७० को दशकको सुरुवातलाई महाभूकम्प र नयाँ संविधानका तितामीठा अनुभवले सँगाल्यो । अन्त्यचाहिँ नयाँ राजनीतिक शक्तिको उदय र राज्यप्रति जनवितृष्णाका कारण हुन गएको एक दुःखद आत्मदाहले गरिरहेको छ ।
बीचमा विभिन्न सामाजिक, राजनीतिक बदलावहरू भई नै रहे । कोभिडको असरबाट त हामी आज पर्यन्त उम्किन सकेका छैनौँ । त्यसअघि २०७२ सालमा छिमेकी देशको नाकाबन्दीले नेपालीले कम दुःख पाएनन् । अर्कातिर युवा पिँढीको विदेश पलायन रोकिनुको साटो बढ्दै गयो । महिला हिंसा, बलात्कारका घटना र थुप्रै सेलेब्रिटीका प्रकरण बाहिर आए ।
राजनीतिक वृत्तमा शक्ति र सत्ताका लागि भएको लुछाचुँडी उस्तै देखियो । स्थानीय चुनावमार्फत मतदाताले परिवर्तनको चाहना व्यक्त गरे । विदेशी प्रभाव सांस्कृतिक र राजनीतिक दुवै रूपमा बढ्दै गएको देखियो । यसबीचमा कला नै कलाको मिश्रण भनिने 'मोडर्न आर्ट’ सिनेमामा यी सारा स्थिति, संकट, आवाज, द्वन्द्व, विद्रोह र आशाको प्रतिबिम्ब देखा पर्ने भई नै हाल्यो ।
सिनेमाले चाहेर, नचाहेर यही समाजबाट नै आफ्ना पात्र र संसार निर्माण गर्छ । जस्तो स्वादको चलचित्र भए पनि लेखक, निर्देशक र कलाकारले पनि खुराकहरू सामाजिक (राजनीतिक परिस्थितिका कारण व्यक्ति, परिवार, समाजमा आउने उतारचढावबाट नै पाइरहेको हुन्छ । सिनेकर्मीले कहिले बुझेर यो गर्छन्, कहिले अवचेतन रूपले पर्दामा यी कुराहरू देखा पर्छन् ।
यो सालको ‘चिसो मान्छे’ले कोभिडबाट निम्न वर्गीय समाजमा पर्न गएको दुःख कष्टलाई दर्शाउँछ । जब चरम लकडाउनको अवस्थामा खाडीबाट आएको आफ्नो पतिको मृत शरीरलाई गाउँ पुर्याउन लाग्दा प्रणाली अव्यवस्थित हुँदा बाटोमा अनेक समस्याहरू आइपर्छन् । चलचित्रले गाडीका पाङ्ग्राहरूलाई बिम्बात्मक रूपमा दर्शाई जीवनको यात्रालाई बुझाएको छ । २०७३ को ‘कालो पोथी’ ले जनयुद्धको समय र सामाजिक सेटिङलाई बाल पात्रहरूको सरल मनोविज्ञानबाट प्रभावकारी रूपमा केलाएको छ । दशकका सामाजिक पृष्ठभूमिलाई थप गहन र कलात्मक रूपमा देखाउन सफल भएकाले यो लेखमा मूलतः चार चलचित्रको चर्चा गरिएको छ ।
१) पशुपति प्रसाद (२०७२)
२०७२ सालको भूकम्पले केही समयका लागि वर्ग भिन्नता भुलाएको थियो । सबै एउटै छानोको ओत लिन बाध्य भए । तर, बाहिरी राहत प्राप्त गर्नेबित्तिकै फेरि क्लास’ र 'पावर’ बीच भिन्नता झल्कियो । सोही साल प्रदर्शनमा आएको चलचित्र दीपेन्द्र के खनालको 'पशुपति प्रसाद’ ले यसबारे बोल्यो ।
चलचित्र आफैँमा एक नौलो प्रयास थियो । पशुपतिनाथ मन्दिरकै सेरोफेरोमा पूरै चलचित्र बनाएर दर्शकलाई अन्तिमसम्म टिकाए राख्नु यसको मुख्य सफलता हाे । यादगार पात्रहरूको साथमा मन छुने र हँसाइदिने सान्दर्भिक संवादहरू बोकेर केही दृश्यमा एक वचन नबोली धेरै कुरा बुझाउने प्रयास चलचित्रले गर्यो ।
अन्तिम २० मिनेट होस् वा बुनुसँगका आकर्षणका क्षणहरू चलचित्र मौखिकबाट दृश्य र ध्वनिको भाषामा रूपान्तरित हुन जान्छ । सरल कलाकारिता, निम्न पार्श्व ध्वनि र सान्दर्भिक छायांकनले चलचित्र सदाका लागि यादगार बन्न पुग्यो । सामाजिक वर्गीकरणको दृष्टिबाट हेर्दा चलचित्र उदाहरणीय छ । मन्दिर परिसरभित्र सबै एउटै वर्गका लाग्छन् तर बाहिर बजारमा पुग्नेबित्तिकै भिन्नता समाजले बारम्बार बुझाउँछ ।
हनुमान, आमा, मीत बा, बुनु, भष्मे डन, यी सब समाजका प्रतिनिधि पात्रहरूको रूपमा सबैको मनमा बसे । हनुमानले आफ्ना भावनाहरू साट्न मिल्ने मित्रता बुझाउँछ । आमाले मातृत्वभाव, मीत बाले पशुपतिको जीवनमा पिताको उपस्थिति जनाउँछन् । बुनुले प्रेम र आकर्षण जनाउँछिन् भने भष्मे डनले अनौठो खलपात्र बुझाउँछ । चलचित्रको अन्तिम दृश्यांशलाई कतिले अतिशयोक्ति भने तर यसको खण्डनमा वर्गीकरणले निम्त्याएको लडाइँ, वितृष्णा, मनोदशा, भित्री दबिएको आवाज र नेपाली जनताको भेडा प्रवृत्तिलाई निकै सूक्ष्म ढङ्गबाट क्लाइमेक्सले बुझाउन सफल हुन्छ । आशा छ, दोस्रो भागले पहिलाको सामाजिक यथार्थपरक धरातल नबिर्सियोस् र थप विसंगतिबारे बोलोस् ।
२) बुलबुल (२०७५)
देशभरि दशकमा श्रम र अध्ययन दुवैका लागि माइग्रेसन बढ्दो रूपमा देखियो । विशेषतः आयस्रोत बढाउन निम्न आय भएका विवाहित पुरुषहरूमा विदेश पलायन हुने बाध्यता रहयो । एक निम्न वर्गकी नेपाली विवाहित नारीको अवस्था कस्तो रह्यो, महिला सशक्तीकरणको लेन्सलाई छाडेर शुद्ध मनोवैज्ञानिक दृष्टिकोणले हेर्दा उनीहरूको सामाजिक जीवन कस्तो रह्यो ?
विनोद पौडेलको चलचित्रले निकै संवेदनशील तरिकाले यस्तै एक चरित्रको भित्री मनोवेदना, इच्छा, लालसालाई बाेलिदिएको छ । महिला टेम्पो चालकहरूको उदाहरण लिई पावरको दुरुपयोग भिन्न-भिन्न व्यवसायमा प्रत्यक्ष अप्रत्यक्ष रूपमा पुरुष पात्रबाट कसरी भइरहेको छ भन्ने कुरा चलचित्रले निकै कलात्मक ढङ्गबाट बुझाउँछ । जहाँ पहिलो छक्कापन्जाले लगभग उही विषयलाई अतिरन्जित हास्यव्यंग्यको शैलीमा प्रस्तुत गरेको थियो । बुलबुल भने सानो संसार सिर्जना गर्दै पानीको बुलबुलसरह प्रमुख पात्र रनकलाको गहिरो मनोवैज्ञानिक अवस्थाको चित्रण गरेको छ, जो ससुरा र बच्चा दुवैलाई हेर्न बाध्य छिन् ।
छायांकन र निर्देशन शैलीले गर्दा पहिलो फ्रेमदेखि अन्तिमसम्म नै हामी उसको सँगै हुन्छौँ, मेलोडर्माटिक पार्श्व ध्वनि नहुँदा हामी आफ्नै ढङ्गमा उनको अवस्थालाई बुझन सक्छौँ । गार्ड चोपेन्द्रसँगको सम्बन्ध र एक रात्रि फोनको कुराकानीले हामीलाई रनकलाको भित्री चाहनाहरूबारे बुझाउन मद्दत गर्छ, जुन सार्वजनिक जीवनमा व्यक्त हुन्नन् । एक मिजान सिनले यो मनोदशालाई झन् कवितात्मक र प्रभावकारी रूपमा बुझाएको छ । जसमा त्यो वेदना अति यर्थाथपरक शैलीमा देखिन्छ । अवचेतन मनले सिर्जना गरेको सो द्दश्यांश दशकको नै महत्त्वपूर्ण सिनेम्याटिक क्षणमध्य एक हो । आगामी दशकमा महिला निर्देशकबाट नै यस्ता चलचित्रहरूको अपेक्षा छ, जहाँ नेपाली महिला पात्रहरूको भित्री भावनामा अझ बढी डुब्ने मौका मिलोस् ।
३) कबड्डी (२०७१)
जसरी चेतना, शिक्षा, सुविधा देशका कुनाकुनामा पुग्दैछन्, त्यसरी नै पितृसतात्मक समाज डगमगाइरहेको छ । हरेक कार्य व्यवसायमा महिलाको भूमिका बढ्दो छ । तर, अझै केही पुरुष यस्ता छन्, जो प्राचीनकालमा बाँचिरहेका छन् । महिला सशक्तीकरणको अभियान चलिरहँदा कतिपय ठाउँमा महिला भनेपछि पुरुषको अघि झुक्नुपर्छ, पुरुष भनेको सर्वश्रेष्ठ जात हो भन्ने धारणा कायम देखिन्छ ।
मुस्ताङको काल्पनिक गाउँमा पनि सोही कुरा झल्किन्छ, जब काजीले मैयालार्ई कबड्डी खेलेसरी प्राप्त गर्न खोज्छ । बैँसमा पुगे पनि आफ्नो खुटृामा उभिन नसकेको, आमाबुबासँग झर्केर बोल्ने, कसैको कुरा नमान्ने तर प्रेम भनेको उसलाई असल गरिदिनुपर्ने एक लेखक/निर्देशक रामबाबु गुरुङले जसरी यो संसार निर्माण गरेका छन् (दुई मित्र वीरकाजी र छन्त्यालको साथमा) र जुन फ्लेबरमा पेस गरेका छन्, चलचित्र एक हिसाबको व्यंग्यझैँ लाग्छ । पुरुषवादी संसार जहाँ रमाइला दृश्यहरू एकपछि अर्को आउँदै यो हाल पनि पिछडिएको समाजको धेरै पोल चलचित्रले खोलिसकेको हुन्छ । लफङ्गा भई हिँड्ने, जाँडरक्सी खाने, महिलालाई वस्तुसरह पाउन मरिहत्ते गर्ने, आशक्तिका लागि पुरुष–पुरुष लड्ने, दिनभर जुवा खेल्दै बस्ने इत्यादि ।
यस्ता पुरुष पात्रहरूको चरित्र छर्लङ्गै रामबाबुले नग्न पारिदिएका छन् । महिला स्वतन्त्रताको आवाज सुन्दर तरिकाले चलचित्रले बोल्छ, जब चलचित्रको अन्तिम दृश्यांशमा प्रमुख पात्र काजीले मैया हिँडिरहेको बाटोमा फूल दिन उभिन्छ तर सोही फूल मैयाको कपालमा पहिले नै प्रशस्त हुन्छ । यसले एक बलियो सन्देश दिन्छ कि अबका महिलालाई पुरुषको स्वीकृतिको आवश्यकता छैन । ऊ बौद्धिक र सामाजिक दुवै रूपमा पुरुषभन्दा कम छैनन् वा सक्षम छिन् र आफ्नो बाटो आफैँ बनाउन सक्छिन् । नेपाली चलचित्रका लागि कबड्डी एक सुन्दर कोसेली हो ।
४) सेतो सूर्य (२०७३)
फेरि २०७२ सालमा नै फर्कौं, जहाँ भूकम्प र नाकाबन्दीको बीचमा देशले केही क्षण उत्सव मनाएको थियो । सालौँसालको पर्खाइपछि अन्तत्वगत्वा संविधान पारित भयो । अरु राष्ट्रलाई सामान्य लाग्ने कुरा, नेपालका लागि महत्त्वपूर्ण पाइला थियो । यही समयलाई दीपक रौनियारको चलचित्र सेतो सूर्य’ ले प्रतिकात्मक प्रकारले बुझाउन खोज्छ ।
बुबा चित्रको मृत शरीरको कर्मकाण्डको क्रिया, दुई छोरा, एक जेठी श्रीमतीको छोरा चन्द्र (दयाहाङ राई ) र अर्को कान्छी श्रीमतीसँगको छोरा सुरज (रवीन्द्र सिंह बानियाँ) ले मिलेर गर्नुपर्ने हुन्छ । चन्द्र पूर्वमाओवादी विद्रोही, सुरज भूतपूर्व आर्मी र बुबा राप्रपाका हुन्छन् । शरीरलाई क्रियास्थानमा लग्ने समयमा उब्जिने दुईबीचको तनाव, समयसँग नबदलेको समाजका कारण आउने अवरोधलाई नै प्रमुख रूपमा चलचित्रले आफ्नो ८८ मिनेटको समय अवधिमा समेट्छ ।
विचारधाराहरूलाई भुलेर शरीरलाई गन्तव्यमा पुर्याउने काम कति गाह्रो हुन्छ भन्ने कुरा दशकमा विभिन्न पार्टीको सोच नमिल्दा देशमा निम्तिएको बेतिथिबाट बुझ्न सकिन्छ । ‘जनयुद्ध’को एक दशक पुग्दा पनि दृष्टिकोणहरूमा परिवर्तन नदेखिएको प्रणालीको बदलावका लागि लडेको व्यक्ति सत्ता हात परेपछि शक्ति प्रदर्शनमा नै लागेका कुराहरू चलचित्रले सशक्त रूपमा देखाउँछ । जसरी सिनेमाले रङको प्रयोग गर्छ, नेपाली झण्डाको, पात्रहरूका नामको, पात्रहरूको पहिरनको डिटेलिङ प्रयोग गर्छ, यसले आमदर्शकलाई बौद्धिक रूपमा लिएको महसुस हुन्छ र आफूलाई चलचित्र हेरिसकेपछि मज्जाले घण्टौँ केलाउन छुट दिन्छ ।
चलचित्रमा नेपाली जनताको यो दशकमा मुख्य पार्टीहरूप्रतिको वितृष्णा, बाल पात्रहरूको निर्दोषपन र अभिभावकको परिचय नखुल्दा आइडेन्टिटी क्राइसिस बुझिन्छ । सेतो सूर्यलाई राजनीतिक, सामाजिक दृष्टिकोणले दशकको अत्यन्त महत्त्वपूर्ण चलचित्र मान्नुपर्छ, जसले राष्ट्को आगामी दश वर्षका लागि आशावादी रहन प्रेरणा दिन्छ ।
आशा छ, आगामी दशकमा पनि थुप्रै नेपाली सिनेमाले अझ सशक्त रूपमा दर्शकमाझ यसरी नै सामाजिक प्रतिबिम्बहरू देखाइरहन सकून् ।
याे पनि..
प्रकाशित मिति: शनिबार, चैत ११, २०७९ ०८:१०
-1741431346.jpeg)
