्र भएको हुँदा पनि आफ्नै जस्तो लाग्छ । नेपालीहरूको भ्रमणको बिन्दु पनि प्राय: दार्जिलिङ सिक्किम नै हुन्छ । भ्रमणमा जानेहरू यहाँका विभिन्न स्थल हेरेर खुसी भएर फर्कन्छन् । यो कथाले एकपटक टिस्टा र त्रिवेणी पुग्ने चाह जगाउन सक्छ । लेप्चाहरू नेपालको पूर्वी भागमा बसोबास गर्छन् । यसैले यो प्रेमकथाले नेपाल र नेपालीहरूलाई पनि जोडेको छ । आशा गरौँ, यहाँहरूले पनि मन पराउनुहुनेछ ।

प्रकाशित मिति: शनिबार, वैशाख २, २०८० ०७:२४