नेपालमा राष्ट्रपति हुन ४५ वर्ष पुग्नैपर्छ, भारतमा ३५ वर्षमै पाइन्छ माैका

A+ A A-

नेपालमा नयाँ राष्ट्रपति चुन्ने प्रक्रिया सुरु भइसकेको छ । आज उम्मेदवारको मनोनयपत्र दर्ता गरिँदैछ ।

हाम्राे दक्षिणी छिमेकी भारतले नेपालमा जस्तै प्रक्रियाबाट राष्ट्रपति चुन्छ । त्यहाँ पनि राष्ट्रपतिको चुनाव अप्रत्यक्ष निर्वाचन प्रणालीद्वारा नै गरिन्छ । देशको प्रथम नागरिकको चुनाव सिधै जनताले नगरेर उनीहरूले चुनेर पठाएका प्रतिनिधि अर्थात् विधायक र सांसदले गर्छन् । आउनुहोस्, नेपालमा हुन लागेको राष्ट्रपति चुनावको बहानामा जानौँ- भारतमा राष्ट्रपति कसरी चुनिन्छन्, यसरी चुनिएका व्यक्तिकाे शक्ति कति हुन्छ ?

०००

भारतलाई संसारकै ठूलो लोकतान्त्रिक मुलुक मानिन्छ । राष्ट्रपति त्यहाँको सर्वोच्च पद हो । द्रौपदी मुर्मू भारतकी वर्तमान राष्ट्रपति हुन् । भारतमा संवैधानिक प्रक्रियाअन्तर्गत हरेक पाँच वर्षमा राष्ट्रपतिको चुनाव हुन्छ । संविधानअनुसार, नेपालमा कुनै पनि व्यक्ति दुई कार्यकालभन्दा बढी राष्ट्रपति बन्न सक्दैन तर भारतमा यस्तो बन्देज छैन । त्यहाँ अधिकतमको कुनै सीमा छैन । यद्यपि, देशकाे पहिलो राष्ट्रपति डा. राजेन्द्र प्रसाद एक मात्र व्यक्ति हुन्, जो दुई कार्यकाल राष्ट्रपति रहे ।

योग्यता ?

भारतमा राष्ट्रपतिको उम्मेदवार हुन ३५ वर्ष वा योभन्दा बढी उमेरको हुनुपर्छ । राज्य वा केन्द्र सरकारअन्तर्गत कुनै लाभको पदमा नरहेको हुनुपर्छ । मानसिक रूपमा ठीक हुनुपर्छ । कुनै आपराधिक मामिलामा सजाय भोगेको हुनुहुँदैन । राष्ट्रपति पदको उम्मेदवार हुन आफ्नो सम्पत्ति खुलाउन पनि आवश्यक हुन्छ ।

अप्रत्यक्ष निर्वाचन

भारतमा जनताले आफ्नो राष्ट्रपतिको चुनाव सिधै गर्दैनन्, उनीहरूद्वारा चुनिएका प्रतिनिधिले राष्ट्रपति चुन्छन् । भारतीय संविधानको अनुच्छेद ५४ मा यसबारे उल्लेख छ । चुनावका मतदाता सबै राज्यका ४ हजार १ सय २० विधायक, ५ सय ४३ लोकसभा सदस्य र २ सय ३३ राज्यसभा सदस्य हुन्छन् । अर्थात् ४ हजार ८ सय ९६ मतदाताले राष्ट्रपतिका लागि भोट हाल्छन् ।

भोटको मूल्य

४ हजार ८ सय ९६ मतदाताकाे मतभार कुल मूल्य १० लाख ९८ हजार ८ सय ८२ छ । विधायकहरूको मतभार ५ लाख ४९ हजार ४ सय ७४ छ । सांसदको मतभार ५ लाख ४९ हजार ४ सय ८ छ ।

भारतमा कुनै विधायकको मतभार सन् १९७१ को जनगणनाअनुसार त्यस राज्यको कुल जनसंख्याका आधारमा गनिन्छ । यसका लागि जनसंख्यालाई चुनिएका विधायकको संख्याले भाग गरिन्छ । यसरी जे आँकडा निस्कन्छ, त्यसलाई फेरि एक हजारले भाग लगाइन्छ । अब जुन आँकडा आउँछ, त्यही त्यो राज्यको एक विधायकको भतभार हुन्छ । १ हजारबाट भाग लगाउँदा यदि बाँकी ५ सयभन्दा बढी भयो भने मतभारमा एक जोडिन्छ ।

सांसदहरूको मतभारको गणित अलग छ । सबैभन्दा पहिले सबै राज्यका विधानसभाहरूमा चुनिएका सदस्यको मतभार जोडिन्छ । अब यो सामूहिक मतभारलाई राज्यसभा र लोकसभामा चुनिएका सदस्यको कुल संख्याले भाग गरिन्छ । यसरी जुन नम्बर आउँछ, त्यो एक सांसदको मतभार हुन्छ । यदि यसरी भाग लगाउँदा बाँकी ०.५ भन्दा बढी बचेमा मतभार एकले बढ्छ ।

जसले भोट हाल्न पाउँदैनन्

राष्ट्रपतिद्वारा संसदमा मनोनीत सदस्य तथा राज्यका विधान परिषदहरूका सदस्यले राष्ट्रपति चुनावमा भोट दिन पाउँदैनन् । किनकि उनीहरू जनताले चुनेका प्रतिनिधि होइनन् ।

राष्ट्रपति चुनावमा खास तरिकाले मतदान हुन्छ, जसलाई ‘सिङ्गल ट्रान्सफरेबल भोट सिस्टम’ (एक परिवर्तनीय भोट प्रणाली) भनिन्छ । अर्थात् भोटरले एउटा मात्रै भोट दिन्छ तर उसले राष्ट्रपति चुनावमा भाग लिएका सबै उम्मेदवारमध्ये आफ्नो प्राथमिकता तय गर्न सक्छ । यदि मन परेको पहिलो उम्मेदवारकाे भोटबाट विजेताको निर्णय हुन सकेन भने उम्मेदवारको खातामा भोटरले चाहेको दोस्रो उम्मेदवारलाई नयाँ सिङ्गल भोटजस्तै ट्रान्सफर गरिन्छ ।

मतगणना

राष्ट्रपति चुनावमा सबैभन्दा बढी भोट पाउँदैमा जित तय हुँदैन । जसले मतदाता अर्थात् सांसद र विधायकहरूको भोटको मतभारको आधाभन्दा बढी हिस्सा हासिल गर्न सक्छ, ऊ महामहिम बन्छ । अर्थात् जित्नेले कति मतभार पाउन आवश्यक छ भनेर यो चुनावमा पहिल्यै तय हुन्छ ।

शक्ति

अनुच्छेद ५२ का अनुसार संघको शक्ति राष्ट्रपतिमा निहित छ । भारतको राष्ट्रपति देशको प्रथम नागरिक हुनुका साथै सशस्त्र सेनाको सर्वोच्च सेनानायक पनि हुन्छ । देशमा आपत्काल लगाउन, युद्ध अथवा शान्तिको घोषणा गर्ने अधिकार राष्ट्रपतिसँग हुन्छ । सिद्धान्ततः राष्ट्रपतिसँग पर्याप्त शक्ति हुन्छ । तर, केही अपवादबाहेक राष्ट्रपति पदमा निहित अधिकांश अधिकार वास्तवमा प्रधानमन्त्रीको अध्यक्षतामा हुने मन्त्रिपरिषद्ले प्रयोग गर्छ । मृत्युदण्ड पाएकाे व्यक्तिलाई क्षमादान दिने, सजाय घटाउने आदि अधिकार राष्ट्रपतिसँग हुन्छ ।

तलब

भारतीय राष्ट्रपतिको तलब ‘राष्ट्रपतिको उपलब्धि एवं पेन्सन अधिनियम, १९५१’ कानुनबमोजिम दिइन्छ । राष्ट्रपतिको तलब सन् २०१८ मा १ लाख ५० हजारबाट बढाएर ५ लाख रुपैयाँ प्रतिमहिना पुर्‍याइएको छ । उनलाई ट्रेन, आवास, हवाई एवं रेल यात्रा, टेलिफोन, सुरक्षा, चिकित्सा, भारतीय वायुसेनाको पाइलटसँगै बोइङ ७७७–३००ERS विमान, बीमा र अन्य सुविधा पनि दिइएको छ ।

राष्ट्रपतिको आवास एवं कार्यालय राससिना हिलको नामबाट चर्चित छ । याे भेटिकन सिटीभन्दा तीन गुणा ठूलो छ । यो ब्रुनाईका सुल्तान, बेलायतको राजदरबार तथा अमेरिकाको राष्ट्रपति आवासभन्दा ठूलो छ । ३३ एकडमा फैलिएका रुख बिरुवा, ३ सय ४० कक्ष र ११.५ माइल लामो कोरिडोर यसभित्र पर्छन् । २ सयभन्दा बढी सेवक र अंगरक्षक हरेक समय राष्ट्रपतिको सेवामा सक्रिय हुन्छन् ।

महाअभियोग

अनुच्छेद ६१ का अनुसार, राष्ट्रपतिलाई महाअभियोग प्रस्तावमार्फत पदबाट हटाउन सकिन्छ । सदनको १/४ सदस्यको समर्थन पाएको प्रस्तावबाट राष्ट्रपतिलाई हटाउन सकिन्छ । प्रस्ताव पारित गर्नुअघि १४ दिनपहिले सूचना दिनुपर्छ । प्रस्ताव सदनको कुल संख्याको २/३ भन्दा धेरै बहुमतले पारित हुनुपर्छ । राष्ट्रपतिले आफ्नो बचाउ स्वयम् वा कानुन व्यवसायीको माध्यमबाट राख्न सक्छ । अर्को सदनमा पनि प्रस्ताव दुईतिहाइ बहुमतले पारित हुनुपर्छ । दुवै सदनद्वारा प्रस्ताव पारित भएपछि राष्ट्रपतिले पद छोड्नुपर्ने हुन्छ ।

प्रकाशित मिति: शनिबार, फागुन १३, २०७९ ०८:२८