अन्तर्राष्ट्रिय अदालतकाे पक्राउ पुर्जीले रुसी राष्ट्रपति पुटिन साँच्चै पक्राउ पर्छन् ?

अन्तर्राष्ट्रिय अपराध अदालत (आईसीसी)ले रुसी राष्ट्रपति भ्लादिमिर पुटिनविरुद्ध शुक्रबार पक्राउ पुर्जी जारी गर्‍याे । अदालतले भनेको छ, ‘पुटिनले युक्रेनमा युद्ध अपराध गरेका छन् । युक्रेनी बालबालिकाकाे अपहरण र देश निकाला उनको अपराध हो ।’

यसै आरोपमा पुटिनलाई पक्राउ गर्न आईसीसीले पक्राउ पुर्जी जारी गरेको हो । तर के पुटिन साँच्चै पक्राउ पर्छन् ? धेरैलाई अन्तर्राष्ट्रिय अपराध अदालत र पुटिनको शक्ति जान्न मन लागेको हुन सक्छ । आउनुस्, यसबारे हामी तपाईंलाई केही वास्तविकता भन्छाैँ ।

के साँच्चै पुटिन पक्राउ पर्छन् ?

आईसीसीसँग कुनै पनि देशका नेता वा कुनै व्यक्तिलाई पक्राउ गर्ने शक्ति छैन । किनकि, उसँग आफ्नै कुनै प्रहरी बल छैन । अन्तर्राष्ट्रिय कानुनअनुसार, आईसीसीले कुनै पनि देशको नेतालाई दोषी ठहर गर्न सक्छ । दोषीविरुद्ध पक्राउ पुर्जी पनि जारी गर्न सक्छ । तर गिरफ्तारीका लागि ऊ संसारभरका देशको भर परेको हुन्छ ।

यस्तोमा पुटिन दुई तरिकाले गिरफ्तार हुन सक्छन् । पहिलो, पुटिनलाई रुसले नै सुम्पनुपर्‍यो या त उनी रुसबाहिर निस्केका बेला कुनै देशले गिरफ्तार गर्ने हिम्मत गर्नुपर्‍याे ।

आईसीसीले आफ्ना सदस्य देशमा यो कुरालाई लिएर दबाब बढाउन सक्छ । यस्तोमा रुसका राष्ट्रपति पुटिनको विदेश यात्रामा यसको असर पक्कै पर्ने छ ।

तर सबै सदस्य देश आइसीसीको दबाबमा पर्छन् भन्ने छैन । यसअघि यस्तै घटना हामीले देखिसकेका छाैँ । पूर्व सुडानी नेता उमर अल बसिरविरुद्ध पनि आईसीसीले वारेन्ट जारी गरेको थियो । तैपनि उमरले दक्षिण अफ्रिका, जोर्डनलगायत केही आईसीसी सदस्य देशको सफल भ्रमण गरेका थिए । सन् २०१९ मा सत्ताबाट हटाइएपछि समेत सुडानले अहिलेसम्म उनलाई आइसीसीको जिम्मा लगाएको छैन ।

कोलम्बिया ल स्कुलका प्राध्यापक म्याथ्यु भेक्समेन भन्छन्, ’आईसीसीले निकै महत्त्वपूर्ण कदम चालेकाे हो तर पुटिन समातिएको देखिने सम्भावनाचाहिँ कम छ ।’

पुटिन किन पक्राउ पर्न सक्दैनन् ?

रुस आईसीसीको सदस्य देश होइन । हुनलाई युक्रेन पनि आईसीसीको सदस्य छैन । तर आईसीसी पुटिनविरुद्ध आरोप दायर गर्न किन पनि सक्षम भयो भने, युक्रेनले वर्तमान स्थितिमा आफ्नो अधिकार क्षेत्रलाई स्वीकार गरेको छ ।

आईसीसीको यो पक्राउ पुर्जीलाई लिएर रुसले प्रतिक्रिया दिइसकेकाे छ । अन्तर्राष्ट्रिय अपराध अदालतले लगाएको आरोपहरू रुसले खण्डन गरेको छ । साथै पक्राउ पुर्जीलाई ‘अर्थहीन’ भनिदिएको छ । रुसी विदेश मन्त्रालयले भनेकाे छ, ‘रुसी राष्ट्रपति भ्लादिमिर पुटिनविरुद्ध अन्तर्राष्ट्रिय अपराध अदालतले पक्राउ पुर्जी जारी गर्नुको कुनै अर्थ छैन । किनकि रुसले २०१६ मा आईसीसीसँगकाे सन्धि खारेज गरिसकेकाे छ ।’

पुटिनविरुद्धको वारेन्टलाई अस्वीकार गर्दै विदेश मन्त्रालयकी प्रवक्ता मारिया जखारोभाले भनिन्, ‘रुस अन्तर्राष्ट्रिय अपराध अदालतको रोम कानुनको सदस्य छैन । र, यसअन्तर्गत कुनै जिम्मेवारी पनि लिँदैन । रुसले यो निकायलाई कुनै सहयोग गर्दैन ।’ आईसीसीले जारी गरेको पक्राउ पुर्जी रुसमा कानुनी रूपले शून्य हुने उनले बताएकी छन् ।

रुसका पूर्वराष्ट्रपत एवं रुसी सुरक्षा परिषद् उपाध्यक्ष दमित्री मेदभेदेवले पुटिनका लागि आईसीसीको गिरफ्तारी वारेन्टको तुलना ट्वाइलेट पेपरसँग गरेका छन् । उनले ट्विटरमा लेखेका छन्, ‘अन्तर्राष्ट्रिय अपराध अदालतले भ्लादिमिर पुटिनविरुद्ध गिरफ्तारी वारेन्ट जारी गरेको छ । ट्वाइलेट पेपरमा इमोजीका साथ भन्न आवश्यक छैन, यसको प्रयोग कहाँ गर्नुपर्छ ।

आइसीसीले शुक्रबार रुसी राष्ट्रपति र रुसी अधिकारी मारिया अलेक्सेयेभना लाभोभा बेलोभाविरुद्ध युक्रेनी बच्चालाई रुस पठाएको कथित योजनाका लागि पक्राउ पुर्जी जारी गरेको थियो । लिडेन विश्वविद्यालयमा सार्वजनिक अन्तर्राष्ट्रिय कानुनका सहायक प्रोफेसर सेसिली रोज भन्छन्, ‘जबसम्म रुसमा शासन परिवर्तन हुँदैन, तबसम्म पुटिनलाई युद्ध अपराधका लागि कटघरामा उभ्याउन सम्भव छैन ।’

आईसीसीले के भन्यो ?

अदालतले भनेको छ, ‘पुटिनले बच्चाको अपहरण रोक्नका लागि आफ्ना अधिकारीलाई भनेनन् । उनले बच्चालाई डिपोर्ट गर्ने अन्य अधिकारीलाई पनि रोकेनन् । कुनै कारबाही पनि गरेनन् ।’

२४ फेब्रुअरी २०२२ मा पुटिनले युक्रेनमाथि आक्रमण सुरु गरेका थिए । यसपछि आईसीसीका अभियोजनकर्ता करिम खानले युक्रेनमा सम्भावित युद्ध अपराध, मानवताविरोधी अपराध र नरसंहारको अनुसन्धान सुरु गरेका थिए । दुई देशबीच युद्ध अहिले पनि जारी छ ।

न्युयोर्क टाइम्सको रिपोर्टअनुसार, रुसको बाल अधिकार आयुक्त मारिया लभोभा बेलोभाविरुद्ध पनि गिरफ्तारी वारेन्ट जारी गरिएको छ । युद्ध सुरु भएपछि धेरैपल्ट रुसी सैनिकमाथि युक्रेनी बच्चा अपहरण गरेको आरोप लागेको थियो । रुसले यी आरोप इन्कार गरेको छ तर बच्चाहरूलाई रुस पठाएको कुराचाहिँ अस्वीकार गरेको छैन ।

मारियाले सधैं रुसको यो कामलाई देशभक्ति र मानवीय प्रयास बताएकी छन् । युद्धमा घरविहीन बन्न पुगेका युक्रेनी बालबालिकालाई रुसले एडप्ट गरिरहेको उनको जिकिर हुने गरेको छ ।

युद्ध अपराध के हो ?

युद्धमा पनि केही नियम हुन्छन् । यी नियम जेनेभा कन्भेन्सन, हेग कन्भेन्सन र अन्य अन्तर्राष्ट्रिय कानुन र सम्झौताअन्तर्गत बनायएको हो ।
युद्ध अपराध युद्धको नियमको उल्लंघन हो । जानीबुझी नागरिकलाई मार्नु वा युद्धबन्दीलाई मार्नु, यातना दिनु, बन्धक बनाउनु, नागरिक सम्पत्तिको अनावश्यक रुपले नष्ट गर्नु, युद्धका क्रममा यौन हिंसा, लुटपाट, सेनामा बच्चा भर्ती गर्नु, नरसंहार आदिजस्ता अपराध ‘युद्ध अपराध’ मा पर्छन् ।
संयुक्त राष्ट्र संघका अनुसार सबैभन्दा पहिला २०औँ शताब्दीको सुरुवातमा युद्धको नियम बनाइएको थियो । यी नियम हेग कन्भेन्सन १८९९ र १९०७ र १८६४ देखि १९४९ का क्रममा जेनेभा कन्भेन्सनमातहत भएका चार सन्धिबाट तय गरिएको थियो ।
युद्धका बेला केही घातक हतियार जस्तो कि एन्टी पर्सनल ल्याण्डमाइन्स, केमिकल वा बायोलोजिकल हतियार आदिको प्रयोगमा हेग कन्भेन्सनले रोक लगाउँछ भने जेनेभा कन्भेन्सनले युद्धका क्रममा गरिने युद्ध अपराधको नियम निर्धारित गर्छ ।
तर रुसले युद्ध अपराधको आरोपलाई ठाडै अस्वीकार गरेको छ । पक्राउ पुर्जीबारे युक्रेनले यो त सुरुवात मात्र भएको प्रतिक्रिया दिएको छ । पक्राउ पुर्जीपछि अब पुटिनसामु अरु पनि चुनौती आउने देखिन्छ ।

-एजेन्सीहरूकाे सहयाेगमा ।

प्रकाशित मिति: शनिबार, चैत ४, २०७९ १०:४२