भारतले विकास हुन नदिएको भए यिनै नेतामार्फत हो, यिनीहरू जवाफदेही किन हुन नपर्ने ? (पोडकास्टसहित)

(२०७२ मा नयाँ संविधान जारी भएसँगै देशमा आर्थिक समृद्धिको नारा निकै चर्को बनेको छ । हुनलाई विकासको मूल फुटाउने नारा पञ्चायतकालमा पनि भएको थियो । राजनीतिक नेतृत्व र योजनाकारको अदूरदर्शिता तर स्वार्थका कारण नेपालीको विकासको सपना भने पूरा हुन सकेन, मुलुक आर्थिक रूपमा झन् कमजोर बन्यो । पहुँच, स्रोत, सम्पत्ति निश्चित व्यक्तिमा केन्द्रित हुँदा राज्य संयन्त्र विचौलियाको हातमा पुगेको छ । पछिल्ला दिनमा रुस–युक्रेन युद्ध, जलवायु परिवर्तन, कोभिड १९, डेमोक्र्याटिक डिक्लाइनलगायतका कारण विश्व ‘डेभलपमेन्ट इन रिभर्स’ मा छ, जसका कारण विश्व आर्थिक मन्दीउन्मुख रहेको विश्लेषण भइरहेको छ । त्यसबाट नेपाल अछुतो रहन सक्दैन । अहिले नेपालमा पनि आर्थिक संकट देखिएको छ, जसले गर्दा नेपालीको समृद्धिको सपना प्रभावित हुने निश्चित छ । यी कुरालाई मध्यनजर राखेर शिलापत्रले विकास बहस शृंखला सुरु गरेको छ । यो शृंखलामा राजनीतिक र सामाजिक दृष्टिकोणबाट नेपालको अविकासको कारणबारे विश्लेषक राजनीतिशास्त्री विष्णु सापकोटासँग शिलापत्रकर्मी योगेश ढकालले गरेको कुराकानी जोडेका छौँ । यो बहसमा तपाईं पनि जोडिन सक्नुहुनेछ ।)

शिलापत्र डटकमको विकास बहसमा तपाईंलाई जोड्न पाउँदा निकै खुसी लागेको छ। विकास बहस शृंखलाको विशेष अन्तर्वार्तामा विकास भनेको के हो भन्ने प्रसंगबाट नै सुरुवात गर्न चाहन्छौँ । विश्वव्यापी रूपमा विकासबारे विभिन्न कोणबाट विमर्श भइरहेका हुन्छन् । खासमा विकासलाई कसरी परिभाषित गर्न सकिन्छ ?

विकास सबैले सहजै परिभाषित गर्न सक्ने विषय हो । अनि, कसरी परिभाषित गर्ने भन्नलाई गाह्रो लाग्ने विषय पनि हो । राजनीतिक–सामाजिक विकास क्रममा विकासको धारणा निकै पछि आएको हो ।

संसारमा जब अर्थतन्त्र जोडिन थाल्यो, अर्थतन्त्र नापिन थालियो, त्यसपछि विकास मात्र होइन, कुन देश धनी कुन देश गरिब भन्न थालियो । दुई सय वर्षअघि भारत कति धनी थियो ? चीन कति धनी थियो ? नेपाल कति धनी थियो ? अथवा राष्ट्र राज्य नै थिए कि थिएन ? राजनीतिक दर्शनशास्त्रीय दृष्टिकोणबाट हेर्दा पनि यी सबै कुरा एक/डेढ सय वर्षयता विकसित अवधारणा हुन् ।

अहिले विकास कसरी हेर्ने भन्ने कुरामा संयुक्त राष्ट्रसंघ, विश्व बैंकलगायत विभिन्न अन्तर्राष्ट्रिय वित्तीय संस्थाहरूले परिभाषित गर्ने आफ्नो ठाउँमा छ, ती व्याख्या र परिभाषा चर्चा गर्न परेन । अनि, अहिले नै विकासलाई यसरी परिभाषित गरौँ भनेर लैजान सक्ने अवस्था पनि छैन । किनभने, विकास अन्तरदेशीय रूपमा जेलिएको छ, प्रभावित छ । विकासको परिभाषा स्वयम् राजनीति भयो । अहिले के–के मापदण्ड पूरा गरियो भने विकसित भएको ठानिने वा मानिने भन्ने पहिला नै थोपरिएको छ । कोही मान्छेले मेरो जिन्दगी ठीकै छ, आफूलाई विकसित छु भन्ने ठान्न पाउँदैन । तिमी विकसित छौ वा छैनौ भनेर नापिदिने गरेका छन् ।

विकास कसरी हेर्नुपर्छ भन्नेचाहिँ मुख्य कुरा हो । नेपालको अहिलेकै आर्थिक स्थितिमा पनि नेपालका युवाहरूले इतिहास, परम्परा मात्र होइन कि देश भनेर स्वतः गर्व गर्ने, भविष्य देख्ने अनि सांस्कृतिक रूपमा गौरवान्वित हुने अनि आफू भएको समाजप्रति आशा राख्ने हुन्थ्यो भने त्यसलाई ठीकै मान्न सकिन्थ्यो । अथवा केही त भइरहेको छ भन्ने भावना भइदिए राम्रो भएको मान्न सकिन्थ्यो ।

जुन देशमा त्यहाँका जनताले भविष्यप्रति आस गर्ने ठाउँ देख्दैनन्, अविकास भनेको त्यही हो। अन्तर्राष्ट्रिय मापदण्ड र विकासको दृष्टिकोणले हेर्दा फरक चित्र आउन सक्छ । तर, ती सबै यान्त्रिक हुन् । र, अहिले विश्वभर विकासलाई यान्त्रिक परिभाषाबाट मात्र हेरिन्छ । तर, विकासलाई हेरिने दृष्टिकोण अरु पनि हुनुपर्छ भन्ने लाग्छ ।

अर्थात्, विकासलाई परम्परागत आर्थिक सूचकबाट मात्र होइन, केही भइरहेको छ भन्ने आशावादी मनोविज्ञान पनि विकासको सूचक मान्नुपर्छ भन्न खोज्नुभएको हो ?

हो । आशावादी हुनु विकासको सूचक हो । कुनै पनि समाज सांस्कृतिक, ऐतिहासिक सम्पदाको हिसाबले कति गर्व गर्छ ? समाजप्रतिको लगाव र आत्मविश्वास कति छ ? यी कुराहरू पनि हेर्नुपर्छ । विकासलाई तथ्यांकबाट परिभाषित गर्न थालेको दशकौँ भयो । कुनै व्यक्ति वा देशले आफू कहाँ छु भनेर हेर्दा आर्थिक विकास कति भयो भन्नेसँग जोडिन्छ । आर्थिक विकासमा भौतिक पूर्वाधार, प्रतिव्यक्ति आय मात्रै नापिन्छ । विकासको परिभाषामा कुनै पनि देश स्वायत्त छैनन् । विकसित छौँ कि छैनौँ भन्ने आफूले होइन, अन्तर्राष्ट्रिय संस्थाले तथ्यांक निकाल्छन् र यहाँ छस् भन्दिन्छन् ।

हुँदाहुँदा विकाससँग जोडेर नेसनल ह्यापिनेस इन्डेक्स पनि तयार गर्न थालियो । ह्यापिनेस नाप्दा सबभन्दा बढी विकसित भनिएका देशमै सबैभन्दा बढ्ता तनाव र बेखुसी देखिन्छ । अमेरिका, युरोपलगायतका देशमा त्यस्तो देखिन्छ । नेसनल ह्यापिनेशमा भुटान अगाडि देखिन्छ, जहाँ लोकतन्त्र र जनताको अधिकार नै छैन । जनताको अधिकार नभएको त्यही देशलाई खुसी देशको रूपमा तिनै लोकतान्त्रिक अन्तर्राष्ट्रिय समुदायले मान्छ, लोकतन्त्र नभए पनि मान्छे खुसी हुन्छन् भनेर । स्वतन्त्रताको आधारभूत मान्यतामा मानवअधिकारको मूलभूत कुरा नहुँदै मान्छे कसरी खुसी हुन्छ भन्ने पनि दार्शनिक कुरा हो ।

आर्थिक वृद्धिदर र विकासका बारेमा तपाईंको धारणा फरक देखियो नि ?

नेपाली नागरिकले संसारभरि हिँड्दा गरिब देशको नागरिक हो भनेर हिँड्नुपर्छ । यो भनेको आर्थिक विकासको सूचंकाकबाट भोगिने मनोविज्ञान हो । अहिले जति नै मानवीय विकासको सूचंकाक जोडिए पनि मुख्यचाहिँ आर्थिक सूचकांक हुन्छ । पुँजीवादलाई इनभिजिबल ह्यान्ड (अदृश्य हात) भनिएको छ । वास्तवमा यो जेलिएको छ । एडम स्मिथले भनेजस्तै समाज इनभिजिबल ह्यान्डले चलाइरहेको छ । कुनै एक्टर वा संस्थाले परिभाषित गरेर नहुने भयो । सबैभन्दा राम्रो शिक्षा भनेको के हो ? त्यसको परिभाषामै समस्या छ ।

अहिले पुँजी उत्पादन मात्रै भयो । पुँजी उत्पादन मात्रै हुँदा असमानता बढेको बढ्यै छ । विभिन्न प्रतिवेदनमा पढिन्छ, पुँजी अहिले सीमित मानिसमा केन्द्रित भएको छ । १/२ प्रतिशत मानिसको हातमा संसारको ५०/६० प्रतिशत सम्पत्ति पुगेको भनिएको निकै वर्ष भयो । एकातिर देश धनी छ भन्नुहुन्छ भने पनि त्यो धन २/४ प्रतिशतसँग मात्रै छ । अर्थतन्त्रको आकारको हिसाबले हेर्दा भारत संसारको पाँचौँ ठूलो अर्थतन्त्र भएको देश हो । तर, संसारका सबैभन्दा धेरै गरिब भारतमै छन् । संसारको दोस्रो धनी देश चीन हो । संसारका धेरै गरिबहरू विकासशील देशमा छन् भनिन्छ र त्यो विकासशील देशमा चीन पनि पर्छ । देश धनी छ तर जनता गरिब छन् ।

प्रविधि त अहिले विश्वव्यापी छ । पुँजी पनि ल्याउन सकिन्छ । अहिलेको पुँजी नेपाललाई दिन आउने होइन, कमाउन सक्ने वातावरण भए आइहाल्छ । विदेश भएका युवाहरूमा अनुशासन, कामप्रतिको सम्मान, नेपालमा चाहिने सीप र वर्क कल्चर भएको जनशक्ति सिफ्ट भयो भने नेपालको विकास सम्भव छ । मैले देखेको आस त्यहाँबाट हो ।

त्यस कारण आर्थिक सूचकांक हेरेर धनी हो भन्नुको अर्थ देखिँदैन । यो डिस्कोर्समा यी तथ्यांकबाट नियाल्दा आर्थिक सूचंकाक एउटा पाटो हो, त्यो नभए शिक्षा पाइँदैन, स्वास्थ्य पाइँदैन, जीविकोपार्जनमै समस्या हुन्छ । तर, मूलतः विकास भनेको मान्छेको जीवनमा कति प्रगति भयो भन्ने कुराबाट मापन गर्नुपर्छ । अर्को कुराचाहिँ म राम्रै धनी हुन सक्छु तर दुःखी पनि हुन सक्छु नि । यो कुरा सुख र खुसीसँग जोडिन्छ । सुख भनेको आध्यात्मिक (धर्म होइन), चेतना, संस्कृति, इतिहाससँग जोडिन्छ र समाजले समृद्ध ठान्ने गर्छन् । गर्व महसुस गर्नेछन् । यो विकासको परिभाषामा कहाँनेर पर्छ भन्ने मेरो चासो हो ।

खासमा नेपाली समाजसँग विकासे लघुताभाष पनि हो कि बढ्ता निराशा मात्रै व्यक्त गरिरहेका छौँ ? लघुताभाष त्याग्नुको अर्थ एकातिर विकास सम्भव छ भन्ने सपना बोक्नु हो भने अर्कोतिर विकासको लक्ष्य के राख्ने भन्ने पनि हो कि ?

यो प्रश्न निकै रोचक छ । नेपालमा धेरै भ्रष्टाचार हुन्छ । सडक गुणस्तरीय बन्दैनन् । सार्वजनिक यातायात राम्रो छैन । लाइसेन्स लिन वा अन्य सेवा लिन समस्या छ । यो सबै पैसा नभएर वा अविकास भएर सेवा नपाएको होइन, साधारण व्यवस्थापन नभएर हो । कर तिर्न जाँदा घुस खुवाउनुपर्छ । त्यसलाई विकास नभएको भनिदैन । यी आर्थिक कमजोरीसँग जोडिएका विषय होइनन्, राजनीतिक कुरा हुन् । गरिब देश हो, यहाँ यस्तै हुन्छ भनेर गैरआर्थिक विषयलाई पनि हामीले आर्थिकसँग जोड्छौँ । देश धनी भएको भए यस्तो हुन्थ्यो भन्छौँ ।गरिब भएर यस्तो भएको बुझिन्छ ।

विश्वविद्यालय र विद्यालयको पढाइमा कमजोरी छ भन्ने गरिन्छ । तर, पढाउनका लागि शिक्षकले तलब पाएका छन्, अनुसन्धानका लागि चाहिने पैसा भएन होला तर आधारभूत कुरा छ । पालिका कार्यालयबाट जनताले पाउने आधारभूत सेवा नपाउने, सडक राम्रो नबन्ने पैसा नभएर भएको होइन । हाम्रा अरु नालायकी, भ्रष्टतालगायतका कुरा देश अविकसित छ अनि यस्तो भएको भनेर माफ पाउने अस्त्रजस्तो भएको छ ।

नेपाली समाजमा विकासे लघुताष निकै छ । अब कहिल्यै केही हुँदैन कि भन्ने खालको मनोविज्ञान छ । लघुताभाष २०/३० वर्षमा बढ्ता बढेको देखिन्छ । विश्व अन्तरदेशीय सम्बन्धमा जोडिएको खासगरी दोस्रो विश्वयुद्धपछि हो । अन्तर्राष्ट्रिय संस्थाहरू, संयुक्त राष्ट्रसंघ, विश्व बैंकजस्ता संस्थाहरूबाट प्रतिव्यक्ति आयजस्ता सूचकहरू बनेर कुन देश कहाँ छन् भनेर बताइदिन थालेपछि लघुताभाष बढेको हो । हुन त त्यो पनि लामो प्रक्रियाचाहिँ होइन ।

अबको विकास मोडल आर्थिक वृद्धिमा आधारित उत्पादनमुखी होइन, सेवामुखी संरचनात्मक रुपान्तरण

पहिला भारतमा लाखौँ नेपाली जान्थे । भारतमा लाहुरे हुन जाने चलन थियो । त्यसबाहेकको काम गर्न जाने पनि चलन थियो । नेपाली बर्मामा पुगेका छन् । राजनीतिक सीमा बन्नुअघि धेरै आवतजावत भएका छन् । राजनीतिक सीमा बनेको पनि धेरै भएको छैन । पहिला भारत जानेको संख्या नआउने अर्को कुरा जाने क्रम पनि कम थियो ।भारतबाहेक वैदेशिक रोजगारीका लागि अन्य मुलुक जान थालियो, त्यसले लघुताभाष बढाएको छ ।

९० को दशकपछि विदेशिनेको संख्या बढ्यो, अनि तथ्यांक पनि बढ्ता आउन थाल्यो । विदेशिने संख्या बढेपछि अरु देशसँग तुलना हुन थाल्यो । लघुताभाषको मुख्य कारण यही हो । सन् १९८० मा हामी कहाँ थियौँ भन्दा अरु देश कहाँ थिए र हामी कहाँ छौँ भन्ने ठान्थ्यौँ । सन् २००० मा कहाँ पुगे र हामी कहाँ थियौँ ? २० वर्षअघि सँगै भएका देशहरू कहाँ पुगे भनेर हेर्दा लघुताभाष बढायो । पहिला त्यसरी हेर्न थालिएको थिएन । २ सय वर्षअघि कुन-कुन देश विकसित थिए भन्ने नै थाहा थिएन । युरोपेली मुलुकहरूले उपनिवेश बनाउँदै गए, उनीहरू जहाँ स्रोत छ, त्यहाँ गए । त्यसैले, कुन देश कसरी धनी भए भन्ने अलग कुरा भयो ।

२० वर्षयता पनि युद्धको भूमरीमा परेकाबाहेक देशले ठीकै प्रगति गरेका छन् । मानवीय विकास र आर्थिक सूचकांकमा धेरै माथि नगए पनि सार्वजनिक सेवा प्रवाहमा उनीहरूले प्रगति गरेका छन् । विमानस्थल र सडकमा उनीहरूको प्रगति देखिन्छ । स्थापित सूचकमा कैयौँ देश अघि बढिसके । एकफेर नेपालको अविकास माओवादी सशस्त्र द्वन्द्वका कारणले हो भन्न सकिन्थ्यो । त्योभन्दा पहिला राजनीतिक प्रणालीका कारण पनि भन्न मिल्थ्यो । सन् २०१५ मा संविधान बनेपछि नयाँ बाटो लिने क्रममा त यो कारणले नभएको भन्ने छैन । त्यस कारणले लघुताभाष बढ्ने कुरा राजनीतिमा गएर ठोक्किइहाल्नेरहेछ ।

अनि चित्त नबुझ्ने कुरा, ३०औँ वर्षदेखि नेपाल भूराजनीतिक रूपमा संवेदनशील समयमा छ भनिरहेका हुन्छौँ । र, नेताहरू हरेक वर्ष संवेदनशील समयमा छौँ भन्छन् । लेखक र राजनीतिकर्मी सबैले अहिले जति संवेदनशील कहिल्यै थिएनौँ पेचिलो छ, भन्छन् । राजनीति गर्ने चाहिँ आफूले केही गर्न सकेन भने भूराजनीति पेचिलो छ भनेर पन्छिन्छन् । सरकार छोड्न परोस् वा आउन परोस् भूराजनीतिक संवेदशीलता पेचिलो छ भनिरहेका हुन्छन् । त्योचाहिँ जनतालाई उल्लु बनाउन भनेका हुन् । यो कुरा यसरी बढ्दै गयो कि लघुताभाष बढाउन पनि भूमिका निर्वाह गरिरहेको छ । त्यही लघुताभाषका कारण झन् बढी लघुताभाष बढ्छ । अनि, विकासमा झन् पछाडि परिन्छ, किनभने आत्मबल हुँदैन ।

समाजशास्त्रीहरू संसार अहिले निराशाबाट डिप्रेसनतिर लागेको छ भनेर पनि चर्चा गर्छन् । निरन्तरको निराशा र लघुताभाषले नेपाली समाज पनि डिप्रेसनमा त जाँदैन ?

हो, पंकज मिश्रले यो कुरालाई लेखेका छन् । उनका सन्दर्भ पढेको छु । डिप्रेसन आखिरमा ‘आम रूप’मा जाने रहेछ । हामी सबै दुःखी छौँ भन्ने हो भने दुःखी छौँ भन्ने हुन्छ । अनि, कोही खुसी छौँ भनेर आउने हो भने खुसीजस्तो लाग्ने हो । यो आपसमा सर्ने हो । एक/दुई महिनायताको नेपालको सन्दर्भ हेर्दा कुनै पनि घटनामा मान्छेले यसरी प्रतिक्रिया जनाएका हुन्छन् कि एकदमै आत्तिएको र लघुताभाष प्रकट भइरहेको हुन्छ । यसलाई 'डिप्रेसन' नै भन्ने शब्द अलिक कडा होला । तर, एकदमै हामी दुःखी हौँ भन्ने डिस्कोर्स भइरहेको चाहिँ लाग्छ । हुन त, नेपालीले प्रतिक्रिया सोसल मिडियामा गरेका हुन् । सोसल मिडियाको चर्चा चिया पसलमा हुन्छ र चिया पसलको चर्चा सोसल मिडियामा पनि हुन्छ । आखिर विचार त प्रकट गरेकै हो ।

सामाजिक विकास र असमानतासँग अर्थतन्त्र कहाँ जोडिन्छ ?

सामाजिक विकास र असमानतासँग अर्थतन्त्र जताततै जोडिन्छ । सीएनएनमा प्रकाशित एउटा लेख पढेको थिएँ, लेखकले पुँजीवादलाई गाली गर्नु अनैतिक होइन भनेका छन् । अमेरिकामा पुँजीवादलाई गाली गर्नु नै अनैतिक हो भन्ने ठानिन्छ, त्यहीँबाट यो लेख आएको छ ।

अमेरिकामा समाजवादी नेता बर्नी स्यान्डर्सको लोकप्रियता बढ्नुले पुँजीवादसँग मान्छे असन्तुष्ट रहेको संकेत गर्छ । सीमित मान्छेसँग संसारको ९० प्रतिशतभन्दा बढ्ता सम्पत्ति छ भनेर भन्न थालेको दशकौँ भइसक्यो । एकातिर पुँजी बढेको बढ्यै छ, देशहरू पनि धनी भइरहेका छन् । अमेरिकामा बर्नी स्यान्डर्स भन्ने गर्छन् र नेपालमा चर्चा पनि भएको विषय हो, पुँजीवाद पनि होस् वितरण पनि राम्रो होस् । त्यसका लागि स्क्यान्डेभियन देशहरूलाई उदाहरणको रूपमा हेरिन्छ ।

यद्यपि, यो पनि अन्यत्र केही नभएका कारण राम्रो मानिएको हो । असमानता छ तर सामाजिक क्षेत्रमा पनि लगानी निकै छ । त्यसले गर्दा पुँजी र सामाजिक विकासको चक्रलाई अपवादबाहेक मुलुकले सम्बोधन गर्न सकेका छैनन् । यो विश्वव्यापी चक्रमा नै त्यस्तो छ । नेपालमा सम्बोधन गर्ने कुरा त अपेक्षा नै गर्न नसकिने भयो । आसेपासे पुँजीवाद र राजनीतिक दलबीच सोझो सम्बन्ध देखिन्छ । अन्यत्र यी दुईबीच घुमाउरो र दुई/तीन तहको नेक्सस हुन्थ्यो । यो सम्बन्धको नियन्त्रणले लघुताभाष बढायो र अपेक्षित विकास भएन । यसले अर्को असरचाहिँ साधारण रूपमा हुनुपर्ने कुरा पनि नहुने रहेछ । जस्तो उनीहरूको नेक्सस शिक्षासँग जोडियो ।

सामुदायिक विद्यालयको गुणस्तर खस्काउन नीति निर्माण तहमा बसेका मान्छेकै भूमिका देखिन्छ । विज्ञहरूको सुझाव नमान्ने, आयोगहरू बन्छन् तिनका सिफारिस कार्यान्वयन हुँदैनन् । हरेक शिक्षामन्त्री कमजोर हुने, किनभने त्यो राजनीति गर्नेको पेसामा आर्थिक स्वार्थ हुन्छ । साधारण रूपमा ५/७ वर्षमा काम गर्न सकिने क्षेत्रमा पनि भ्रष्टाचार र नीतिगत समस्या जोडियो । सामाजिक विकासमा सोझो असर परेको देखिन्छ । नेपालमा निराशाको प्रमुख कारण नै यही हो । सामाजिक विकासलाई आर्थिक नेक्ससले रोकेको छ । अर्थतन्त्र बढ्न सकेको छैन । गतिलो खाले रोजगारी सिर्जना हुन सकेको छैन । अर्थात्, पछिल्लो पुस्ताले यो गर्छु भन्ने खालको रोजगारी सिर्जना हुन सकेको छैन । यो नेक्ससको समग्र असर सामाजिक विकासमा पर्छ, त्यसैले निराशा, अविकास, लघुताभाषलगायत सबैसँग जोडिन्छ ।

राजनीतिक रूपान्तरण र सामाजिक रूपान्तरणमा विकासको अन्तरसम्बन्ध कसरी जोडिन्छ ?

हामीले देखेको, भोगेको र इतिहास पढेको भएकाले भारतलाई उदाहरणका रूपमा लिन सकिन्छ । सन् १९३०/४० तिरको कुरा हो, भारत स्वतन्त्र हुनुभन्दा पहिलाको कुरा पनि हो, उनीहरूमा देश बनाउन कसरी काम गर्नुपर्छ ? के गर्नुपर्छ भन्ने बौद्धिक सोच बनेको रहेछ । त्यसबाट राजनीतिक आन्दोलनमा हुँदा दलहरूले देश बनाउने भिजन बनाउनुपर्ने रहेछ भन्ने देखिन्छ ।

संसारमा अब एक देशले अर्को देशमाथि आक्रमण नै गर्ने सम्भावना कम देखिन्छ । देशको स्वाधीनता र स्वतन्त्रतामा त्यस्तो खतरा छैन, जति पहिला थियो । आजका दिनमा देशले आर्थिक प्रभाव विस्तार गरेर फाइदा लिने हो ।

नेपालमा दलहरू पञ्चायतविरुद्ध लड्दा दलहरूलाई समय पनि थियो तर भिजन बनाएको चाहिँ रहेनछ । २०४७ सालपछि आर्थिक उदारीकरणतिर गइयो, त्यसमा दलहरूले तयारी केही गर्नुपरेन । उदारीकरणमा जाँदा पनि नेपालकै सन्दर्भमा के गर्ने भन्ने तयारी नभएको देखियो । दलहरू शिक्षा, स्वास्थ्यमा के गर्ने भन्ने प्रस्ट थिएनन्, किनभने उदारीकरण भनेको नेपालमा इन्भेन्ट भएको होइन ।

माओवादीले गणतन्त्र ल्याउनेचाहिँ भने तर गणतन्त्र ल्याएपछि नेपाल कसरी अगाडि बढ्छ भन्ने उनीहरूसँग योजना नै रहेनछ । चीनमा ५०औँ वर्षअघि सुनेको कुरा बाहेक पार्टीसँग भिजन नै रहेनछ । एउटा कुनै समूहले केही नयाँ गर्न खोजेको भए अरुलाई चुनौती हुन्थ्यो । समाज अघि नेता र दलहरू पछि जस्तो देखिन्छ । नेपालमै भएका कतिपय बौद्धिक,लेखकहरू ग्लोबल रूपमा सोच्छन्, बुझ्छन् । उनीहरू स्मार्ट लाग्छन् । उनीहरूमध्ये कतिपय बाहिर गएका होलान्, अनि आऊलान् जालान् पनि । नेपालमै भएका पनि सोचको हिसाबले ‘ग्लोबल कनेक्टेड’ छन् ।

विगतमा राजनीतिमा लागेहरू समाजका मध्यमवर्गीय परिवारका हुन्थे । सोचको हिसाबले पनि उन्नत हुन्थे । अहिले राजनीति गर्ने मान्छेले १५/२० वर्षअघिका बोल्ने भाषालाई दोहोर्‍याउँछन् । एकले अर्कोलाई दोष लगाउने अनि सबै समस्याको जरो भूराजनीति भन्नेबाहेक केही जानेका छैनन् । राजनीतिक नेतृत्वमा भएका मान्छे, समाजमा अलिक बुझ्ने मान्छेभन्दा पछाडि छन् । देश झन्‌झन् पछाडि जानुको कारण त्यही हो ।

नेपाली समाजको क्षमता र बुद्धि सवारीचालक अनुमतिपत्रको हर्कतले देखाउँछ । एउटा चालक अनुमतिपत्र समयमा छापेर वितरण गर्न सक्दैन । त्यसो गर्दा पैसा, जनशक्ति, श्रम, समय के मात्रै खेर गएको छैन । अहिलेका मन्त्रीहरूको भाषा हेर्दा पनि त्यो प्रस्ट हुन्छ । अन्य देशका नेताहरू स्मार्ट देखिन्छन् । अन्तर्राष्ट्रिय रूपमा प्रतिस्पर्धा गर्न मिल्ने कुरा बोलिरहेका हुन्छन् । साधारण नै भए पनि स्मार्टनेस त चाहिन्छ ।

अरु देशका मन्त्री र प्रधानमन्त्री विषयवस्तु केन्द्रित धाराप्रवाह बोल्न सक्छन् । हामीकहाँ एक घण्टा बोल्ने हो भने गालीबाहेक केही हुँदैन । नेपालमा राजनीति गर्ने मान्छेले मन्त्रीबाहेक केही सोचेको हुँदैन । त्यसैले मन्त्रीभन्दा सचिव, सहसचिव स्मार्ट होलान् । मन्त्रीबाट नैतिकता, भ्रष्टाचार नियन्त्रणको प्रयास, विचौलियासँग संगत नगर्नेजस्ता कुरा आउनुपर्छ । अनि, उनीहरूले राजनीतिक भिजन ल्याउने हो । मुख्य समस्या हाम्रो राजनीतिक नेतृत्वको क्षमता र विज्ञता समाजमा भएका अरु मान्छेको जति पनि भएन ।

विश्व डेमोक्र्याटिक डिक्लाइन अर्थात् लोकतन्त्रीकरणको उल्टो बाटोमा धकेलिँदैछ । विकास र राष्ट्रियताको मुद्दामा निरंकुशतन्त्रहरू बलिया बन्दै गएका छन् । यो सोसियो—पोलिटकल विकास सम्बन्धबारे बताइदिनुस् न ।

विश्व डेमोक्र्याटिक डिक्लाइन शक्तिशाली र तीव्र गतिमा देखिन्छ । त्यसका विभिन्न आयामहरू छन् । सैन्य, राजनीतिक प्रभाव विस्तारका लागि आर्थिक पक्ष जोडिन्छ । चीनको प्रभाव बढ्दै जानुमा पनि उसको आर्थिक पक्ष बलियो हुनु हो । उसले प्रविधिमा लगानी गरेको छ । सैन्य क्षेत्रमा बलियो हुँदैछ । अन्य देशलाई सहायता दिन्छ, सहायताले आर्थिक रूपमा बाँध्छ । त्यसले गर्दा ऊसँग टाँसिनुपरेका देशहरू लोकतन्त्रलाई सम्झौता गरिरहेका हुन्छन् । यो रोकिने सम्भावना देख्दिनँ । यो पुस्तापुस्ताको कुरा पनि हुनेरहेछ ।

अहिले व्यापारको युग हो । देशहरूको सम्बन्ध व्यापारबाट निर्देशित र परिभाषित हुने अवस्था छ । यो क्रम बढ्दो छ । दक्षिण अफ्रिका संयुक्त राष्ट्रसंघमा रुस–युक्रेन युद्धको विषयमा तटस्थ बस्यो । दक्षिण अफ्रिकासँग पछिल्लो समय उदाउँदो शक्तिराष्ट्र, लोकतन्त्र र नेल्सन मण्डेलाको देशको पहिचान छ । यद्यपि, त्यहाँ सामाजिक समस्या त छँदै थियो, तर पनि ९० को दशकपछि लोकतन्त्र र मानवअधिकारको क्षेत्रमा एउटा मोडल बनेर जाने सम्भावना देखिएको देश चीन र रुससँगको सम्बन्धका कारण तटस्थ बस्ने स्थिति बन्यो । डेमोक्र्याटिक डिक्लाइनको यो महत्त्वपूर्ण उदाहरण हो ।

सन् १९५० देखिकै भारत–रुसको सम्बन्ध हो । राजनीतिक रूपमा दुई ध्रुव भए पनि रणनीतिक सम्बन्ध छ । संसारमा अब एक देशले अर्को देशमाथि आक्रमण नै गर्ने सम्भावना कम देखिन्छ । देशको स्वाधीनता र स्वतन्त्रतामा त्यस्तो खतरा छैन, जति पहिला थियो । आजका दिनमा देशले आर्थिक प्रभाव विस्तार गरेर फाइदा लिने हो ।

बढ्दो डेमोक्र्याटिक डिक्लाइन रोक्ने ग्लोबल फोर्सचाहिँ देख्दिनँ । अहिले अमेरिकी ब्लकमै युरोप, जापान, दक्षिण कोरियालगायतका देश छन् । तर, यी देशहरूको आर्थिक सम्बन्ध यसरी जोडिएको छ कि यसका आयामहरू नै फेरिएका छन् । फ्रान्सले चीन र रुससँग गर्ने सम्बन्ध पनि फरक देखिन्छ । सन् १९४०/५० को दशकमा उपनिवेशबाट स्वतन्त्र हुने राष्ट्रवाद थियो । अहिलेको राष्ट्रवाद आफूमा फर्किने अर्थात् आफू मात्रै भन्ने राष्ट्रवाद छ । यसका लागि युरोप, दक्षिण अफ्रिकालगायतको उदाहरण हेर्न सकिन्छ ।

दक्षिण अफ्रिका र भारतको उदाहरण दिएर विकासमा विश्व राजनीति र भूराजनीति पनि जोडिएको हुन्छ भन्न खोज्नुभएको हो ?

हो । विकासमा भूराजनीति जोडिएको हुन्छ । यसमा कतिपयले भनेजस्तो प्रभावशाली विचारचाहिँ समस्याग्रस्तजस्तो लाग्छ । अरुले आफ्नोअनुकूलको निर्णय गराउन खोज्छ । खुरुखुरु विकास गर्छु भनेर आफ्नो बुद्धि पुर्‍याई विकास गर्ने देश पनि छन् । देशभित्रका नेतृत्वले आफ्नो निर्णय आँफै गर्छन, आफ्नो हितको पक्षमा छन्, तुलनात्मक रूपमा सक्षम छन्, कम भ्रष्ट छन् भनेर बाहिरकाले आदर गर्ने नेतृत्व भयो भने भूराजनीतिक हस्तक्षेप कम हुन्छ । एक दिनमै भूराजनीति हस्तक्षेप गर्दैनौँ भन्ने पनि होइन ।

यो देशका मान्छे मोटामोटी आफ्नो हितमा काम गर्छन् भन्ने धारणा बनाउने हो । नेपालमा राजनीतिक नेतृत्वले आफ्नो अयोग्यता रोक्नलाई र भएको प्रभावभन्दा बढी भूराजनीतिक प्रभाव रहेको भन्छन् । नेपालमा भारतको प्रभाव जति छ, त्योभन्दा बढ्ता छ भनेर भनिन्छ, बुझिन्छ । अनि प्रतिवाद गरिन्छ । त्यसमा भारत दंग पर्छ । किनभने प्रभाव बलियो छ भनेर प्रचार हुँदा उसलाई फाइदा नै हुन्छ । त्यो खाले धारणा बन्यो भने नेपालको निर्णयमा सबैले भारतको कुरा सुन्छन् । यसो हुनुमा नेपालमा वामपन्थी शक्ति धेरै भएर पनि भएको हो, किनभने वामपन्थीलाई एउटा प्रधानशत्रु चाहिन्छ । सामन्तवाद, साम्राज्यवाद, विस्तारवादको नाममा उनीहरूले राजनीति गर्नुपर्ने हुन्छ । त्यो मनोविज्ञानकै तहमा भारतकै कारण नेपालमा विकास नभएको भनेर गढेको छ ।

यसमा चाहिँ गणेशराज शर्मा स्कुलको पनि प्रभाव रहेछ । उहाँले बीपी भारतमा रहेको बेलामा भारतले विकास हुन दिँदै दिँदैन भन्नुभयो होला, त्यही कुरा धेरैको मनोविज्ञानमा गढेको छ । २०६२/६३ पछि कांग्रेस, एमाले र माओवादी केन्द्रले नै शासन गरेका छन् । यी तीनवटा पनि नेपालको विकास भारतका कारण भएन भन्ने गरेका छन् । त्यो भनेको त उनीहरूको नालायकी हो । किनभने भारतले हुन दिएन भने, त्यो यिनीहरूमार्फत हुन नदिएको हो । त्यसको जवाफदेही यी तीनवटा दल हुनुपर्छ ।

नेपालको पछिल्लो पुस्ता इनोभेटिभ, क्रियटिभ र स्मार्ट देख्छु । यद्यपि, सबभन्दा राम्रो विद्यालयमा पढेकाहरू विदेश गएका छन् । नेपालमा भएका पनि इनोभेटिभ, क्रियटिभ र स्मार्ट छन् । बाहिर गएका केही आउँछन् पनि । यो पुस्तासँग क्षमता छ ।

नेपालमा राजनीतिक अयोग्यता, अक्षमता, नालायकी ढाकछोप गर्न भूराजनीतिक तेर्स्याइन्छ । जहिले पनि नेपाल भूराजनीतिक रूपमा संवेदनशील अवस्थामा छौँ भनिन्छ र जनता पनि आत्तिन्छन् र बढ्ता राष्ट्रवादी हुने गर्छन् । आफ्नो नालायकी ढाक्नका लागि बनेको डिस्कोर्स चाहिनेभन्दा बढ्ता शक्तिशाली बन्यो, जुन नेपालका लागि फाइदा छैन ।

विश्वभरि नै भूराजनीतिक प्रतिद्वन्द्विता छ र प्रभावको मात्रा जति भए पनि नेपालसम्म आइपुगेको छ । नेपालको विकासमा त्यसको लाभांश नेपालले कति उठाउन सक्छ ?

नेपालले लाभांश उठाउनचाहिँ सक्दैन । नेपालको राजनीतिक नेतृत्व र कर्मचारी प्रशासनको जुन क्षमता छ, त्यसले उठाउन सक्ने देखिन्न । किनभने उठाउनका लागि निश्चित क्षमता, प्रतिबद्धता चाहिन्छ । नेपालमा त्यो छैन । अहिले कोही पनि नेतृत्वमा जानेहरू अन्तिमपटक हो, राजनीतिक भविष्यका लागि केही जोहो गर्ने भन्छन, सम्बन्ध बढाउन खोज्छन् । आफू सुरक्षित हुन भूराजनीतिक शक्तिसँग सम्बन्ध बढाउन आफैँ लाग्छ । त्यसकारण पनि हामी भूराजनीतिक प्रतिद्वन्द्विताबाट फाइदा लिनेतिर सोच्नै सक्दैनौँ । खासमा, भूराजनीतिक प्रतिद्वन्द्विता सधैँ हुन्छ । सन्दर्भअनुसार कहिले कता कहिले कता घटीबढी हुने मात्रै हो । त्यसले केही बिगारेका छैन ।

तपाईंले फाइदा लिन सकिँदैन भन्नुभयो । फाइदा लिन सकिँदैन तर लिने प्रयास कसरी गर्ने त ?

एउटा दुईवटा निर्णयबाट भन्दा पनि प्रक्रियाबाट लाभांश लिन सकिन्छ । नेपालमा राजनीतिक स्थायित्व मात्रै यति भनिन्छ कि स्थायित्व नै बदनाम भइसक्यो । राजनीतिक स्थायित्व नेताहरूले आफ्नो स्वार्थका लागि भन्ने गरेका छन् । नेपालको राजनीतिक वर्गमा आफैँले गछौँ भन्ने आत्मविश्वास छैन । राष्ट्रिय आत्मविश्वास बढ्यो भने नेपालले केही गर्न सक्छ । विकास हुन नसक्नु आफ्नै कारणले हो, बाहिरका कारणले होइन भन्ने भाष्य स्थापित गर्नुपर्छ । त्यो भाष्यले नेपालका मान्छेलाई जवाफदेही बन्न बाध्य बनाउँछ । अहिले जे पनि बाहिरकाले नदिएको भन्ने छुट पाए । उत्तरदायित्वभित्रै खोज्ने र मिडिया, पब्लिक डिस्कोर्सबाट बाहिरबाट नभएको भन्ने मनोविज्ञानलाई फेर्न आवश्यक छ ।

सहमति, सम्झौतामा जाने अधिकारीहरूको व्यक्तिगत तहका स्वार्थहरू हुन्छन् ।न्यायाधीश हुन पनि राजदूतलाई भन्न गएको छ, पहिलापहिला विश्वविद्यालयमा रजिष्ट्रार बन्न पनि भारतीय राजदूतले भन्दिए हुन्छ भन्ने भाष्य बनेको थियो । त्यो चिरिन आवश्यक छ । १०/१५ वर्षदेखि संसारका उदीयमान आर्थिक शक्ति भारत र चीनबाट कसरी फाइदा लिने भनेर सेमिनार भइरहेका छन् । हरेक सेमिनारका शब्द हुन्छन्, उदीयमान आर्थिक शक्ति । त्यहाँ ठूलो तथ्य भनिँदैन कि चीन र भारत धेरै गरिब भएका देश पनि हुन् । नेपालको जनसंख्याभन्दा बढ्ता गरिब छन् । अनुपातकै हिसाबमा सबभन्दा धेरै गरिब भारतमा छन् ।

चीनमा पनि गरिब छन् । चीन र भारतले आफ्नै नागरिकका लागि गर्न यतिधेरै बाँकी छ कि त्यसबाट नेपालले तत्काल फाइदा लिन सक्दैन । कम्तीमा पनि १०/२० वर्ष यस्तै हुने सम्भावना देखिन्छ । नेपालले फाइदा लिने भनेको आफैँले गरेर हो । आफैँमा विश्वास जगाएर हो । सन्तुलन मिलाएर आफ्नो कुरा गर्ने हो । त्यसका लागि धेरै केही गर्नुपर्दैन । अहिलेकै अर्थतन्त्रभित्र भ्रष्टाचार रोकियो, जनताले आस गर्ने ससाना काममा आस जगाउन थालियो, सार्वजनिक यातायातमा सुधार भयो, विद्यालयमा सुधार भयो भने मात्रै पनि जनतामा विकास हुँदैछ भन्ने आस हुन्छ । आत्मविश्वास बढ्छ । नेपालमा केही हुँदैछ भन्ने आसचाहिँ जगाउनुपर्छ । अनि छिमेकी देशले पनि सम्मान गर्न थाल्छन् । हस्तक्षेप कम गर्छन् । मलाई लाग्छ, फाइदा लिन सक्ने कारण यति नै हो ।

अन्तिममा, नेपालको विकासका लागि तपाईंको कुनै फरक दृष्टिकोण छ ?

नेपालको पछिल्लो पुस्ता इनोभेटिभ, क्रियटिभ र स्मार्ट देख्छु । यद्यपि, सबभन्दा राम्रो विद्यालयमा पढेकाहरू विदेश गएका छन् । नेपालमा भएका पनि इनोभेटिभ, क्रियटिभ र स्मार्ट छन् । बाहिर गएका केही आउँछन् पनि । यो पुस्तासँग क्षमता छ । उनीहरूसँग भएको क्षमता आफ्नो प्रयासमा प्रयोग गरेका छन् । राजनीतिले सहजीकरण गर्ने हो । कम्तीमा त्यो मात्रै थिति बस्यो भने धेरै राहत हुन्छ । प्रविधि त अहिले विश्वव्यापी छ । पुँजी पनि ल्याउन सकिन्छ । अहिलेको पुँजी नेपाललाई दिन आउने होइन, कमाउन सक्ने वातावरण भए आइहाल्छ । विदेश भएका युवाहरूमा अनुशासन, कामप्रतिको सम्मान, नेपालमा चाहिने सीप र वर्क कल्चर भएको जनशक्ति सिफ्ट भयो भने नेपालको विकास सम्भव छ । मैले देखेको आस त्यहाँबाट हो ।

याे पनि :

श्रृंखला : १ - अबको विकास मोडल आर्थिक वृद्धिमा आधारित उत्पादनमुखी होइन, सेवामुखी संरचनात्मक रुपान्तरण

(विकास बहसको भोलिको तेस्राे शृंखलामा विकास तथा सुशासनविद् डा. अंगराज तिमल्सिनाको विचार प्रकाशित हुनेछ ।)

प्रकाशित मिति: सोमबार, फागुन २९, २०७९ ०७:५६