गाउँबाट विकासमा एक नजर: आबो छोडेर गएको मान्छे, किन पो फर्केको होला नि !

A+ A A-

(२०७२ मा नयाँ संविधान जारी भएसँगै देशमा आर्थिक समृद्धिको नारा निकै चर्को बनेको छ । हुनलाई विकासको मूल फुटाउने नारा पञ्चायतकालमा पनि भएको थियो । राजनीतिक नेतृत्व र योजनाकारको अदूरदर्शिता तर स्वार्थका कारण नेपालीको विकासको सपना भने पूरा हुन सकेन, मुलुक आर्थिक रूपमा झन् कमजोर बन्यो । पहुँच, स्रोत, सम्पत्ति निश्चित व्यक्तिमा केन्द्रित हुँदा राज्य संयन्त्र विचौलियाको हातमा पुगेको छ । पछिल्ला दिनमा रुस–युक्रेन युद्ध, जलवायु परिवर्तन, कोभिड १९, डेमोक्र्याटिक डिक्लाइनलगायतका कारण विश्व ‘डेभलपमेन्ट इन रिभर्स’ मा छ, जसका कारण विश्व आर्थिक मन्दीउन्मुख रहेको विश्लेषण भइरहेको छ । त्यसबाट नेपाल अछुतो रहन सक्दैन । अहिले नेपालमा पनि आर्थिक संकट देखिएको छ, जसले गर्दा नेपालीको समृद्धिको सपना प्रभावित हुने निश्चित छ । यी कुरालाई मध्यनजर राखेर शिलापत्रले विकास बहस शृंखला सुरु गरेको छ । यो चौथो शृंखलामा संघीयताविद् बालकृष्ण माबुहाङको आलेख प्रकाशित गरिएको छ । यो बहसमा तपाईं पनि जोडिन सक्नुहुनेछ ।)

ज्ञानको सन्दर्भ

फागुपुर्णेको छेको पारेर फागुनको तेस्रो हप्ता पूर्व लागियो । हर कुराको अस्पष्टताबीच म मात्र होइन, दुनियाँ बाँचिरहेको छजस्तो लाग्छ । योपल्ट स्वास्थ्यमा कहिल्यै नभोगेको ‘डिजिनेस’ (हल्का रिङ्गटा लाग्नु) भोग्न पर्‍यो । तीन हप्तासम्म चापेको बिमार राम्रो गरी सुबिस्ता नभई जाऊँ कि नजाऊँ भन्दै दोमन लिएर हिँडेँ । यात्राका लागि हवाई टिकट नै काटेर बोलाइसकेपछि सुक्वा (झोली) बोकेर हिँड्नैपर्‍यो । डिपार्चर काठमाडौंबाट, डेस्टिनेसन भद्रपुर थियो ।

डेस्टिनेसन भद्रपुर भनेर लेखेको छ, तर गिराउन्ड भने चन्द्रगढीमा छ । मकवानपुर गढी, सिन्धुली गढी, चिसापानी गढी, मझुवा गढी, हतुवा गढी, साँगुरी गढी सुनेका जति ‘गढी’ सबै कि मध्यपहाडी कि चुरेको चुच्चो–उच्चो ठाउँमा पर्छन् । तर, चन्द्रगढी भने सम्म तराईमा, नेपालको सबैभन्दा होचो जमिन केचना, झापाको छेउछाउ पर्छ । किन यस्तो भनेर मनमा कौतुहल उब्जिन्छ, तर कुनै सन्दर्भ व्यक्ति जवाफ दिन हाजिर छैन वा ज्ञानको स्रोत पढ्न पाउनु छ । मित्र हरि गौतमले अध्ययनार्थ दिएको पुस्तक ‘झापा दिग्दर्शन,’ झण्डै हजार पृष्ठको यताउती पल्टाएर हेरेँ, चित्तबुझ्दो जवाफ छैन । एक मनले भन्छ, ‘पुस्तक प्रस्ट हुन त व्यक्ति, समाजको ज्ञान-विज्ञान प्रस्ट हुनुपर्छ । नभए पछि उसले पनि के गरोस् !’ मनोसंवादमा एक्लै गुज्रिरहँदा मित्र डीबी आङबुङ पनि रहेछन्, अलि अघि । उनले टाढैबाट बोले, ‘सेवारो, सर !’ कस्तो राम्रो सगोत्री भेटेझैँ भयो– साथीले, याक्थुङ भाषामा सेवा, सलाम गर्दा ।

हवाईजहाजबाट भुईंमा उत्रँदा ट्याक्सी आतङ्कले एक प्रकारको ‘एन्जाइटी’ नै उत्पन्न हुन्छ । ट्याक्सी भन्नासाथ मलाई काठमाडौंमा नै एन्जाइटी हुन्छ । नेपालमा ट्याक्सीसित डिल गर्न सहज मान्ने मनुवा कति छन्, थाहा भएन । तर म त्यति सहज मान्दिनँ । विराटनगरबाट धरानसम्म जान २५ सय रुपैयाँ भन्छन्, तर १२ सयवरिपरिमा लग्छन् ।

यो व्यवहारलाई उनीहरूले ‘मिलाएर लग्ने’ भन्छन् । सिधासिधी बुझ्दा ट्याक्सी समात्नु भनेको कि पहिले बाझेका हुन्छौँ, कि बाझ्नेछौँ; र यात्रा गरेर मिलेर जानु भनेर बुझ्नुपर्छ । कुरो मिल्यो भने त मिलेर जाँदा भयो, पैसो ‘मिलाएर’ दिँदा भयो । मिलेन भने चढिसकेको ट्याक्सीबाट उत्रनुपर्छ । तँ तँ र म म हुन्छ । उस्तै परे ड्राइभरले घाँटी समात्न के बेर । अर्थात् आजकलको कुइरे बोलीमा ‘ट्र्याक वान, ट्र्याक टु डाइलग’ लगाउनुपर्छ । तर, चन्द्रगढीमा भने भरसक ‘हरेक माल, एक दाम’ जस्तै रहेछ । हामीले १८ सयमा एक दामको एउटा ट्याक्सी लिएर बाटो लाग्यौँ ।

बाटोमा कुराकानी भयो । हालसालै प्रकाशित मेरो पुस्तक ‘इ:मानु नि:मा’ उपर विमर्श गर्दै झिलझिले कार्यक्रमस्थल पुग्यौँ । हामी नै पाहुना, आयोजक, स्रोताजस्तै भयौँ । किनकि एकछिनसम्म कोही पनि थिएनन् । सम्पर्कबाट थाहा लाग्यो– भेला हुने, बस्ने-खाने सबै दमकमा बन्दोबस्त रहेछ । कार्यक्रम भने वाटर किङ्डम पार्क रिसोर्ट, झिलझिलेमा । आयोजकको सम्पर्कमा आयौँ । हामीलाई कार्यक्रमस्थलमा नै थमथमाए । बनिबनाउ युवाहरूको प्रवेश हुन थाल्यो । दुई जना युवाको सहयोगमा बिहानको खाना खुवाउन करिब १ किलोमिटर पश्चिमको ‘युङ्मा’ (आराम गर्नु) क्याफेमा पुग्यौँ । अघि नै मनमा उब्जेको प्रश्नको जवाफ पाएँ– झिलझिलेमा खाना खान होटलको व्यवस्था त्यहीवरपर रहेनछ ।

खाना खान १ किलोमिटर वरसम्म आउनुपर्ने । भनेपछि थप ४ किलोमिटर गुड्दा दमक पुगिने, ठिकै हो बाँकी बन्दोबस्तका लागि । त्यसो त वाटर किङ्डम पार्क रिसोर्टमा नै किन नगरेको भन्ने प्रश्नमा रिसोर्ट महँगो छ कि ! अनि कार्यक्रम नै दमकमा किन नगरेको त ! यस्तै प्रश्नैप्रश्नको जिन्दगी नै त हो मेरो कृति इ:मानु नि:मा !

दोस्रो, 'याक्थुङ (लिम्बू) ज्ञान महोत्सव !' कस्तो राम्रो कार्यक्रम । जाऊँजाऊँ लाग्ने, र नै पुगेको हो । ज्ञानलाई अङ्ग्रेजीमा ‘नलेज’ भनेर बुझ्दा, समाजको सन्दर्भमा लिँदा ग्लास्गो विश्वविद्यालयमा असमानताका समाजशास्त्री (इनइक्वालिटी अफ सोसोलोजी)का प्राध्यापक बिर्गेत्ते वेसेल्सको एउटा लेखको चर्चा गर्नु सान्दर्भिक होला । ज्ञानको कुरा गर्दा वेसेल्सले समाज (सोसाइटी)को कुरा गर्छिन् । त्यो भनेको समाजमा खोपिएको (इम्बेडेड) तथ्य, तथ्याङ्क (डाटा)को कुरा, जसले समाजबाट सिक्न, जान्नुपर्ने प्रवृत्ति हात लाग्छ । धेरै उपायले समाजले आकार लिएको, सङ्गठित भएको, सामान र सेवा उत्पादन गरेको र उपभोग गरेको हुन्छ; त्यसरी नै उत्पादन र उपभोग गर्ने प्रक्रियाका लागि ज्ञान र सांस्कृतिक व्याख्याहरू हुन्छन् । त्यस कारण ज्ञान भनेको समाजमा जीवनका लागि अर्थपूर्ण उत्पादन र उपभोग रहेछ ।

उनको थप भनाइ छ, 'यसरी ज्ञानको संसार विभिन्न हुन्छ, जुन कोही उत्पादन र उपभोगको निकट हुन्छ भने कोही गोप्य हुन्छन् ।'

महत्त्वपूर्ण याक्थुङ ज्ञान महोत्सवमा मैले बोल्नु थियो ‘उच्च शिक्षामा लिम्बू समुदाय' विषयमा । लिम्बू (याक्थुङ) जनजाति र उच्च शिक्षा हेर्ने हो भने सायदै कोरोलेसन सकारात्मक होला, नत्र नकारात्मक हुन के बेर । किनभने याक्थुङलगायत अधिकांश जनजातिको समाजमा खोपिएका तथ्य, तथ्याङ्क (डाटाहरू) उनीहरूको दैनिकीको सामान (गुड्स) उत्पादन र उपभोगको कुनकुन कुरा उच्चशिक्षामा चर्चा हुन्छ ? उनीहरूले उपयोग गर्ने विषय वस्तुहरू केके छन् त ? उनीहरूको समाजले आकार पाएको, उत्पादन गरेको, उपभोग गरिरहेको वस्तु वा सेवाका बारेमा सामाजिक वा सांस्कृतिक व्याख्या र अर्थ कहाँ–कहाँ भइरहेको छ त ? यी तमाम सोधी खोजीहरू मनन गर्दै शिक्षा के हो ? किन हो ? किन होइन ? कति सोध्ने-खोज्ने र कति नगर्ने एउटा द्विविधामा बोल्नुपर्‍यो ।

१८औँ शताब्दीको ज्ञानोदय युरोप, त्योभन्दा अघिको उनीहरूको अवस्था र नेपालले लिएको उच्च शिक्षामा ‘याक्थुङ’ कहाँनिर छ ? बहस पैरवी गर्दै, केही आलोचनात्मक टिप्पणीहरूसहित मैले मेरो कुरो सिध्याएँ । मपछि बोल्ने मित्रहरूका एकदमै राम्रा कार्यपत्रहरू सुनेर आनन्द आयो । वेसेल्सले भनेझैँ ज्ञानको उत्पादन, उपभोग र सांस्कृतिक रूपमा अर्थ्याउन मुन्धुममय परम्परा भएको याक्थुङ युवाको पहल सराहनीय रह्यो । कार्यक्रमको उद्देश्य र लक्ष्य पूरा भयो भएन, आयोजक मित्रहरूले जान्ने कुरो भयो । निरन्तरताका लागि शुभकामना दिएँ, र छ पनि । मेरो दृष्टिकोणमा कार्यक्रममा अत्यन्त सफल हुँदाहुँदै वेसेल्सको दोस्रो पक्ष, गोपनीय कुराहरू पनि गरौँ ।

सम्भवतः तेस्रो, चौथो विश्वको समस्या नेपालको पनि छ । त्यो भनेको कार्यक्रम कार्यक्रमका लागि आयोजना भएको हो कि जस्तो हुने के ! कार्यक्रम भन्नेबित्तिकै पहिलो कुरो वित्तीय पक्ष आउने, दोस्रोमा सहभागी र तेस्रोमा स्रोत व्यक्तिहरू । जसका कारण कार्यक्रम सधैँ भव्य रूपमा आयोजना हुन्छ, भरसक भव्य होटल, क्याफे, वा ब्याङ्क्वेटमा । सहभागीहरू ज्ञानको भन्दा पनि अरू ‘लजिस्टिक्सहरू’मा आकर्षित भइदिन्छन् । त्यसले ज्ञानको सकारात्मक दायरा खोल्नुमा भन्दा पनि नकारात्मक एक प्रकारको फेसनको जस्तो गलत प्रवृत्तिको दायरा मात्र खोलिरहेको चालै पाउँदैनौँ ।

धरानबाट दश/पन्ध्र मिनेटमा पुगिने पाञ्चायन झोडा पुग्न लगभग पाँच दशक लाग्यो । हुन त म त्यहाँ पुग्नु र नपुग्नुको के अर्थ, तर मेरो नजरको विकास, त्यहाँको समाज र ज्ञानको कुराले त्यो ठाउँ बत्तीमुनिको अँध्यारोजस्तो अनुभूत गरेँ ।

एनजीओवाद (एनजीओज्म) एउटा नकारात्मक पदावली हो, जसको अभ्यास सकारात्मकभन्दा नकारात्मक नै छ । अपितु, यो विशेषतः विदेशी अनुदान दिनेहरूमा लागू हुन्छ । जस्तो; अनुदान दिनेहरूको दैविकीकरण । तर, त्यो स्वदेशमा पनि स्थानीय सरकार र अरू विभिन्न एजेन्सीहरूमार्फत वित्तीय बजेट व्यवस्थापनलाई मात्र जोड दिइयो भने ज्ञान महोत्सव कार्यक्रमका लागि कार्यक्रममा सीमित हुन पुग्छ ।

मेरो किताब इ:मानु नि:मा (डुल्नु र बुझ्नु)को विमर्श धरानमा आयोजना गर्ने पूर्वकार्यक्रमअनुसार धरान पुगेँ, मदन भण्डारी राजमार्गको पथरी जाँतेबाट- पानबारी धरानसम्मको कच्ची बाटो भाइको बाइक हँकाइमा धुलो खाएर । चतराबाट भिमानसम्मको बाटो चालै नपाई चार लेनको पक्की बाटो बनिसकेको छ, पुलहरूको निर्माणमा ढिलासुस्तीबाहेक । तर, जाँते-पानबारी धरानको बाटो पनि पक्की बनिसक्यो होला भन्ने अपेक्षा थियो । तर पाइएन । दुई सालअघिकै कुरा हो, ‘मदन भण्डारी’ राजमार्ग त ‘मधेस-बन्द’ राजमार्ग हो भन्ने बुझाइ, यो साल पुष्टि भयो । हो रहेछ । किनकि मधेस बन्द हुने भनेको सप्तरी पश्चिम हो सुनसरी, मोरङ र झापाको उत्तरी भेगमा सायदै बन्द हुन्छ । नभन्दै गएको साल जति काम भएको थियो, अहिले पनि उस्तै सुस्त छ, बाटो बनाइ ।

धरान भौगोलिक रूपमा पहाड र तराईको मझधार भए पनि पर्वते त्यसमा पनि राई लिम्बूको सघन बासस्थल हो । अपितु मारवाडी, बाहुन-क्षत्री, नेवारको पनि सघन उपस्थिति छ । मेरो बुझाइमा धरान ज्ञान, विज्ञान, राजनीति, व्यवसाय र व्यापारको प्रवेशद्वार नै हो पूर्वी पहाडको । त्यसो त विगतमा लिम्बूवान्‌को सुबाङ्गी, गोबाङ्गी, मुखिया, थरी सबै प्रथा निचोरिएर धरान आइपुग्दा धरानको नाम फेरेर ‘सुवास’ राख्दा राम्रो हुन्थ्यो । बौद्धिक रूपमा निकै नै अगाडि रहेको धरानको ‘लिम्बूवान् स्टडिज सेन्टरको,’ विजयपुर च्याप्टरको आयोजना विमर्श सम्पन्न भयो ।

विमर्शमा डा. रामनारायण कन्दङ्वा, डा. जीवनकुमार राई, जङ्गबहादुर भट्टराई, टीका आत्रेय र अर्जुन माबुहाङको समीक्षा थियो भने प्रा.डा. गोविन्द तुम्बाहाङको कन्क्लुडिङ रिमार्क्स (समापन विचार) थियो । कवि बच्चु हिमांशुसितको संवादबाट सुरु भएको कार्यक्रम ४ घण्टा चल्यो । पुस्तकको विषय विविध समीक्षकले चर्चा गर्दा विलक्षण प्रतिभा प्रस्फुटन हुँदा पनि पुस्तकको चर्चा रित्तिएन । ४ घण्टा बितेको पत्तै भएन । पूर्वी बसाइको एउटा उन्नत ज्ञानको विमर्शको अनुभूति भयो ।

कार्यक्रमको अन्त्यपछि धरान शहर छोड्न चारकोसे वन काटेर हामी पाञ्चायन झोडा पुग्यौँ । चारकोसे वन, सघन रूपमा झाडीमा परिणत भएछ । सम्भवतः मोरङको बक्रा खोलादेखि सुनसरीको चतरा, कोसी नदीसम्म अटुट रूपमा रहेको सदावहार वन, सङ्कटग्रस्त छ । कम्तीमा यो वनक्षेत्र प्राकृत जति छ, त्यसलाई आधुनिक वन विज्ञानको दृष्टिकोणबाट बचाउनु र हुर्काउनु सङ्घीय तथा प्रादेशिक सरकारले गर्दा हुने हो । तर, ज्ञानको अभावमा प्राकृतिक साधन र स्रोत निमिट्यान्न पार्ने वर्ण, वर्ग र वंशको राज छ, खोइ कसलाई भन्नु ।

विकास

आजभन्दा करिब ४८ वर्षअघि पाञ्चायन झोडा र चारकोसे वनको सीमान्तकृत बसोबासका मेरा छिमेकी साइँला र कान्छा राईको घर सोधेर पत्ता लाग्यो । नजिकै स्वतन्त्र बग्ने सानो झाप्रेखोला, जसको शिर धरान शहरको कुनै एउटा सुक्खा खोल्सी, तर हरियो वनले सिञ्चित भएर पाञ्चायन झोडा निस्कँदा सानो खोलो बनिदिन्छ, त्यही झाप्रे खोला चारैतिर बाँधेर जलाशयहरू बनाएको रहेछ । चारकोसे वनका ठूलाठूला रुखहरू त सकिए नै, तर स–साना बुट्यानहरूको जङ्गल भने अतिक्रमित भएको रहेनछ । घना रेन फोरेस्ट जस्तो चारकोसे वनबाट चर्न आउने लुइँचे र कालिजको बथान खमार (धानको कुन्यु) वरिपरि एकाबिहानै देख्न पाइन्थ्यो । ती वन मासिएसँगै लोप भए होलान् । धरानबाट दश/पन्ध्र मिनेटको मोटरसाइकल ड्राइभिङको दूरीको गाउँ पाञ्चायन झोडापुग्न लगभग पाँच दशक लाग्यो । हुन त म त्यहाँ पुग्नु र नपुग्नुको के अर्थ, तर मेरो नजरको विकास, त्यहाँको समाज र ज्ञानको कुराले त्यो ठाउँ बत्तीमुनिको अँध्यारोजस्तो अनुभूत गरेँ ।

मेरा बालसखा गुन्द्रुके, टाउके र नेप्टी मसँगै बाख्रा चराउँथे । म स्कुल पनि जान्थेँ, तर उनीहरू गएको सम्झना छैन । मेरा बालमित्रहरूमध्ये नेप्टीसित मात्र भेट भयो । टाउकेको चोला धेरैपहिले उठेको रहेछ, गुन्द्रुके होलीको दिन बिहानै खोयाबिर्के लाएर निस्केको रे, भेटिएन ।

साइँला राई पक्षाघात भएर बसेका थिए भने कान्छा राई सकुशल अझै बाख्रा चराउन सक्ने रहेछन् । मेरा बालसखा गुन्द्रुके, टाउके र नेप्टी मसँगै बाख्रा चराउँथे । म स्कुल पनि जान्थेँ, तर उनीहरू गएको सम्झना छैन । मेरा बालमित्रहरूमध्ये नेप्टीसित मात्र भेट भयो । टाउकेको चोला धेरैपहिले उठेको रहेछ, गुन्द्रुके होलीको दिन बिहानै खोयाबिर्के लाएर निस्केको रे, भेटिएन । कान्छा र साइँला राईको परिवार देख्दा अरुण नदीको वारि किनारा, पारि किनारामा बसोबास गर्ने जनजातिको अवस्था कस्तो छ ? थप बुझ्न र व्याख्या गर्नु पर्दैन ।

साइँली काकीले भनिन्, 'आबो छोडेर गएको मान्छे, किन पो फर्केको होला नि !'

गाउँ छोडेर गएको मान्छे नफर्कने गरी गए भनेको त, फर्कंदा गाउँलेलाई अनौठो गरी विरक्ति छाउँदो रहेछ । यद्यपि गाउँ, समाज सम्झेर फर्केको मान्छेसित भएको अगाध आत्मीयता चाउरिएको उनीहरूको अनुहार मुजैमुजा पारेर मुस्कुराउँदा भेटिन्थ्यो । गाउँघरमा बाटोघाटो पुगेको छ, तर न कृषि कर्म गरेर बस्नु, जो सबैले हेला-होचो गर्छन्, न गाउँ छोडेर जानु र वैदेशिक रोजगारीमा भासिनु, वा विदेशिनु ! उनीहरू त एउटा उल्झनमा बसेको पाएँ । आजभन्दा पचास वर्षअघि बरु गाउँ, वन पाखा, वस्तु पालन, खेती किसानी एउटा स्थिर जीवन थियो ।

म सम्झन्छु– पाञ्चायन झोडा, चौसट्ठी बिघा झोडा, बकलौरी स्कुल, त्यसपछि गौरादहको विद्यालय जीवन, सबै स्थिर थियो । मन विकास र प्रगतिका लागि उन्मुख थियो । अपरिभाषित समृद्ध जीवन प्राप्तिका लागि विद्यालय धाएको, आफूले पाएको ज्ञान, विवेक, सोच, यही हो ? प्रश्न गर्न मन लाग्छ । त्यसबाट बनेको व्यक्ति, परिवार, गाउँ, समाज र मुलुक यही हो त ? दोहोर्‍याएर सोध्न मन लाग्छ ।

सन् १९५१ पछि हो, नेपालले विश्व समुदायसँग सम्बन्धको हात बढाएको । त्योभन्दा पहिले शान्ति र मैत्री सम्बन्धको नाउँमा सन् १९२३ मा बेलायतसित मात्र सबन्ध थियो । केन्टकी विश्वविद्यालयका प्राध्यापक जोन मेट्जले (१९९५) नेपालको विकासका बारेमा प्रकाश पार्दै भनेका छन्, 'दाताहरूले विलियन डलर दिए पनि विकासका लागि नेपालको खाँचो नमेट्ने अवस्था छ । नेपालको विषम भौगोलिक अवस्था विकासका लागि गम्भीर अवरोध त हो, तर विकास नहुनुको जरा समाजमा छ । पहिलो जरो, शक्ति संरचना हो । सन् १९५१ बाट नै बेलायत र भारत समर्थित, सामन्ती कुलिन वर्ग, जुन थियो, त्यसले कृषिको उब्जनीको अतिरिक्त उत्पादकत्वबाट पोषित भई र अन्य आधुनिक प्रभाव पर्न नदिई बहिष्करणमा पार्‍यो ।'

सन् १९५१ पछि सरकारले अख्तियार गरेको विकास यसको लक्ष्य र प्रमाण हो, तर अझै उही वर्गको हात छ । महाशक्तिशालीहरूको प्रतिस्पर्धाबीच र भारत र चीनको सहयोगको प्रवाह हरेक दशक तेब्बरले वृद्धि भयो । उक्त ठालु वर्गको राज्यमाथिको नियन्त्रणले शक्ति सुदृढ गर्न वैदेशिक अनुदान आफ्नो हितका लागि बगायो । र, जताततै भ्रष्टाचार हुनुको प्रमुख कारण, अन्य आकस्मिक कारण नभई त्यही हो ।

दोस्रो जरोचाहिँ विकासको सैद्धान्तिक गलत नीति हो, जसले पूर्वाधारमा बजेट निवेश गर्‍यो, मुलुकको ९० प्रतिशत आवादी जो निर्वाहमुखी किसानहरू थिए, तिनलाई बेवास्ता गरेर । र, तेस्रो जरोचाहिँ विकास परियोजनाहरू आन्तरिक तथा वैदेशिक विकास जनशक्तिको निराशाजनक कार्यान्वयन थियो । वैदेशिक दातृ निकाय र आन्तरिक ठालुहरूबीचको मिलीभगतका कारण भ्रष्टाचार संस्थागत रूपमा नै मौलायो ।

विकासका बारेमा सत्तरीको दशकमा मार्क्सवादी कित्ताबाट कलम चलाउने डेभिड सैडनदेखि प्रोटेस्टैन्टनिस्ट डोरबहादुरले समेत नेपालको विकास परिणामविहीन, एक जात, भाषा, क्षत्र, धर्म, लिङ्ग पालित-पोषित भएको तर्क गरेका छन् । बीसौँ शताब्दीको मध्यबाट आज एक्काइसौँ शताब्दीको पूर्वार्द्धसम्म करिब सात दशक उही वैदेशिक अनुदान र ऋणको वरिपरि राज्य घुमिरहेको कुरो एमसीसी नल्याउने र ल्याउनेबीचको लडाइँले प्रस्ट्याउँछ । अब भनौँ, हामी कहाँ छौँ विकासको कुरो गर्दा ? र, अन्ततः राजनीति नै त हो सबै कुराको निर्क्योल गर्ने ।

राजनीति

अमेरिकी समाजशास्त्री र राजनीतिशास्त्री लिपसेट सेइमोरको तर्क छ, 'आर्थिक स्थिरता लोकतन्त्रीकरण हुन एक पाइलाअघि नै हुनुपर्छ, जस्तो कि मानिसको आधारभूत आवश्यकता पूर्ति लोकतन्त्रको क्षमता प्राप्त गर्नुपूर्व हुनु आवश्यक छ । कारण मानिसले गरिबीको चक्रव्युहमा फसेर राजनीतिक विद्रोह गर्न नपरोस् ।'

त्यसो त सन् १९५९ मा यो तर्क गर्ने सेइमोरले सन् १९९४ मा आफ्नो पहिलेको भनाइलाई सच्याउँदै लोकतन्त्रीकरणका लागि आर्थिक स्थिरता हासिल भएको हुनैपर्छ भन्ने छैन भने । किनकि विभिन्न मुलुकहरू भारत, बोस्टवाना, मारुसिसले यो सिद्धान्तलाई नकारे ।

राजनीतिशास्त्रका सेवानिवृत्त अर्का प्राध्यापक डिर्क बर्गले के देखाए भने गरिब राष्ट्रमा लोकतन्त्रले राम्रो गरेको छ, दुवै भोकमरी र गरिबीसित लड्न र आर्थिक विकासका लागि लामो यात्रा पार गर्न । नेपालको सन्दर्भमा डेभिड सेडनको निष्कर्ष के छ भने गरिबी क्षेत्रले लोकतन्त्रका लागि दह्रो गरी लड्दोरहेछ । जस्तो; नेपालको मधेस आन्दोलनले नेपालले त्यो देखायो । गरिबीले लोकतन्त्र हासिल गर्नका लागि बाधक नभई साधक (क्याटलिस्ट)को काम गर्‍यो ।

तर, जनताले आफ्नो अमूल्य जीवन बलिदान दिएर प्राप्त गरेको लोकतन्त्र बचाउन सक्ला त ? भन्ने आशङ्का नेपालमा व्याप्त छ । प्रश्न आर्थिक अस्थिरता भएकाले लोकतन्त्र नल्याउनमा होइन, कतै फाल्नमा त काम गर्दैन भन्ने प्रश्न उब्जिने अवस्था आजको नेपालको राजनीतिको हो । लोकतन्त्रमा सत्तापक्षको कमजोरीको विकल्पमा विपक्षलाई ल्याउने स्थिर लोकतन्त्रको विश्वव्यापी प्रवृत्ति नै हो । त्यो नेपालमा देखिएको छ । तर, सँगसँगै विपक्षले सुशासन ल्याउँछ भन्ने के विश्वास भन्ने अवस्थामा तेस्रो शक्तिलाई विश्वासको मत दिने प्रवृत्ति पनि जनताले देखाए । त्यो भने लोकतन्त्रको अर्को वैकल्पिक मार्ग हो । त्यो विकल्पमा सङ्घीयता र गणतन्त्रविरोधीहरू पनि उल्लेखनीय आकारमा आउनु भने चिन्ताको विषय बनेको छ ।

र, यो चिन्ताको निराकरण भनेको अधिनायकवादी शक्ति हाबी हुने भन्दा पनि सङ्घीयता र लोकतन्त्रलाई बढी जनपक्षीय बनाऊँ भन्ने हो, लोकतन्त्र चाहिन्न, सङ्घीयता चाहिन्न भनेर अर्थ्याउनु अतिशयोक्ति नै हुन्छ । अपितु, अहिलेको चलनचल्तीको लोकतन्त्र नै अन्तिम सत्य हो भन्ने पनि होइन । तर, एउटा कुरा बुझ्न के आवश्यक छ भने लोकतन्त्रले नै आफ्नो विकल्प खोज्छ, अलोकतान्त्रिक शक्ति र पद्धतिले होइन ।

अन्त्यमा,

ज्ञान, विकास र राजनीतिको अवस्था हेर्ने हो भने कोभिड १९ पछिको महामारी र राजनीतिक रूपमा बहुपक्षीय शक्तिहरू मौजुदा रहँदाको अवस्थामा विश्वव्यापीबाट आत्मनिर्भर स्थानिकृत नीति, कार्यक्रम र राजनीतिमा विश्व फर्किएको अवस्था हो । किन पनि भने विश्वव्यापी दलिल गर्ने नायक अमेरिका घर फर्किसकेपछि चीनले नेतृत्व गर्ने विश्वव्यापी विश्वव्यापी नभएर चिनियाँ संस्कृति र समाजको प्रकारको छ भनेर प्रस्टै भनिएको छ । अब विश्वव्यापी शक्ति रहेन, विकृति, विपत्ति र महामारी मात्र रहे ।

बीसौँ शताब्दीको मध्यबाट आज एक्काइसौँ शताब्दीको पूर्वार्द्धसम्म करिब सात दशक उही वैदेशिक अनुदान र ऋणको वरिपरि राज्य घुमिरहेको कुरो एमसीसी नल्याउने र ल्याउनेबीचको लडाइँले प्रस्ट्याउँछ । अब भनौँ, हामी कहाँ छौँ विकासको कुरो गर्दा ?

इतिहासका प्राध्यापक क्विन स्लोबोडिआनको लेख १२ मार्चमा न्युयोर्क टाइम्समा छापिएको छ । जसअनुसार दशकौँको चक्करपछि भूमण्डलीकरणको पेन्डुलम पुन: राष्ट्र–राष्ट्रमा फिर्ता भएको छ र आपूर्ति चैनहरू घरै ल्याउने कुरा हुँदैछ । यो कुराको पुष्टि अमेरिकी कङ्ग्रेसले घरेलु उत्पादन बढाउन, हरित ऊर्जा सङ्क्रमणमा सहायता गर्न र विदेशी निर्भरता कम गर्न लगभग अमेरिकी डलर चार सय विलियनको बजेट पारित गर्‍यो । जुन कुरो आर्थिक राष्ट्रवादको नयाँ युगको सुरुवात भएको पण्डितहरूले घोषणा गरेका छन् ।

उनका अनुसार आधुनिक संसारको छालामा दाग लागेछ, छिद्र छ, फाटेको छ र झुण्डिएको छ, च्यातिएको छ र मामुली बनेको छ । उनी अघि भन्छन्, 'राष्ट्रहरूको कन्टेनरभित्र असामान्य कानुनी स्थानहरू, अनियमित क्षेत्रहरू र विशिष्ट क्षेत्राधिकारहरू छन् । त्यहाँ शहर-राज्यहरू, हेवनहरू, एन्क्लेभहरू, नि:शुल्क बन्दरगाहहरू, उच्च-टेक पार्कहरू, शुल्कमुक्त जिल्लाहरू र इनोभेसन हबहरू विश्वव्यापी रूपमा अन्य समान संस्थाहरूसँग लिङ्क हुन्छन् र प्रायः भन्सार नियन्त्रणको सामान्य प्रणालीलाई बाइपास गर्छन् ।

यी संस्थाहरूलाई नबुझी हामी पुँजीवादले कसरी काम गर्छ भन्ने मात्र होइन, विगत र वर्तमान युगका सबै निरन्तरताहरू बुझ्न असफल हुने खतरा छ । एलन मस्कले टेक्सासको अस्टिनको छेउमा एक एकीकृत शहरका लागि योजना बनाइरहेका छन्, जसले उनलाई आफ्नै नियमहरू सेट गर्न अनुमति दिनेछ । भन्दाखेरि विश्व राष्ट्र/राज्यको तहमा होइन, त्योभन्दा तल व्यक्ति–व्यक्तिमा पुग्न थालेको छ । विश्वव्यापी सोच, विचार, उत्पादन र उपभोगका कुराहरूभन्दा ।

यस शृङ्खलाका अरु पनिः

विकास बहस शृङ्खला १ः अबको विकास मोडल आर्थिक वृद्धिमा आधारित उत्पादनमुखी होइन, सेवामुखी संरचनात्मक रुपान्तरण

विकास बहस शृङ्खला २ः भारतले विकास हुन नदिएको भए यिनै नेतामार्फत हो, यिनीहरू जवाफदेही किन हुन नपर्ने ? (पोडकास्टसहित)

विकास बहस शृङ्खला ३ः विकासको सपना देखाउने र भोक जगाउने राजनीतिक नेतृत्व र ब्लुप्रिन्ट चाहियो (पोडकास्टसहित)

प्रकाशित मिति: बुधबार, चैत १, २०७९ १५:२८