‘उपचार नपाएर कसैले ज्यान गुमाउन नपरोस्’

A+ A A-

आधारभूत स्वास्थ्य सेवा नपाएकै कारण कसैले ज्यान गुमाउन नहुने बताउँछन् जनस्वास्थ्यविज्ञ डा. शरद वन्त । शुक्रबार जनस्वास्थ्य छलफल समूहसँग उनले आधारभूत स्वास्थ्य सेवालाई संविधानले प्रत्याभूत गरेपछि पनि नागरिकले सेवा लिन नपाएको बारे खुलेर चर्चा गरे ।

आधारभूत स्वास्थ्य कार्यान्वयनका लागि जनस्वास्थ्य ऐन, नीति र कार्यक्रम बने पनि अधिकांश नागरिकले आधारभूत स्वास्थ्यको निशुल्क उपभोग गर्न पाएका छैनन् । प्रस्तुत छ, डा. शरद वन्तले व्यक्त गरेका विचारकाे सम्पादित अंशः

मिडियामा भएको इभोलुसन या रिभोलुसन जे भनौँ त्यसको बारेमा केही स्मरण गराउन मन लागिरहेको छ । आज भन्दा २०/३० वर्षअगाडि हामी कलेज पढ्दै गर्दा, भर्खर काम गर्न सुरु गदै गर्दा एउटा पत्रिका हातमा बोकेर हिँड्दा ठूलो कुरा लाग्थ्यो । एकदमै कम मानिसहरूले त्यसरी हातमा बोक्थे । त्यही एक जनाले बोकेको पत्रिका १० जनाले पढ्थे । त्यो पत्रिकाको विज्ञापनदेखि लिएर हरेक सूचना पढिन्थ्यो । पढ्नलाई कुनै पनि कुरा छोडिदैनथ्यो । त्यो अवस्थाबाट मिडिया अहिलेको अवस्थामा आइपुगेको छ ।

आजको मिडिया हिजोको जस्तो होइन । त्यस्तै स्वास्थ्यमा पनि एउटा इभोलुसन भइरहेको छ । परिर्वतन भइरहेको छ । रूपान्तरण भइरहेको छ । हामीले स्वास्थ्य भन्नेबित्तिकै ५० वर्षअगाडिको कुरा गरेर अब हुँदैन । हिजोका स्वास्थ्यका डाइमेन्स र आजका स्वास्थ्यका डाइमेन्सनहरूमा धेरै अन्तर आइसकेको छ ।

हामीले ३० वर्षअगाडिदेखि एउटा भलाकुसारी भन्ने पत्रिका सुरु गरेका हौँ । त्यतिखेर यो पत्रिका भित्ते पत्रिकाको रूपमा निस्किन्थ्यो । त्यति बेला पत्रिका छाप्न नै गाह्रो हुन्थ्यो । अर्को कुरा छापिइसकेपछि सबैभन्दा पहिला हुलाकसँग सम्पर्क गर्नुपर्थ्यो । हाम्रो सम्झौता नै थियो, किनभने पत्रिकालाई गाउँगाउँमा पढाउनु पर्थ्यो । हामी हुलाकमा बोकेर जान्थ्यौँ र हुलाकले जिल्ला स्वास्थ्य कार्यालयसम्म पुर्‍याइदिने काम गर्थ्यो । त्यहाँका कर्मचारीले स्वास्थ्यचौकीसम्म पुर्‍याइदिनुहुन्थ्यो । हामी उहाँहरूकलाई अनुरोध गर्थ्यौं पत्रिका स्वास्थ्य चौकीसम्म जसरी भए पनि पुर्‍याइदिनुस् भनेर । किनभने यो पत्रिकाको लक्षित वर्ग भनेको ग्रामीणका स्वास्थ्य कार्यकर्ता, स्वास्थ्य स्वंय सेविका, स्वास्थ्य चौकीमा काम गर्ने स्वास्थ्यकर्मीहरू थिए ।

PHDG (8)1677848278.jpg

यहाँ (ललितपुर) मा छापिएको पत्रिका गाउँगाउँसम्म पुग्नलाई ६ महिना लाग्थ्यो । अहिलेसम्म यो पत्रिकाको १५० अंक हामीले निकालिसकेका छौँ । जुन प्रत्येक दुई महिनामा छापिने गरेको छ ।

सारमा मैले के बुझाउन खोजेको भने आजका दिनमा हामीले यो पत्रिकाको सान्दर्भिकता देखेका छैनौँ । अहिले सबैका हातहातमा मोबाइल छन् । सूचना सबैको पहुँचमा छ । तर अहिले दुर्गममा केही अप्ठ्यारा भने हुन सक्छन् । तर, पनि हामीले पत्रिकालाई बन्द गर्ने निर्णय गरेर केही समयदेखि बन्द गरेका छौँ ।

आज मिडियाको कुरा गर्दा नयाँ परिवेशलाई बुझ्नु जरुरी हुन्छ । हामी स्वास्थ्यकर्मीहरूमाथि आम सेवाग्राहीहरूको विश्वासको संकट आइसकेको छ । आलोचित भइरहेका छौँ । स्वास्थ्य प्रणली आलोचित भएको छ । स्वास्थ्यकर्मी आलोचित भइरहेका छन् ।

यस्तै स्थिति मिडियामा पनि छ । जताततै विश्वासको संकट छ । अहिले मिडियामाथि पनि विश्वासको संकट छ । आम नागरिकले मिडियालाई पत्याउने कि नपत्याउने भन्ने प्रश्न छ । उनीहरू पढ्छन्, हेर्छन् । तर, पत्याउनुपर्ने कुराहरू कति छन्, एकपटक आफैँप्रति आलोचनात्मक भएर हेर्न आवश्यक छ । मिडियाको भूमिका धेरै सम्वेदनशील भएको छ । अर्कोतिर मिडियामाथि विश्वासको संकट आइरहेको छ ।

कसैले पनि पूर्ण छौँ भनेर दाबी गर्न सक्दैनौँ । गर्नु पनि हुँदैन । कोही पनि पर्फेक्ट हुँदैन । चाहे त्यो व्यक्ति होस्, चाहे संस्था होस् एउटा दायरा हुन्छ । त्यसैले हामीले सम्प्रेषण गरिरहेको मुद्दा महत्त्वपूर्ण हुन् । कोही पनि व्यक्ति पर्फेक्ट भयो कि भएन भनेर चिन्ता गर्नु पर्दैन किनभने हामी कोही पनि पर्फेक्ट छैनौँ । तर हामीले जे सम्प्रेषण गरिरहेका छौँ । त्यसको विश्वासनीयता कयम हुनुपर्‍यो । जनताले साच्चै पत्याउनुपर्‍यो । कतिपय अवस्थामा हामी पनि प्रश्न गर्छौं ।

हामी पर्फेक्ट नभए पनि हामी जहाँसम्म पुगेका छौँ, त्यहाँससम्म हामी सही छौँ भन्ने कुरामा आश्वस्त हुन जरुरी छ । हामीले जे कुरा देखिरहेका हुन्छौँ, ती कुराहरू घटनाका परिणाम अर्थात नतिजा हुन् । हरेक परिणामका कारण हुन्छन् । ती कतिपय कारणहरू लुकेका हुन्छन् । छिपेका हुन्छन् । र, सतहभन्दा मुनि हुन्छन् । यसमा मिडियाले आएका कुराहरू र त्यसका परिणामहरूलाई मात्र सम्प्रेषण गरेर पुग्दैन । ती परिणामहरूका कारणहरूको खोजी पनि गर्नुपर्छ । किन यस्तो भयो भनेर ।

रहेक परिणामको कारण हुन्छ । बिनाकारण केही पनि हुदैन । चाहे अस्पतालमा हुने लापर्वाहीका कुरा नै किन नहुन् । त्यहाँ लापर्वाही किन हु्न्छ भन्ने पनि कारण हुन्छ । त्यसकारण सबै भन्दा पहिला विश्वास्नीयतालाई स्थापित गर्न जरुरी छ । र, अर्को कुरा समाचार सम्प्रेषण गर्दा सतहबाट देखिने परिणामहरू मात्रै नभएर त्यसका कारणहरूको पनि विश्लेषण गर्न जरुरी हुन्छ ।

समाचारमा विषय उठान कसरी गर्ने

विषय उठानमा पनि परिणामबाट सुरु गर्नुपर्छ । यसमा कुनै पनि विषयबस्तु चाहे कोभिड वा डेँगी । यसमा एउटा प्राविधिक पाटो हुन्छ । सबैले जनस्वास्थ्य भने पनि जनस्वास्थ्य सबै विषयको विशेषज्ञ हुँदैन । जस्तो मैले कोभिडमा कुरा गर्दा कहिल्यै पनि प्रविधिक पाटोबाट कुरा राखिनँ । मैले सधैँ भन्ने गरेको थिए- म माइक्रोबाइलोष्टि पनि होइन । म भाइरोलोष्टि पनि होइन । म ल्याबरेटरी साइन्सको एक्सपर्ट पनि होइन । म नीति निमार्णसँग आबद्ध भएको व्यक्ति हो । त्यसकारण प्राविधिक पाटो जहिले पनि त्यही विषयका विज्ञहरूले सम्बोधन गर्न सक्छन् । र, अर्को सामाजिक पाटोलाई अर्को ढंठबाट व्याख्या गर्न सकिन्छ ।

तपाईंंहरूलाई चुनौती भनेको विशेषज्ञ पहिचान हुन सक्छ । कुन विषयको विशेषज्ञ को भन्ने पहिचान गर्न सहज छैन । सबैले सबैलाई चिनेका पनि हुँदैनौँ । त्यसका लागि खोजी गर्नुपर्ने हुन्छ । र, हरेक विषयको पुल बनाएर राख्नुपर्ने हुन्छ ।

PHDG (4)1677848276.jpg

जनस्वास्थ्यका मुद्दा कसरी उठान गर्दा प्रभावकारी हुन सक्छ ?

अहिले नेपालको कुरा गर्दा स्वास्थ्यलाई तीन श्रेणीमा विभाजन गरेको छ । एउटा आधारभूत स्वास्थ्य सेवा, अर्को आधारभूतभन्दा परको र अर्को विशिष्ट जहाँ जटिल र विशेषज्ञको आवश्यक पर्ने ठाउँ हुन्छ ।

आधारभूत स्वास्थ्य सेवा भनेर प्याकेज बनाएको छ, सरकारले । आधारभूत स्वास्थ्य सेवाभित्र के पर्छ भन्ने कुरा निश्चित भइसकेको छ । आधारभूत स्वास्थ्य सेवा देशको प्रत्येक नागरिकले निःशुल्क उपभोग गर्न पाउनुपर्छ भन्ने संविधानले सुनिश्चित गरेको छ । त्यसको कार्यन्वयनको लागि जनस्वास्थ्य ऐन बनेको छ । नीति बनेको छ । कार्यक्रम बनेको छ । र, नागरिकको नैसर्गिक हकको रूपमा नेपालमा स्थापित भएको छ । धेरै देशहरू यसकै लागि अहिले पनि संर्घष गरिरहेका छन् । अन्य देशहरू हाम्रो प्रशंसक बनेका छन् ।

आधारभूत स्वास्थ्य सेवाभन्दा माथि गइसकेपछि कसरी स्वास्थ्य सेवा प्रवाह गर्ने भन्दा त्यसका लागि स्वास्थ्य बीमा कार्यक्रम ल्याएको छ ।

र, विशेषज्ञ सेवा जस्तो क्यान्सर, मिर्गौला, मुटुलगायत ८ वटा रोगको उपचारका लागि राज्यले तीन तहबाट विभाजन गरेर नागरिकहरूलाई सेवा उपलब्ध गराउने कुराहरू आइरहेको छ । यी तीन वटै विषयमा काम गर्नुपर्छ, त्यसमा कुनै शंकै छैन ।

राज्यले अहिले स्वास्थ्य बीमाको कुरा धेरै गरिरहेको छ । मिडियामा पनि बीमाको सकारात्मक र नकारात्मक दुवै पाटोबाट कुराहरू आउने गरेका छन् । यदी आधारभूत स्वास्थ्य सुनिश्चितता गर्न सकेनौँ भने अधारभूत भन्दा परको कुराकानी गर्न अलि उट्पट्याङ् जस्तो लाग्छ । सबै भन्दा पहिलो अधारभूत स्वास्थ्य सेवा सुनिश्चित हुनुपर्‍यो । अनि मात्र त्योभन्दा माथि उठेर काम गर्न सकिन्छ । आधारभूत स्वास्थ्य सेवा भनेर नागरिकको हकको रूपमा स्थापित भएको गर्व गरिरहेका छौँ । त्यसको हालत के छ ? त्यसको बारेमा चर्चा हुँदैन ।

अधारभूत स्वास्थ्यको नममा के भएको छ ? त्यही हरेक पालिकामा अस्पताल बनाउने । अस्पताल चाहिन्छ । अस्पताल नहुने भनेको आधारभूत स्वास्थ्यको सुनिश्चितता गर्न होइन । अस्पताल भएर मात्रै स्वास्थ्य सेवा पाउने भएदेखि अहिले भएका अस्पताललाई हेरौँ । के ती अस्पतालहरूले साँच्चै नै सेवा दिइरहेका छन् ? फेरि मैले अस्पताल चाहिँदैन भन्न खोजेको होइन, अस्पताल चाहिन्छ । तर हामीले मूल कुरा बिर्सेका छौँ । यसमा मिडियाको साथीहरूले खोतल्नु भएको छैन ।

आधारभूत स्वास्थ्य सेवा आम नागरिकहरूको लागि हकको रूपमा संविधानले स्थापित गरेको छ । त्यसको लागि कानुन बनेको छ । त्यसको लागि नीति बनेको छ । र, कार्यक्रम समेत निसकेको छ । तर पनि कति नागरिकले आधारभूत स्वास्थ्यको निशुल्क उपभोग गर्न पाएका छन् ? यो हाम्रा लागि गम्भिर कुरा होइन र ? यो जनस्वास्थ्यकर्मीहरूका लागि मात्र हैन, मिडियाकर्मी साथीहरूका लागि पनि गम्भिर कुरा हो ।

म एउटा प्रश्न गर्न चाहान्छु, तपाईंहरूमध्ये कति जनाले प्यारासिटामोल सित्तैमा उपभोग गर्नुभएको छ ? ९८ प्रकारका औषधि सरकारले आधारभूत स्वास्थ्य सेवाका लागि प्याकेज तयार गरेको छ । तर, टाउको दुख्दा खाने सिटामोल, जीउँ दुख्दा खाने ईब्रुफिनलगायत हामीले कहिल्यै निशुल्क उपभोग गरेका छौँ । यदि नागरिकले सेवा निःशुल्क उपभाग गर्न पाउनु उसको हक हो भने ती सेवा निजी बजारमा बेच्नका लागि स्वीकृति दिएको छ ?

नागरिकले सुख पाउने हो भने ती औषधि बजारमा किन बिक्री भइरहेका छन् ? कि सरकारले भन्नुपर्‍यो यस्तो ठाउँमा औषधि निशुल्क पाइन्छ । तर, तपाईंलाई त्यस्तो ठाउँमा जान चानु हुन्न र पैसा तिरेर औषधि लिन चाहनुहुन्छ भने त्यो स्वीकार्य हुन सक्छ ।

हामीसँग धेरै विकल्प छ । सरकारीमा भन्दा म निजीमा जान्छु, भन्ने हो भने त्यो अर्कै कुरा हो । तर अहिलेको स्थिति भनेको बाध्यकारी स्थिति हो । आधारभूत स्वास्थ्य सेवा किन्नुपर्ने अवस्थामा छन् ।

अर्को हामीले बुझ्नुपर्ने कुरा भनेको हाम्रो बीमा कार्यक्रम साँच्चै नै लोक कल्याणकारी छ, छैन । मैले धेरै ठाउँमा यो विषयमा बोलेको छु, हाम्रो स्वास्थ्य बीमा कार्यक्रम लोक कल्याणकारी हुन सकेन । स्वास्थ्य सेवा दरिद गर्नु भनेको बजारमा गएर कम्प्युटर खरिद गरेको जस्तो होइन । गाडी खरिद गरेको जस्तो होइन । गाडी खरिद गर्नु पनि नागरिकको अधिकार हो । यो भन्नुको मतलब प्रत्येक नागरिकले गाडी खरिद गर्न पाउनुपर्छ भनेको होइन । कसैसँग पैसा छ भने उसले खरिद गर्न पाउनुपर्छ । त्यसमा राज्यले रोक्न पाउदैन ।

र, स्वास्थ्य पनि नागरिकको अधिकार भनेका छौँ । गाडी खरिद गर्नु र स्वास्थ्य खरिद गर्नु एउटै कुरा हो ? स्वास्थ्यमा अधिकार भनेको कुनै पनि नागरिकले स्वास्थ्य सेवा किन्न नसकेको कारणले ज्यान गुमाउनु नपारोस् । या उसले सेवाको मुल्य तिर्नै नसकेका कारण दिर्घरोगी हुन नपरोस्, स्वास्थ्यमा नागरिकको हक भनेको यही हो ।

त्यसैले राज्यले चाहेको खण्डमा बीमा लोक कल्याणकारी बन्न सक्छ । र, धेरै देशहरूमा लोक कल्याणकारी नै छ ।

त्यस्तै अर्को महत्त्वपूर्ण कुरा भनेको स्वास्थ्यमा नीति क्षेत्रहरूसँगको संलग्नता हो । यो कुरा अधारभूत स्वास्थ्यमा पनि देखिएको छ । धेरै जसो फार्मेसीहरूले आधारभूत औषधिहरू मात्रै बेचिरहेका छन् । काठमाडौंमा नहुन सक्छ, तर बाहिर धेरै खपत हुने औषधिहरू आधारभूत स्वास्थ्य भित्रकै हुन्छन् । धेरै क्षेत्रमा निजीको संलग्नता आजको गम्भिर विषय हो । यो कुरा फेरि पनि म दोहोर्‍याउन चाहान्छु, हामी निजी क्षेत्रको विरोधी होइनौँ । र, यो एक्काइसौँ शताब्दीमा निजी क्षेत्रलाई निषेध गर्ने सम्भावना छैन । यो हामीले परिकल्पना पनि गरिरहेका छैनौँ । हामी निजी क्षेत्रलाई जिममेवार बनाउन चाहान्छौँ । निजी क्षेत्रको पनि जिम्मेवारी छन् ।

अरु बस्तुको बजार र स्वास्थ्यको बजार कहिल्यै पनि एउटै हुन सक्दैन । स्वास्थ्य सेवाको बजारमा अन्य बजारको आर्थिक सिद्धान्त यसमा लगाउन पाइदैन । त्यसैले बिरामी उपभोक्ता होइन, बिरामी सेवाग्राही हो । र, संस्था भनेको ‘सर्भिस प्रोभाइडर’ हो ।

प्रकाशित मिति: शुक्रबार, फागुन १९, २०७९ २१:३५