एकै साता अमेरिकाका तीन बैंक टाट पल्टिए, विश्वमा फेरि आर्थिक मन्दीको सुरुवात भएकाे हाे ?

एकै साता अमेरिकाका तीन बैंक टाट पल्टिए, विश्वमा फेरि आर्थिक मन्दीको सुरुवात भएकाे हाे ?

A+ A A-

अमेरिकामा सिलिकन भ्याली बैंक बन्द भएको दुई दिनपछि न्यूयोर्क-आधारित सिग्नेचर बैंक र क्रिप्टोकरेन्सी कारोबारमा नाम कमाएको सिल्भरगेट बैंकमा ताला लाग्यो । लगालग तीन बैंक बन्द भएसँगै अमेरिकाको बैंकिङ प्रणालीमाथि अनेकौँ प्रश्न उब्जेका छन् । अमेरिकासँग अन्य देशको अर्थव्यवस्था पनि जोडिएकाले साताभरमा विकसित घटनाले संसारभरको वित्तीय बजार प्रभावित हुन पुगेको छ । ग्लोबल फाइनान्सियल शेयरले अहिलेसम्म अर्बौं डलर गुमाइसकेको छ ।

अमेरिकाबाट फेरि मन्दीको सुरुवात भएको शंकामा धेरै मानिस डराउन थालेका छन् । कतिपयले त यसलाई सन् २००८ को आर्थिक मन्दीसँग तुलना गरिरहेका छन्, जसको थालनी अमेरिकाबाटै भएको थियो । अहिले अमेरिकाको १६औँ ठूलो बैंकसँगै अन्य दुई बैंक 'कोल्याप्स' भएको घटनालाई मानिसहरूले १५ वर्षअघिको मन्दी सम्झेका हुन सक्छन् ।

तर के अमेरिकाबाट फेरि विश्व आर्थिक मन्दीको सुरुवात भएको हो त ? सन् २००८ को मन्दी कसरी सुरु भएको थियो, अहिलेको घटनासँग त्यसलाई किन तौलिइँदै छ ? आउनुस्, यसबारे चर्चा गरौँ । सबैभन्दा पहिला सन् २००८ को मन्दीको सारांश ।

धेरैलाई थाहा नहुन सक्छ, सन् २००८ को आर्थिक मन्दी एक्कासि आएको थिएन । यसको सुरुवात ९० को दशकमै भएको थियो । सन् १९९० पछि र २००० भन्दा अगाडिको समयमा अमेरिकाले 'डट कम क्र्यास' र आतंकवादी आक्रमणजस्ता घटना झेलेको थियो, जसको असर त्यहाँको अर्थव्यवस्थामा गहिरोसँग परेको थियो । डट कम बबल (इन्टरनेट बबल) अमेरिकामा सन् १९९५ र २००२ बीचको समयमा भएको घटना हो । यो बेला नयाँ कम्पनीहरूले राम्रो पैसा कमाउने ठानेर लगानीकर्ताले इन्टरनेटमा आधारित स्टार्टअपहरूमा ठूलो लगानी गरेका थिए । त्यसैले पनि टेक कम्पनीहरूको शेयरमूल्य शिखरमा थियो तर २००२ मा आएर डट कमको बेलुन फुट्यो । इन्टरनेटसम्बन्धी स्टार्टअपबाट प्रतिफल राम्रो नआएपछि लगानीकर्ताहरू भाग्न थाले, जो पहिला अन्धाधुन्ध लगानी गरिरहेका थिए । शेयरको गिरावटले एकपछि अर्को इतिहास बनाउँदै गयो । मानिसहरूले शेयरबजारबाट पैसा निकाल्न थाले ।

अमेरिकी सरकारका लागि यो निकै ठूलो संकटको घडी थियो, किनभने मानिसले खर्च गरिरहेका थिएनन् । अनि फेडरल रिजर्भले ब्याज दर घटाउन थाल्यो । सन् २००० मा ६.५ प्रतिशत रहेको ब्याजदर २००१ मा करिब १ प्रतिशतमा आइसकेको थियो । ब्याजदर कम भएपछि मानिसहरूले बैंकमा आफ्नो पैसा राख्नुको साटो कर्जा लिन थाले । राम्रो आम्दानी र विश्वसनीय सम्पत्ति नभएकालाई समेत बैंकहरूले सामान्य मोर्टगेज (धितो) मा लोन दिन थाले । मोर्टगेज भनेको बैंक र कर्जा लिन चाहने व्यक्तिबीचको एक खालको सम्झौता हो । यदि कर्जा लिने व्यक्तिले बैंकको पैसा तिर्न सकेन भने यही सम्झौताअनुसार बैंकले ऋणीको सम्पत्ति बेचेर पैसा उठाउँछ ।

बैंकबाट सजिलै कर्जा लिएर मानिसहरूले गाडी र घर किन्न थाले । तीव्र रूपमा घरको बिक्री बढ्यो र दाम पनि आकाशियो । अन्धाधुन्ध ऋण बाँडेकाले बैंकलाई तरलता अभाव हुन थाल्यो । समस्याबाट उम्किन बैंकहरूले कलोट्रलाइज्ड डेब्ट अब्लिगेसन (सीडीओ) को सहायता लिए । तरलता अभाव भएका बेला बैंकहरूले आफूसँग भएका हजारौँ मोर्टगेजको बन्डल बनाएर सिंगल बोन्डका रूपमा दोस्रो पार्टी, जस्तो कि लगानीकर्ता, संस्थान, बीमा कम्पनी वा सञ्चय कोषलाई बेचिदिन्छन् ।

यसको बदलामा दोस्रो पार्टीले बैंकलाई नगद दिन्छ । यसबाट बैंकको तरलता अभाव समाधान हुन्छ । बैंकले जुन मोर्टगेजहरूको बोन्डलाई बेच्छन्, यसैलाई सीडीओ (कलोट्रलाइज्ड डेब्ट अब्लिगेसन) भनिन्छ । लोन लिने व्यक्तिले ब्याज र सावाँ बुझाउँदा राम्रो मुनाफा हुने भएकाले थर्ड पार्टीहरूले सीडीओ किन्ने गर्छन् । तथ्याङ्कअनुसार, यस्तो सीडीओ असफल हुने सम्भावना हुँदैन । तर, यहाँ समस्या के थियो भने बैंकहरूले बनाएको मोर्टगेजमा 'सब प्राइम मोर्टगेज' (कर्जा तिर्न हम्मेहम्मे पर्ने खालका ऋणी) को संख्या धेरै थियो । कमिसनकाे चक्करमा बैंकहरूले पर्याप्त जाँचबिनै बाँडेको कर्जालाई यहाँ ‘सब-प्राइम लोन’ भनिएको हो । यस्तो कर्जा डुब्ने सम्भावना उच्च हुन्छ ।

यस्तोमा थर्ड पार्टीले जोखिम किन उठाउन चाहन्थ्यो । त्यसैले यो जोखिमसँग जुध्न अमेरिकाको मल्टिनेसनल फाइनान्स एण्ड एन्स्योरेन्स कम्पनी (एआईजी)ले स्पेसल क्रेडिट डिफल्ट स्वेप पोलिसी (सीडीएस) ल्यायो । यसैलाई वित्तीय संकटको सबैभन्दा प्रमुख कारण मानिन्छ । एआईजी अमेरिकाको सबैभन्दा ठूलो र प्रतिष्ठित इन्स्योरेन्स कम्पनी थियो, जसको व्यापार ८० भन्दा बढी देशमा फैलिएको थियो ।

एआईजीले ती जोखिमयुक्त सीडीओहरूमा इन्स्योरेन्स दिन थाल्यो । कुनै सीडीओ डुबेमा त्यसको घाटा एआईजीले चुकाउने भएपछि अमेरिका मात्रै नभएर अन्य देशका लगानीकर्ता (संस्थान, इन्स्योरेन्स कम्पनी) ले पनि सीडीओ किन्न थाले । हुन पनि एआईजीले सीडीओ बेचेर मनग्य फाइदा लिइरहेको थियो । केही वर्षभित्रै यो इन्स्योरेन्स पाेलिसीबाट उसले अर्बाैं डलर कमायो । सन् २००० देखि २००७ सम्म इन्भेस्टमेन्ट बैंकर्सले पनि सीडीओ बेचेर करोडौँ डलर कमाए ।

नाफासँगै एआईजी कम्पनीको लालच पनि बढिरहेको थियो । कुनै कम्पनीले आफ्नो इन्स्योरेन्स पाेलिसी बेच्छ भने त्यो चुकाउनका लागि ऊसँग त्यति नै पुँजी वा सम्पत्ति हुनुपर्छ । तर, लोभैलोभमा एआईजीले पुँजीको सीमारेखा पार गर्‍यो । पहिलाको डाटा हेरेर एआईजीलाई के भराेसा थियाे भने इन्स्योरेन्सको पैसा चुकाउनुपर्ने स्थिति आउँदै आउँदैन । यसरी बैंकहरूले पनि एआईजीको भरोसामा केही वर्षसम्म मानिसहरूलाई कम ब्याजदरमा कर्जा दिइरहे । यसबाट अमेरिकामा हाउजिङ मार्केटको मूल्य शिखरमा पुग्यो ।

यहाँसम्म हेर्दा एआईजीदेखि बैंक अनि आमनागरिकसम्म सबैले राम्रै पैसा कमाइरहेका थिए । खासमा यो नाफा एक ‘बेलुन’ मात्र थियो, जुन कुनै पनि बेला फुट्न सक्थ्यो । र, २००६ देखि यो फुट्न थाल्यो । अमेरिकाको फेडरल रिजर्भले ब्याजदर १.७५ बाट बढाएर ५.२ प्रतिशत बनाइदियो । यसरी ब्याजदर बढेपछि ऋणीहरूमा ठूलो असर पर्‍यो । सब प्राइम लोन लिनेमा गनिएकाहरू सबैभन्दा बढी प्रभावित भए । किनभने त्यति धेरै ब्याज तिर्न सक्ने उनीहरूको आम्दानी नै थिएन । परिणामस्वरूप उनीहरूले बैंकको किस्ता दिन छाडे । यसरी ऋण नतिर्नेको संख्या बढ्दै जाँदा यी मोर्टगेजबाट बनाइएका सीडीओको मूल्य पनि घट्न थाल्यो । यिनै सीडीओ बेचेर बैंकहरूले थर्ड पार्टीबाट पैसा लिन्थे र मानिसहरूलाई कर्जा दिन्थे ।

बैंकहरूले ऋण तिर्न नसक्नेहरूको घर बेच्न थाले । यसबाट हाउजिङ मार्केटमा घरहरूको बिक्री मागभन्दा धेरैगुणाले बढ्यो । नतिजा के भइदियो भने केही समयअघिसम्म आकाश छाेएको घरको मूल्य एकाएक जमिनमा झर्‍यो । घरको मूल्य कर्जा रकमभन्दा कम भएपछि आरामले लोन तिर्न सक्ने ऋणीले पनि किस्ता तिर्न छोडिदिए ।

अमेरिकाको हाउजिङ मार्केट यसरी दुर्घटनामा पर्नु सबै बैंक, सीडीओ किन्ने तेस्रो पक्षका लागि चिन्ताको विषय थियो । तैपनि उनीहरूलाई के ढुक्क थियो भने आफ्नो सीडीओको नाेक्सानी एआईजीले गरिदिन्छ । किनभने उनीहरूले सीडीएस पोलिसी किनेका थिए । इन्स्योरेन्सबाट पाइने पैसाले आफ्नो घाटा पूर्ति गर्न सक्ने उनीहरूको विश्वास थियो । हामीले माथि नै भनिसक्यौँ, सबै पैसा तिर्न एआईजीसँग यति ठूलो पुँजी नै थिएन ।

उसले जति पैसा दिन सक्थ्यो, त्यो दियो । र, १५ सेप्टेम्बर २००८ को दिन एआईजीको सबै पैसा सकियो । त्यही दिन अमेरिकाको सबैभन्दा पुरानो बैंक लेहम्यान ब्रोदर्स टाट पल्टियो । पछि बेयर स्टर्न्स, मेरिल लिन्चजस्ता इन्भेस्टमेन्ट बैंक बर्बाद भए । यो संकटमा बैंक र इन्भेस्टमेन्ट बैंकलाई करिब ४ सय ५० विलियन डलरको घाटा लागेको थियो ।

यसरी हेर्दाहेर्दै सब प्राइम मोर्टगेज क्राइसिस ठूलो आर्थिक संकटमा बदलियो । जोखिमपूर्ण सीडीओ अमेरिकाबाहिरका संस्थान, कम्पनीहरूले पनि लिएकाले यसको असर अमेरिकामा मात्र सीमित भएन ।

यो घटनाका माझ के भने, उद्योग र व्यवसायले पनि कर्जा पाउन छोडे । कम्पनीलाई चाहिने लगानी पूरा नहुँदा मानिसहरूको जागिर जान थाल्यो । र, बेरोजगारीदर १० प्रतिशत पुग्यो । हजारौँ मानिसले जागिरबाट हात धुनुपर्‍यो । अमेरिकाको अर्थव्यवस्थामा संसारका अन्य अर्थव्यवस्था पनि जोडिएका हुन्छन् । जसका कारण अमेरिकाबाट सुरु भएको वित्तीय संकट संसारका अन्य देशमा पनि पुग्यो । १६ महिनासम्म मन्दी चल्यो, जसलाई 'ग्रेट रिसेसन' भन्ने गरिन्छ । यस क्रममा अमेरिकाको बजारमा हाहाकार मच्चियो । अमेरिकाको जीडीपी दोस्रो विश्वयुद्धपछि सबैभन्दा धेरै घट्यो । अमेरिकासँगै संसारभरको बजारमा पनि हाहाकार मच्चियो ।

सिलिकन भ्याली बैंकमा के भयो ?

हामीले माथि चर्चा गर्‍यौँ २००८ को आर्थिक मन्दीको सारांश । यसबाट के बुझ्न सकिन्छ भने, २००८ को संकट खासमा कुनै एक बैंकका कारणले वा कुनै एक वित्तीय संस्थाका कारणले थिएन, बरु यो पूरै बैंकिङ, वित्तीय र बीमा प्रणालीको असफलता थियो । जसलाई लामो समयसम्म नजरअन्दाज गरियो । र, बन्द भएका बैंकको साइज अत्यन्तै ठूलो भएकाले त्यसको असर संसारभर पर्‍यो ।

अहिले भएकाे के हाे ?

सिलिकन भ्याली बैंकले खासगरी स्टार्टअपहरूलाई लोन दिन्थ्यो । स्टार्टअपलाई लगानी गर्दैगर्दा बैंकको शेयर उकालो लागिरहेको थियो । राम्रोसँग कमाइ पनि गरिरहेको थियो । किनभने स्टार्टअपले पाएको लगानी यही बैंकमा जम्मा गर्थे ।

यसलाई यसरी बुझौँ, सन् २०१७ मा बैंकसँग ४४ विलियन डलरको निक्षेप थियो । सन् २०२१ को अन्त्यसम्म यो बढेर १ सय ८९ विलियन डलर भयो । तर, समस्या के थियो भने सिलिकन भ्याली बैंकले यो पैसालाई कर्जामा दिएन, बरु यसबाट बन्ड्स किन्यो । र, त्यो बेला बन्ड्समा आजको तुलनामा रिटर्न निकै कम थियो । अर्को कुरा, सिलिकन भ्यालीको ठूलो फोकस स्टार्टअप ग्राहकमा हुन्थ्यो । अर्थात् यसका एक्सपोजर पनि धेरै ज्यादा थिएन । जबकि अमेरिकाको अग्रणी बैंकहरूको बिजनेस मोडल वा पोर्टफोलियो धेरै नै डाइभर्सिफाइड छ । अर्थात् कुनै एक वा दुई सेगमेन्टमा उनीहरूको निर्भरता छैन । त्यसैले सिलिकन भ्याली बैंक बन्द हुनु भनेको फेरि सन् २००८ को जस्तै मन्दीको सुरुवात भएको भन्नु थोरै हतार हुन्छ । (एजेन्सीहरूकाे सहयाेगमा)

प्रकाशित मिति: शनिबार, चैत ४, २०७९ ०८:४०