‘काल्पनिक कुरा हो दिल्ली सम्झौता’

A+ A A-

दिल्लीमा वार्ता हुने तय भयो । मैले मन नलागी नलागी स्वीकार गर्नुपर्यो । मैले भने, ‘दिल्ली त मलाई मन परेको छैन । अब तपाई, हाम्रो अध्यक्ष र सुवर्णजीहरु भन्नुहुन्छ भने र महाराजधिराजको पनि त्यही इच्छा छ भने त अब अरु कुरै भएन ।’

मैले बडो अनिच्छापूर्वक स्वीकार गरें । लौ, भनिकन हामी साराका सारा दिल्ली पुग्यौं । त्यही समयमा हामीले पार्टीको कन्फरेन्स बोलाएका थियौं पटनामा । सीपीएन सिन्हा त्यसै हुनाले आएको थियो हामीलाई भेट्न पटनामा । उ सम्झौता वार्ताको ठाउँ निश्चित गरेर हिँडिहाल्यो ।

महाराजधिराजको सुरक्षाको इन्चार्ज एउटा हिन्दुस्थानी अफिसर बसेको छ, ढोकाभित्र पसेपछि माथि जाने भर्याङको हलमा त्यो बसेको छ । म जान्छु, मलाई पनि ऊ सेल्युट गर्छ र बोलाएर ल्याउँछ दयारामभक्त माथेमालाई ।

पटनामा एउटा को–अपरेटिभ सोसाइटीको हल थियो, त्यसमा हाम्रो कन्फरेन्स भयो । सबै ठाउँबाट हाम्रो संघर्षकाे नेतृत्व दिइरहेका कमाण्डरहरु आएका थिए । केआईसिंह आएनन् । उनले एउटा प्रतिनिधि पठाएका थिए,त्यसले खबर ल्यायो, ‘म सम्झौता मान्दिनँ ।’

मैले तर्क दिएको छुँ त्यस वार्ताको एकथरिका मान्छेहरुको चित्त पनि बुझिरहेको थिएन । मैले पनि हुँदैन भनिदिएको भए कोही मान्ने थिएन । तर त्यसबखतको यथार्थ परिस्थिति मैले नै देखाउनु परेको थियो । मैले राजा कुन स्थितिमा छन् ।

हिन्दुस्थानको एउटा कूटनैतिक समर्थन कुन प्रकारको छ र हामीहरुको स्थिति कस्तो छ भनेर साथिहरुलाई सम्झाउनु परेको थियो । टेबुलमा कुरा गर्न जान डराउनु हुँदैन भनेर मैले तर्कहरु दिएको छुँ । नमान्नेहरुलाई मैले अलिकति रिसाएको पनि छुँ ।

त्यसपछि हामीहरू दिल्ली गयौं । हामीलाई राख्ने ठूलो इन्तजाम भयो । मैले भनें, म वेस्टर्न कोर्टमा बस्छु । त्यो त्यसबखत असाध्यै राम्रो थियो, मैले दुइटा कोठा लिएँ । अरुहरू कहाँ बसे, ठूल्दाजु कहाँ बस्नुभयो, मलाई याद छैन । महाराजधिराज हैदरावाद हाउस (त्यसबेलामा हिन्दुस्थानको एउटा गेस्टहाउस थियो) मा बसेका थिए । त्यहाँ जाने बित्तिकै महाराजधिराजसँग हाम्रो भेट हुन्छ, घतलाग्दो छ । अब उनलाई भेट्न गार्हो पर्दैन । जानेबित्तिकै, आउनुस्, आउनुस् भन्छन् ।

महाराजधिराजको सुरक्षाको इन्चार्ज एउटा हिन्दुस्थानी अफिसर बसेको छ, ढोकाभित्र पसेपछि माथि जाने भर्याङको हलमा त्यो बसेको छ । म जान्छु, मलाई पनि ऊ सेल्युट गर्छ र बोलाएर ल्याउँछ दयारामभक्त माथेमालाई । ऊ भन्दछ, ‘ऊ महाराजधिराज त्यहाँ राजहोइबक्सेको छ ।’ म महाराजाधिराज नेर गएँ ।

त्यसपछि एकदिन अचानक ‘तय हो गया’ भन्ने सुनें । विजय शमशेरहरूले हामी कसैसँग भेटेका छैनन्, न हाम्रा अध्यक्षसँग भेट्छन्, न राजासँग भेट्छन् । राजासँग त्यही एउटा अनौपचारिक भेट छैन ।

मलाई लाग्छ, मैले राजा त्रिभुवनलाई मेरो जीवनमा पहिलो पटक त्यहीँ नै देखेको हुँ । मैले उनलाई पहिले भेटेको थिइनँ । महाराजाधिराजले मलाई काउचमा बस्नुस् भने, म बसें । त्यो एउटा असामान्य कुरा थियो । उनले कस्तो छ, के छ भनेर सोधे । ‘तपाईको बारेमा धेरे सुनिसकेका थिए’ भनेर तारिफ गरे ।

त्यसै बखतमा, मैले त्यहाँ बसेको कस्तो असामान्य भएछ भने । माधव शमशेर जेलर थिए धनकुटामा, उनी त्यहाँ आइपुगे । उनी आएको खबर आएपछि राजाले भने उनलाई लिएर आऊ । त्यहाँ अरु पनि कुर्सीहरु थिए ।

महाराजाधिराजका छोराहरु पनि थिए । म महाराजाधिराजसँगै बसेको थिएँ काउचमा । महाराजाधिराजले उनलाई कुर्सी देखाएर ‘बस न’ भने । उनी त्यसमा नबसेर ‘त्यहाँ बस्ने हाम्रो अधिकार छ महाराजाधिराजसँग ?’ भनेर उनी तल कार्पेटमा बसे । जिब्रो काढेर उनी बोलेका थिए । मलाई उनले देखिसकेका छन् त्यहाँ बसेको । हामी त्यहाँबाट बाहिरियौं ।

म प्रतीक्षा गरिरहेको छुँ, राउण्ड टेबुल कन्फरेन्सको लागि, सबै पक्षहरू सम्मिलित भई वार्ता गर्नका लागि । तर त्यो हुँदैन । मोहन शमशेरको तर्फबाट विजय शमशेर र अरु कतिजना आएका छन् कुरा गर्नलाई, त्यो हामीलाई थाहा हुँदैन । हाम्रो तर्फबाट मातृका बाबु, सुवर्ण शमशेर लगायत हामी जति थियौं, त्यहाँ छौं ।

छुट्टाछुट्टै हामीहरुसँग कुरा गर्छन् जवाहरलालजी, मिलेर काम गर्नुपर्छ भन्दछन् । त्यही एउटा राग । ‘उपाय तो आप लोगों को तय करना हैं’ भन्दछन् उनी । तर राणाहरुसँग हाम्रो कुरै हुँदैन । उनीहरुसँग पनि अलग कुरा गर्दारहेछन् ।

हामीले राजालाई भेटेर आयौं । सीपीएन सिन्हा हैदरावाद–हाउसको एउटा छेउको घरमा, जहाँ पहिले हैदरावादको दिवान बस्थ्यो, त्यसमा बस्थ्यो । त्यसो हुनाले उसको सम्पर्क राजासँग भइरहन्थ्यो । ठूल्दाजु र सुवर्णजीलाई पनि सायद र सूर्यबाबुलाई राति राति बोलाएर कुरा गर्दाेरहेछ । मलाई यी सब केही कुरा थाहा थिएन, पछि पो त यी सब कुराहरु मलाई थाहा भयो । म सँग त केवल जवाहरलाल नेहरु भेट्थे ।

त्यसपछि एकदिन अचानक ‘तय हो गया’ भन्ने सुनें । विजय शमशेरहरुले हामी कसैकसँग भेटेका छैनन्, न हाम्रा अध्यक्षसँग भेट्छन्, न राजासँग भेट्छन् । राजासँग त्यही एउटा अनौपचारिक भेट छैन ।

अब राजा फर्केर जाने, राजाले शाही घोषणा गर्ने, सरकार बन्ने, सरकारमा दुई समूह बस्ने, प्रधानमन्त्री राणाहरुको समूहबाट उनै मोहन शमशेर रहने भन्ने कुरा हामीले थाहा पायौं । त्यसमा मलाई आपत्ति थियो । त्यसमा को–को कता रहने भन्ने कुरामा मैले जवाहरलालजीसँग धेरै बहस गरें ।

मैले माग गरें, रक्षा र गृह विभाग हामीलाई हुुनपर्छ । त्यसमा मेरो ठूलो आग्रह थियो । उनले भने, त्यो त उनीहरूले कसरी देलान् । ‘सेनाका विभाग अभी आपलोग मत लिजिए, क्योंकि सेना में अभी राणा का बहुत प्रभाव है । मान लिजिए सेना आपके दे भी तो सेनाका उतना निर्णायक भूमिका नहीं है’ भनेर जवाहरलाजीले मलाई भने । मलाई त्यो तर्क ठीकै लाग्यो ।

‘लेकिन आप के पास पुलिस है, तो पुलिसको आप उतना ही मजबूत किजिए जितनी मजबूत सेना है ’ भनेर भने उनले । त्यसपछि गृह मन्त्रालय मेरो जस्तो भयो । मैले भनें, ‘म गृह मन्त्रालय लिन्छु ।’ उनीहरूको विचार के रहेछ भने म अर्थ मन्त्रालय लिऊँ वा अरू कुनै विभाग लिऊँ र सुवर्णजी गृह मन्त्रालय लिनुहोस् । त्यो कुरा जवाहरलालजी आफ्नो मुखले त भन्न सक्तैनथे, त्यसो हुनाले सीएन सिन्हालाई पठाए ।

जवाहरलालजीले एक दिन के प्रश्न उठाइदिए भने, ‘आप के मन्त्रिमण्डल में पश्चिमका आदमी चाहिए ।’ जवाहरलालजी कहाँ एउटा डेलिगेशन गएको रहेछ, सूर्यप्रसाद, महेन्द्रविक्रम र को को भएको ।

सीएन सिन्हाले आएर भन्यो, ‘गृह मन्त्रालय तो बहुत मुश्किलका विभाग है, बदनामी काम होता है । वह आप सुर्वणजीको दे दिजिए, वह अपना संभालेगा । राणा है, वह पहलेका जनता– वानता भी है । आप अर्थ मन्त्रालय ले लिजिए, अर्थ सबको कन्ट्रोल करता है ।’

मैले त्यो कुरा मानिनँ र ऊ पनि त्यसमा चुप लाग्यो । त्यसपछि अर्को कुरा भयो, क कसलाई लिने मन्त्रिमण्डलमा । मेरो भनाई के थियो भने जब म नेता छु आफ्नो समूहबाट भने म चुन्छु कसलाई लिने भनेर । मेरो त्यो विचार थियो ।

हाम्रो समूहबाट ५ जना भनेको थियो, ४ जना अरु थप्नु परेको थियो । मैले त्यो भन्दा आखिरमा सहमति के भयो भने सबैलाई मिलाएर लिनुपर्छ, तराई पहाड सबै मिलाएर लिनुपर्छ । तराईबाट मैले भद्रकाली मिश्रलाई राखे । त्यही बीचमा टंकप्रसाद आचार्य, डिल्लीरमण रेग्मी, खड्गमान सिंह पुगे दिल्ली । टंकप्रसादले भने, ‘मलाई लिनुस् आफ्नो मन्त्रिमण्डलमा । म पनि सोसलिष्ट, तपाईं पनि सोसलिष्ट, सोसलिष्ट आन्दोलनलाई बल पुग्छ, मलाई लिनुस् ।’

मैले उनको कुरा मानिनँ । नमानेपछि उनी रिसाएर हिंडे । उनको के कुरा थियो भने, ‘तपाईको हात बलियो हुन्छ म गएँ भने, सोसलिष्टको हात बलियो हुन्छ ।’ अब त्यो पनि सक्थ्यो, नहुन पनि सक्थ्यो । मैले भनें, ‘अब त त्यो संभव छैन । हाम्रो पार्टीका मान्छेले मान्ने पनि छैनन् त्यसलाई ।’

यसैबीचमा जवाहरलालजीले एक दिन के प्रश्न उठाइदिए भने, ‘आप के मन्त्रिमण्डल में पश्चिमका आदमी चाहिए ।’ जवाहरलालजी कहाँ एउटा डेलिगेशन गएको रहेछ, सूर्यप्रसाद, महेन्द्रविक्रम र को को भएको । ‘यस क्याबिनेटमा क्षेत्रीय व्यवस्था भएन, यो त पूर्वको मान्छे, सबै पूर्वका मान्छेलाई राख्यो’ भनेर भनेछन् । सूर्यप्रसादजीलाई पश्चिमको भन्ठानेछन् उनले । जवाहरलालजीलाई पनि त्यही अनुकूल पर्थ्याे, सूर्यप्रसादलाई लिन उनको पनि मन थियो ।

मैले भनें, ‘यस दृष्टिबाट त हामीले मन्त्रिमण्डल बनाएको होइन, एकमना र पूर्ण मतैक्यको बनाएको होइन ।’ त्यही बखतमा दाङबाट एउटा ग्रुप आयो, भरतमणि र परशुनारायणहरु आए । सब ठिटैठिटा थिए, परशुनारायण पनि सानो ठिटो थियो । त्यस बेलामा सायद एमए मा पढ्थ्यो । भरतमणि शायद बिए मा पढ्थ्यो ।

दिल्ली सम्झौताको बारेमा जो भन्दछन्, त्यो सम्झौता यही हो । हामीहरुको मोहन शमशेरको ग्रुपसँग कुनै कुरा भएन सम्झौता गर्ने प्रक्रियामा ।

सबैले, त्यही हाम्रो लिडर हो भनेर देखाउने भरतमणिलाई । मलाई झोक चलेको थियो, पश्चिम पश्चिम भन्छन्, यही हो पश्चिमको मानिस भनेर मैले जवाहरलाजीलाई भने, ‘हमको मिल गया पश्चिमका आदमी, यही है ।’

‘ठीक है, यह आप के तजबिज की बात है’ भनेर उनले भने । त्यसरी त्यो कुरा तय भएको थियो । अब उनीहरु त्यसको उमेरलाई हेर्न थाले । २५ वर्ष हुनुपथ्र्याे क्यार, उनी त्यति पुगिसकेका थिएनन् क्यार, बाइस तेइस वर्षका थिए होलान् । अखबारहरुमा त्यसबारे खूब निस्क्यो । उसलाई बदनाम गर्न ठूला प्रचारहरु भए । त्यो, फेरि, अलि बुद्धु मानिस । मैले के भनेको थिएँ भने, ‘हेर तिमी धेरै बोल्ने नगर, पढ, लेख । केह समस्या पर्यो भने मनेर आउनु ।’

त्यसो भनेपछि त उनी लखनउ गएका तीनहजार रुपियाँको किताब किनेर ल्याएछन् । त्यस बेलामा तीन हजार रुपियाँ भनेको त धेरै हुन्थ्यो । पढ्नुपर्छ भनेको त एकदम किताब जम्मा गरेर बसे । नबोल्नु भनेको त केही नबोल्ने । तर त्यो के समस्या थियो र? अहिले कति मूर्खहरु इन्दिरा गान्धीले लिएर चलाइराखेकी छन्, कसैले पनि बोल्न सक्तैन । तर त्यसबखत उसलाई हटाउने कोसिस भइरहेको थियो । त्यसताका अशान्तिको लहर पनि चलिरहेको थियो देशमा ।

दिल्ली सम्झौताको बारेमा जो भन्दछन्, त्यो सम्झौता यही हो । हामीहरुको मोहन शमशेरको ग्रुपसँग कुनै कुरा भएन सम्झौता गर्ने प्रक्रियामा । कुराहरु जवाहरलाजीमार्फत भए । जवाहरलाल नेहरुले पनि कुनै ठोस कुरा गरेका होइनन् । राजाले त्यसमा कुनै भाग लिएका होइनन् ।अरुहरुसँग कुरा गरेको भए मलाई थाहा छैन । एउटा काल्पनिक कुरा हो दिल्ली सम्झौता भनेको । तर जहिले पनि भारतीय पक्षले, केही भयो भने, ‘दिल्ली सम्झौता के मुताबिक’ भनेर मलाई भन्थे ।
(विश्वेश्वरप्रसाद कोइरालाको आत्मवृत्तान्तबाट)

प्रकाशित मिति: मंगलबार, फागुन ७, २०७५ २३:१३