किन बेराेजगार भए इन्जिनियर ?

A+ A A-

सुरुवात इन्जिनियरिङ समाजलाई बेलाबेलामा च्वास्सच्वास्स घोच्ने केही प्रतिनिधि घटनाहरूबाट गरौँ । एक- भर्खरै सिक्टा सिँचाइ आयोजनाको भ्रष्टाचारबारे मुद्दाको सम्मानित अदालतको निर्णय । दुई- भर्खरै गोर्खामा निर्माण भएको गाडी चल्ने पक्की पुलबारे अदालतमा परेको मुद्दा ।

माथि उल्लेख गरिएका घटनाहरूले नेपाली इन्जिनियरिङ समाज तरंगित हुनुका साथै त्रसित पनि भएको छ । यी र यस्ता घटनाहरूले एकातर्फ नेपाली इन्जिनियरहरूको विज्ञता र पेसागत धर्मप्रति समाजको गहिरो आशंका भेटिन्छ भने अर्कोतर्फ हरेक घटनामा अदालती फैसलाको मुख ताक्ने प्रवृत्तिमा बढोत्तरी देखिन्छ ।

यस्ता संवेदनशील विषयहरूमा राष्ट्रिय तथा अन्तर्राष्ट्रिय अनुभवले खारिएका हाम्रा अग्रज इन्जिनियरहरूबीच गहन बहस गरी समग्र इन्जिनियरहरूको समान धारणा बेलैमा मुखरित हुनुपर्नेमा हामीहरूमध्ये केही साथीहरू पक्ष विपक्षमा बाँडिएर सामाजिक सञ्जालमा जुहारी खेल्नुभएको पनि देखियो । केही साथीहरू आफू संलग्न भए सबै ठीकठाक हुन्थ्यो जसरी खुच्चिङ भन्दै रमाएको पनि देखियो । हामीबीच नै यस्ता कुराहरूमा मतैक्यता नहुनु लज्जास्पद मात्र नभएर बिडम्बनापूर्ण अवस्था हो । यस्ता विषयहरूमा समाजले चनाखो भएर नजर लगाइरहेको हुन्छ भन्ने कुरा बिर्सनुहुँदैन ।

एकछिन तपाईं जहाँ भए पनि आफ्नो छेउछाउका केही वस्तुहरूको अवलोकन गर्नुहोस् त ! तपाईं बसेको घर होस् या हिँडिरहनुभएको सडक, तपाईं चढेको मोटर होस् या तपाईंले चलाइरहेको मोबाइल फोन, तपाईंको भान्साकोठामा जडित पानीको धारा होस् या खेतमा पानी लगाउने नहर, यी र यस्ता चीजहरूको सूची धेरै लामो हुन्छ खोज्दै गयौँ भने । के इन्जिनियरिङ विधाको विकास, अध्ययन, अनुसन्धान र सफल प्रयोगबिना हाम्रो जीवन अहिलेजत्तिकै सहज र सुखी हुन्थ्यो होला र ? कल्पना गरौँ त ! यी सबै कार्य गर्ने प्रमुख भूमिका इन्जिनियरको नै हो भन्ने कुरामा कसैको पनि दुईमत छैन । अब तपाईं आफैँ अनुमान लगाउन सक्नुहुन्छ, इन्जिनियर र इन्जिनियरिङ पेसाको महत्त्व ।

इन्जिनियरिङमा प्राय: कर्ता र क्रिया अदृश्य हुन्छन् तथा कर्म सबैले देखिरहेका हुन्छौँ । वस्तु वा कलाकृति देखिरहेका, प्रयोग गरिरहेका हुन्छौँ तर कलाकार छायामा परेको हुन्छ । त्यसैले इन्जिनियरिङ पेसा आफैँमा अदृश्य पेसा हो । कुनै पनि वस्तु, संरचनाको निर्माण वा सेवाको वितरण किन नहोस्, इन्जिनियर मात्र नभएर अन्य विधाका व्यक्तिहरूको पनि संलग्नता हुन्छ । सडक, नहर या पुल बनाउने जस कसले लिन्छ ? सुन्नुभएकै छ, सडक कसले बनायो ? फलानो नेताले, पूल कसले बनायो ? फलानो उपसचिव, सहसचिव वा सचिवज्यूको पहलमा बन्यो । कहीँ कतै सुन्नुभएको छ इन्जिनियरको नाम ? पहिलोपटक खुलेको बाटोबाट गाउँमा गाडी कुदाउने ड्राइभरलाई फूलमाला र अबिरले स्वागत गर्ने हाम्रो समाजले त्यो बाटोको सर्भे, डिजाइन, इस्टमेट र सुपरिवेक्षण संलग्न इन्जिनियरहरूलाई विरलै सम्झिन्छन । तर, अपजसजति प्राय: इन्जिनियरले नै व्यहोरिरहेका हुन्छौँ । अरु पेसामा हेरौँ त । फलानो डाक्टरले निको पार्नुभो वा फलानो वकिलले मुद्दा जिताउनुभो भन्छौँ ।

इन्जिनियर आफैँमा परिवर्तनका संवाहक हुन् भन्दा अत्युक्ति नहोला । परिवर्तनसँगै जोडिएर आउँछन्- संसाधन, सर्वोत्तम विधि र अनिश्चितता । इन्जिनियरहरूको प्रमुख कर्म भनेकै अनिश्चितताको परिवेशमा उपलब्ध संसाधनहरूको अधिकतम प्रयोग गरी सर्वोत्तम विधिद्वारा मानव जातिको जीवनस्तर उकास्ने हो ।

बजारमुखी इन्जिनियरिङभन्दा समाजको आवश्यकतालाई केन्द्रविन्दुमा राखी अधिकारमुखी र मानवतावादी इन्जिनियरिङ पेसाको अभ्यास गर्न सिक्यौँ र सिकायौँ भने मात्र नेपालको संविधानले परिकल्पना गरेको समाजवादउन्मुख राष्ट्र निर्माणमा इन्जिनियरिङ समाजको योगदान हुनेछ ।

सिक्टा सिँचाइ नहरको मुद्दाको फैसलाबारे अदालतको निर्णयलाई लियर इन्जिनियरकै सर्कलमा पनि मजाक गरेको पढियो र सुनियो पनि । मेरो विचारमा सम्मानित अदालतको आशय घुलनशील माटोभन्दा पनि अनिश्चिततामा कार्य गर्नुपरेकाले निर्माणको दौरानमा डिजाइनपूर्व परीक्षण गरिएको माटोको गुणभन्दा पृथक् गुण भेटिएकाले परियोजनामा संलग्नहरूलाई निर्दोष देखाइएको होला ।

यहाँ मैले इन्जिनियरहरूको कार्यशैली र प्रवृत्तिलाई बचाउ गर्नुभन्दा पनि कुनैकुनै केसमा इन्जिनियरिङ विधि आफैँमा जटिल र अनिश्चित हुन्छ भन्न खोजेको हुँ । यस्ता घटनाहरू अन्य पेसामा पनि देखिएकै छन् । चिकित्सकसँग पनि अप्रेसनपूर्व सम्झौता गरिएको हुन्छ कि अप्रेसनको दौरानमा अप्रत्याशित परिणाम आएर बिरामीको मृत्यु भए स्वीकार गर्छु भन्ने व्यहोरा । के त्यहाँ अप्रेसनपूर्व विभिन्न खालका परीक्षणहरू गरिएको हुन्न र ?

सिक्टा पहिलो उदाहरण हैन, खोज्यौँ भने यस्ता उदाहरण अरू पनि भेटिन्छन् । इजिप्टमा निर्मित एस्वान उच्च बाँधले नाइल नदी थुन्दा पानीमा १० प्रतिशतजति नुनिलोपन बढेर सार्डिन जातको माछापालन नै धरासायी भई लाखौँ न्युवियनहरू विस्थापित भएका थिए । प्राविधिक जटिलताका कारणले एक/दुई परियोजना पूर्ण सफल नहुँदा इन्जिनियरिङ समाजकै हुर्मत लिन थाल्यौँ भने ठूला र जटिल संरचनाको निर्माणमा हाम्रा इन्जिनियर साथीहरू कस्तो मनोबल र उत्साह लिएर संलग्न हुनुहोला ? एउटा इन्जिनियरको कार्यशैली र प्रवृत्तिगत कमीकमजोरीले परियोजना असफल भयो भने सजायको भागिदार हुनैपर्छ । यसमा कसैको दुई मत छैन । तर कार्यशैली, प्रवृत्तिगत कमजोरी र प्राविधिक जटिलतालाई एउटै डालोमा मिसाउन मिल्दैन ।

गोरखामा निर्माण भएको मोटरेबल पक्की पुलको विषयमा पनि गाइँगुइँ कुरा चलिरहेका छन् । सम्मानित अदालतमा विचाराधीन मुद्दामा बहस त इजलासमा होला नै तर यो मुद्दाले पनि सचेत इन्जिनियरहरूको दिमागमा अनेकौँ प्रश्नहरू जन्माइदिएको छ । महत्त्वपूर्ण भनेको कार्यदक्षता र प्रभावकारिताका कुरा नै हुन् । कुनै पनि कार्य सही तरिकाले सम्पन्न गर्नु दक्षता हो भने सही कार्य छनोट गर्नु प्रभावकारिता हो । पुलको निर्माण प्राविधिक निर्दिष्टीकरणअनुसार सम्पन्न हुनु भनेको प्राविधिकहरूको दक्षतामा कुनै खोट नदेखिनु हो भन्ने बुझिन्छ । लाटो बुझाइ, कार्य सही तरिकाले सम्पन्न भयो । अब रह्यो सही कार्य थियो या थिएन ? भन्नाले प्रभावकारिताको प्रश्न खडा भयो । प्रभाकारितासँगै योजनाको छनोट, विधि, प्रक्रिया र सरोकारवाला व्यक्तिहरूको संलग्नता जोडिएर आउँछन् । मापसे चेकिङमा एक महिनामा कति जना चालकहरूलाई समातियो भन्ने कुरा कार्यक्षेत्रमा खटिएको ट्राफिक प्रहरीको दक्षता हो भने त्यो महिनामा सडक दुर्घटनामा कति प्रतिशतले कमी आयो भन्ने कुरा मापसे परीक्षणको प्रभावकारिता हो । कार्यक्षेत्रमा खटिएको ट्राफिक प्रहरीको ध्यान दक्षतामा हुन्छ, नकि प्रभावकारितामा । सही कार्य सही तरिकाले सम्पन्न भयो भने सही नतिजा हात पर्छ । नीतिगत तहमा प्रभावकारिताको मापन गरिन्छ भने कार्यान्वयन तहमा दक्षताको परीक्षण गरिन्छ । दक्षता र प्रभावकारिता सही हुनका लागि योजनाको छनोटदेखि कार्यान्वयनसम्मको विधि र प्रक्रियामा भर पर्छ । नेपालमा इन्जिनियरहरू कुनै पनि योजना र कार्यक्रमहरूको छनोट प्रक्रियामा कति संलग्न र स्वतन्त्र छन् भन्ने कुरा घामजत्तिकै छर्लङ्ग छ ।

माथि उल्लेखित प्रतिनिधि घटनाहरूबाट नेपालमा इन्जिनियरहरूले सामना गरिरहनुपरेका केही चुनौतीहरूका बारेमा अनुमान लगाउन सकिन्छ । यसका अलावा कार्यक्षेत्रमा खटिँदा खराब व्यवस्थापनका कारणले भोग्नुपरिरहेका व्यावसायिक स्वास्थ्य र सुरक्षाका कुराहरू भए । त्यसैगरी, भोगोलिक विकटताले निम्त्याउने स्वास्थ्य जोखिमका कुराहरू । गैरसरकारी क्षेत्रमा कार्यरत इन्जिनियरहरूको पारिश्रमिक र पेसागत सुरक्षाका प्रश्नहरूदेखि जनप्रतिनिधिहरूले गर्ने अपमान र भ्रष्टाचारका आरोप प्रत्यारोपहरू । थप्दै गयौँ भने चुनौतीहरूको लामै फेहरिस्त बन्न सक्छ । यी त भए पूर्ण वा आंशिक रोजगारी पाएका इन्जिनियरहरूका कथाव्यथा ।

नेपालमा साथमा इन्जिनियरको प्रमाणपत्र भएर पनि बेरोजगार बस्न विवश थुप्रै इन्जिनियरहरू छन् । विगत केही वर्षदेखि इन्जिनियरिङ शिक्षाको गुरुत्वमा देखिएको खस्कँदो स्थितिले एक खालको तरंग पैदा गरेको छ । हाम्रो देशमा इन्जिनियरिङ शिक्षामा देखिएका समस्या र समाधानका उपायहरूको विवेचना सतही रूपमा नभई गहिरो र गहन तरिकाले गर्नुपर्ने देखिन्छ । कतै हामी भोलि आउने परिणामको ख्याल नगरी परिमाणको साथमा हौसिँदा आवश्यकताभन्दा धेरै उत्पादन गर्नतिर त लागेनौ ? कतै हाम्रो विकासको तालसँग इन्जिनियरिङको लय र सुर नमिलेको त होइन ? अथवा कतै हाम्रो पाठ्यक्रम, पठनशैली र परीक्षा प्रणालीमै खोट त छैन ? यी र यस्तै प्रश्नहरूको उत्तर खोज्दै गयौँ भने निचोडमा पुग्न सकिएला ।

हो, हामीले समयसापेक्ष र गुणस्तरीय इन्जिनियरिङ शिक्षाका लागि केही आयामहरूमा परिमार्जन र परिवर्तन गर्नुपर्ने देखिन्छ । तर, हाम्रो इन्जिनियरिङ शिक्षा खत्तमै भो भन्ने कुरामा सहमत हुन भने सकिन्न । नेपालमा इन्जिनियरिङ पढेर काम छैन भन्ने नकारात्मक भाष्य खडा गरी सस्तो शिक्षाको नाममा हाम्रोभन्दा कम गुणस्तरको शिक्षा लिन अन्यत्रै बहकिएका त छैनन् हाम्रा विद्यार्थीहरू ? यसको मापन निकट भविष्यमै नेपाल इन्जिनियरिङ परिषद्‌ले लिने लाइसेन्स परीक्षाको नतिजाले गर्ने नै छ । यहाँबाट स्नातक /स्नातकोत्तर गरेर युरोप, अस्ट्रेलिया, अमेरिका वा क्यानडाजस्ता देशहरूमा गएका हाम्रै कैयौँ साथीहरूले इन्जिनियरिङ पेसामै लोभलाग्दो प्रगति गरिराखेकै छन्, अपवादलाई छाडेर । उनीहरूका ज्ञानका जराहरू यहीँकै शिक्षाले हुर्किएका हुन् हाँगाबिँगा उतै थपिए पनि ।

इन्जिनियरिङको पाठ्यक्रममा समावेश हुने अधिकांश आधारभूत विषयहरू समान नै हुन्छन् । फरक भनेको शिक्षाको गुणस्तर तथा अपनाइने अभ्यास नै हो । हाम्रो देशका सबै राजनीतिक पार्टीहरूका प्रत्येक चुनावी घोषणापत्रहरूमा रोजगारमूलक प्राविधिक शिक्षाले प्राथमिकता पाए पनि वास्तविक धरातलीय यथार्थ निराशाजनक छ । एउटा सानो उदाहरण हेरौँ । यो देशको आर्थिक उन्नतिको आधारशिला औद्योगिकीकरण हो भन्ने कुरामा सबै सहमत छन् । चाहे त्यो उत्पादनमुखी (कृषिजन्य) होस् वा सेवामुखी । इन्जिनियरिङ अध्ययन संस्थानअन्तर्गत थापाथली क्याम्पसबाट हालसम्म तेह्रौँ ब्याच औद्योगिक इन्जिनियर उत्तीर्ण भइसके तर सरकारले निजामती सेवामा एक जना पनि औद्योगिक इन्जिनियरको दरबन्दी व्यवस्था गरेको छैन । मेकानिकल इन्जिनियरिङसँग समकक्षता भएकाले मेकानिकल इन्जिनियरको हैसियतमा काम गरिरहेका छन् । जिल्लामा एउटा पनि औद्योगिक इन्जिनियरको दरबन्दीबिना हामी कस्तो औद्योगिकीकरणको परिकल्पना गर्दैछौँ ?

मेकानिकल इन्जिनियरिङसँग समकक्षता भएकाले मेकानिकल इन्जिनियरको हैसियतमा काम गरिरहेका छन् । जिल्लामा एउटा पनि औद्योगिक इन्जिनियरको दरबन्दीबिना हामी कस्तो औद्योगिकीकरणको परिकल्पना गर्दैछौँ ?

सबै इन्जिनियरहरूले सरकारी जागिर मागेका पनि छैनन् र सरकारले दिन सक्ने कुरा पनि भएन । सरकारले स्वरोजगारमुखी नीति बनाएर अनुदान, ऋण तथा करछुटजस्ता सहुलियत दिई प्रोत्साहित गरेमा अहिले भइरहेको इन्जिनियरहरूको विदेशिने लहरमा कमी आउनेछ । योजनाविद्को भनाइअनुसार सरकारले प्रभावकारी नीतिगत व्यवस्था गरे सूचना प्रविधिको क्षेत्रमा ठूलो संख्यामा रोजगारी सिर्जना हुने देखिन्छ । देशमा स्थिरता, सुशासन र आर्थिक पारदर्शिता भएमा स्वदेशमै केही गरौँ भन्ने इन्जिनियरहरूको जमात बढ्नेछ । नेपालमा अवसर खोज्नेभन्दा अवसर सिर्जना गर्ने चाहना भएका युवा इन्जिनियरहरू प्रशस्तै छन् । खालि सरकारी र गैरसरकारी क्षेत्रले माहौल बनाइदिएर सहजीकरण मात्र गरिदिए हुन्छ ।

अहिलेको प्रतिस्पर्धी युगमा हाम्रा युवा इन्जिनियरहरूले आफूलाई पनि बजारको मागअनुसारका सीप र ज्ञानले सुसज्जित पार्नुपर्ने चुनौती छ । कुनै पनि रोजगारदाताले तपाईंलाई मैले पारिश्रमिक दिएर किन राख्ने भनेर सोध्दा तर्कपूर्ण र व्यावहारिक उत्तर दिन नसक्ने इन्जिनियर बेरोजगार बस्नु आश्चर्यजनक कुरा होइन । इन्जिनियरहरूलाई समस्या समाधानकर्ता पनि भानिन्छ । यसो भन्दै गर्दा समस्या समाधानपूर्व हाम्रा वास्तविक समस्याहरूको पहिचान गर्नका लागि हाम्रो इतिहास, संस्कृति, आर्थिक, सामाजिक तथा राजनीतिकजस्ता समाजका अवयवहरूका बारेमा जानकारी हुनु आवश्यक छ । जुन कुरा पाठ्यक्रममा विरलै पाइन्छ ।

इन्जिनियरिङ निरन्तर प्रगति हुने विशेषज्ञताका आधारमा विकसित हुन्छ भने प्रविधि छिटोछिटो परिवर्तन हुने गर्छ । यी दुईको तालमेल मिलाउने चुनौती छ । हाम्रा युवा इन्जिनियरहरूलाई आधारभूत शिक्षाका साथै संवादकला, नेतृत्व गर्ने क्षमता तथा निर्णयकलामा पनि निपूण हुनुपर्ने आवश्यकता देखिन्छ । यस्ता सीपहरू सिकेपछि इन्जिनियरहरूले डिजाइन, निर्माण र उत्पादनमा मात्र नभएर सार्वजनिक नीति निर्माणमा हस्तक्षेप गर्ने ल्याकत राख्नेछन् । किनभने अहिलसम्म सार्वजनिक नीति निर्माण र नेतृत्वदायी भूमिकामा चाहिने जनताकेन्द्रित सीपहरूमा इन्जिनियरहरू निपूण छैनन् भन्ने गलत भाष्य खडा गरिएको छ ।

कस्तो इन्जिनियर ? र कसका लागि इन्जिनियर भन्ने प्रश्नमा घोत्लियौँ भने अहिले हिँडिरहेको बाटो र भावी गन्तव्य पहिल्याउन सजिलो हुनेछ । उदाहरणका लागि शहरमा बस्ने मानिसहरूले प्रयोग गर्ने बहुतले भवन निर्माण प्रविधिबारे जति अध्ययन अनुसन्धान भएको छ, के त्यसको सानो अंश गाउँमा बस्ने गरिब किसानले प्रयोग गर्ने घरमा भएको छ त ? दश वर्षअघि प्रकाशित अनुसन्धान रिपोर्टअनुसार बहुसंख्यक इन्जिनियरिङ कार्यहरूको फाइदा संसारका १० देखि २० प्रतिशत जनसंख्याले मात्र लिइरहेको देखिन्छ ।

जलवायु परिवर्तन, स्रोत साधनमा आएको ह्रास तथा स्वास्थ्य, ऊर्जा, खाद्य र स्वच्छ पानीमा समान पहुँचबाट टाढा बसेको जनसंख्याको फाइदा र सहज जीवनयापनका लागि इन्जिनियरिङ पेसामा केन्द्रित हुनुपर्ने देखिन्छ । बजारमुखी इन्जिनियरिङभन्दा समाजको आवश्यकतालाई केन्द्रविन्दुमा राखी अधिकारमुखी र मानवतावादी इन्जिनियरिङ पेसाको अभ्यास गर्न सिक्यौँ र सिकायौँ भने मात्र नेपालको संविधानले परिकल्पना गरेको समाजवादउन्मुख राष्ट्र निर्माणमा इन्जिनियरिङ समाजको योगदान हुनेछ ।

(लेखक पाण्डे थापाथली इन्जिनियरिङ कलेजका उपप्राध्याक हुन् ।)

यो पनि...

मन्त्रीका छोराको गाडीले गम्भीर घाइते 'प्राध्यापक'को बकपत्रः प्रधानमन्त्रीज्यू, मैले न्याय नपाउने हो ?

प्रकाशित मिति: सोमबार, चैत १३, २०७९ ०६:१९