किन सम्झने कवि मोतीराम भट्टलाई ?

A+ A A-

कवि मोतीराम भट्ट धेरै बाँचेनन् । युवावस्थामै नेपाली साहित्यमा महत्त्वपूर्ण योगदान पु-याएका भट्टको निधन ३० वर्षकै उमेरमा भएको थियो । यसैकारण उनलाई नेपाली समाजले युवा कविको रुपमा चिन्छ । के यतिमात्रै थियो त उनको प्रतिभा र योगदान ? आज कुशे औंसीमा जन्मदिन पर्ने कवि मोतीराम भट्टको जीवनका लुकेका पाटाबारे चर्चा गर्न गइरहेका छौं ।

मोतीराम भट्टको जन्म मितिबारे सबैजना एकमत रहे पनि निधन भएको मितिबारे विवाद पाइन्छ । आफ्नो जीवनकालमा निकै उतारचढाव खेपेका भट्ट निधनपछि पनि कतिपय सवालमा विवादित रहे । मोतीराम भट्टको जन्म १९२३ साल कुशे औंसीका दिन २५ भदौमा काठमाडौंको ‘भाेंसीको टोल’मा भएको थियो ।

मोतीराम भट्टको वंशचाहिँ कुमाउगढबाट आएको पाइन्छ । मोतीराम भट्ट पण्डित दयाराम भट्ट र रिपुमर्दिनीदेवी भट्टका माइला सुपुत्रका रूपमा जन्मेका थिए । नरेन्द्रराज प्रसाईंको जीवनी–लेखअनुसार मोतीराम भट्टलाई दीर्घवीजी राख्न उनका मातापिताले यिनका नाकको. दाहिने पोरा छेडिदिएका थिए । नाक छेडेपछि यिनलाई उनका साथीहरूले केटी भनेर गिज्याउँथे ।

मोतीराम भट्टले ५ वर्षको उमेरमा अक्षरारम्भ गरे । ६ वर्ष भएपछि उनी काशी पुगे । किनभने त्यसबेला यिनका पिता पं. दयाराम भट्ट र आमा रिपुमर्दिनीदेवी विशेष कामले काशी बसेका थिए । त्यसैले मोतीराम भट्टको शिक्षाको प्रारम्भिक जग काशीमा नै बस्यो । त्यहाँ यी फारसी स्कूलमा भर्ना भए र त्यहीँ यिनले फारसी र उर्दू सिके । काशीमा यिनले भारतेन्दु हरिश्चन्द्रको सामीप्य पाएका थिए ।

भारतेन्दु सिर्जनामा पोख्त, होनहार र परिश्रमी थिए । यिनै हिन्दी साहित्यका साधक भारतेन्दुसँग संगत गरेर साहित्यका नयाँ–नयाँ कुरा सिक्दै गए । मोतीराम पछि फारसी, उर्दूका अतिरिक्त संस्कृत, हिन्दी, अंग्रेजी भाषामा पनि दक्ष हुन थाले । बनारसमा यिनले अंग्रेजी भाषासाहित्यको अध्ययन गरेका थिए । पढ्दापढ्दै आठ वर्षका उमेरमा बनारसमा नै यिनको व्रतबन्ध गरियो ।

बनारस पढेको र त्यहाँको परिवेशसँग प्रत्यक्ष साक्षात्कार गरेको हुनाले उनले अंग्रेज उपनिवेशलाई राम्ररी बुझेका थिए । उनले नेपाली स्वाधीनताबारे यसरी कविता लेखेका छन् :

अचल् झन्डा फर्कोस् फरफर गरी कान्तिपुरिमा
रिपूको मन् थर्कोस् थरथर गरी छीन घरिमा
यवन्ले राज गर्दा कति पतित हिन्दूस्थल भयो
फगत् यो नेपालको मुलुक बचि कंचन् रहिगयो ।

सुन्दर हस्तलेखनका धनी मोतीराम

मोतिराम भट्टले नेपालीसहित फारसी, उर्दू, संस्कृत, हिन्दी तथा अंग्रेजी भाषा बोल्न र लेख्न जान्दथे । सन् १९४५ ताका उनले लेखेको एक अटोग्राफबाट पनि उनको सुन्दर हस्तलेखन हामी थाहा पाउन सक्छौं । यो अंग्रेजी भाषाको पुस्तक उनले बनारस बस्दा नै खरिद गरेका हुन् ।

पाण्डुलिपि साहित्यिक मासिकको अंक ४ मा भट्टको अटोग्राफ प्रकाशित गरिएको छ । उनले किताब बनारसमा नै खरिद गरी त्यहीँको रामघाट भन्ने ठाउँमा अटोग्राफ लेखिएको देखिन्छ । यससँगै शारदा मासिकले प्रकाशित गरेको भट्टको नेपाली अक्षरको पाण्डुलिपिमा पनिउनले उतिकै सुन्दर हस्तलेखन गरेका छन् । अहिले चलेको ‘क्यालिग्राफी’ (अक्षर लेख्ने कला) मा उनी निकै पोख्त देखिन्छन् । उनले My Boy Jack, A Ray Of Sunlight जस्ता अंग्रेजी पुस्तकको अध्ययन गरेको इतिहास छ ।

सक्रियताको पर्याय मोतिराम

मोतिराम भट्ट आफ्ना समयका सबैभन्दा सक्रिय युवा थिए । साहित्य सृजनाका दृष्टिले मात्र नभई सामाजिक कार्यमा पनि उनको सक्रियता उस्तै बाक्लो देखिन्छ । उनले पढ्दै, पुस्तक लेख्दै, सम्पादन गर्दै, पत्रिका चलाउँदै, पुस्तकालय खोल्दै, छापाखानाको स्थापना गर्दै युवाकाल बिताएको पाइन्छ ।

१९४५ ताका नै उनले काठमाडौंको ठहिटीमा मोतिकृष्ण कम्पनी नामको पुस्तकालय खोले । आफ्ना मामा नरदेव पाण्डे र कृष्णदेव पाण्डेको सहयोग लिएर उनलेयो पुस्तकालय खोलेका थिए ।

साहित्यकार डा. नवराज लम्साल मोतीराम भट्टलाई माध्यमिक कालको सबैभन्दा प्रभाशाली व्यक्ति मान्छन् । लम्सालका अनुसार मोतीराम भट्ट सर्जक र अभियानकर्ता दुवै थिए । उनले लेखेर घरमा थन्काएको भए उनी साहित्यकारमात्रै हुने लम्साल बताउँछन् । ‘आफूसँगै भानुभक्तलाई पनि नेपाली समाजमा चिनाउने काम गरे त्यसले नेपाली जनजीवनमा कायापलट नै ल्यायो,’ लम्साल भन्छन्, ‘आज नाम चलेका समालोचकहरूले आफ्नो जीवनकालभरी गर्न नसकेका कामहरू मोतीरामले ३० वर्षभित्रै गरेर गए ।’

यस्तै कवि एवं समालोचक डा. देवी नेपाल मोतीराम भट्टको योगदान नेपाली भाषा–साहित्यका लागि गौरवको कुरा भएको स्वीकार गर्छन् ।

मोतीराम भट्टका उपलब्ध ग्रन्थावली’, ‘गजेन्द्रमोक्ष’, ‘प्रह्लाद भक्ति कथा’, ‘पिकदूत’, ‘भानुभक्तको जीवन चरित्र’ लगायत कृति प्रकाशित छन् । आदिकवि भानुभक्त आचार्यले नेपालीमा अनुवाद गरेको रामायणको पाण्डुलिपिको खोजी गरी भट्टले नै वि.सं. १९४१ मा प्रकाशन गरेका थिए ।
केही साहित्यकार नेपाली साहित्यजगतमा पहिलो जीवनी लेखक मोतीरामलाई नै मान्छन् । १९४८ सालमा भट्टले भानुभक्त आचार्यको जीवनीको पुस्तक लेखेका थिए ।यस्तै नेपाली साहित्यका प्रथम समालोचकको पगरी पनि मोतीराम भट्टलाई नै जान्छ । उनले सर्वप्रथम भानुभक्तका रचनाको समालोचना गरी नेपाली साहित्यमा समालोचना विधाको आरम्भ गरेका थिए । ‘भानुभक्तको जीवनचरित्र’मा उनले भानुभक्त आचार्यको जीवनीसहित आचार्यको कवित्वशक्तिको समालोचना पनि गरेको भेटिन्छ ।

भट्टका ‘मोतीराम भट्टका उपलब्ध ग्रन्थावली’, ‘गजेन्द्रमोक्ष’, ‘प्रह्लाद भक्ति कथा’, ‘पिकदूत’, ‘भानुभक्तको जीवन चरित्र’लगायत कृति प्रकाशित छन् ।

प्रकाशित मिति: शनिबार, भदौ १४, २०७६ ०१:१७