के माओवादी 'जनयुद्ध' विदेशीको उक्साहटमा भएको थियो ?

A+ A A-

म त्यस पुस्ताको मान्छे हुँ, जो संसारलाई बदल्न पहल लिनुपर्छ भन्ने मान्यताले आर्दशको मूल्य तिर्न तम्सेको । हाम्रो पुस्ताले आफ्नै परिवेशसँग विद्रोह गर्दै आन्दोलन पछ्याउदै पार्टी खोज्यो । त्यसमा वर्ग संघर्ष, भावना, मानवीय आदर्शले हाँकिएको थियो । यथास्थितिमा बस्न, रम्न चाहँदैनथ्यो । सपनालाई फेर्ने ज्यावल त संगठन र बिँड समात्ने नेता हुन्थे । नेताहरू सपनीका सारथीजस्तै आदर्शलाई व्यवहारमा फेर्न अगुवाइ गरिरहने संस्था हुन्थे । हरेक स्पप्नद्रष्टा सामाजिक नेता हुन्थ्यो । हरेक सपनाका विचार, सिद्धान्त र त्यसै अनुरूप संगठन र राजनीतिक संस्कृति हुन्छ । त्यो नैतिक तागत बनेर जनविश्वास र जनआवेग तयार गर्दै भौतिक शक्तिमा फेरिन्छ ।

म एउटा इतिहासको गम्भीर पाठक । मानव सभ्यताको अध्येता । हरेक विद्रोह, क्रान्ति र युद्धले मानव सभ्यतालाई क्रमभंग गर्‍याे र धकेल्यो । बुर्जुवाका कुरा छोडौँ तर कम्युनिस्टहरूले विद्रोह र क्रान्ति त गर्न जान्ने तर आफैँभित्र जन्मिने आत्मघाती चिन्न नसक्ने, या शहीद बन्ने वा बुर्जुवामा फेरिने ? उत्पादनका साधन, श्रोत र स्वामित्व त्यही रहने, संस्कृति त्यही रहने तर एउटा क्रान्तिकारी समय र सम्बन्धसँगै किन प्रतिक्रान्तिकारी बन्छ ? यसका मनोवैज्ञानिक कारण के होला ? आफ्नै इतिहास बोक्न किन नसकेका होलान् ? ठीकै छ– फेरिएको विश्वास स्वीकार्दा किन हिजो गल्ती गरेछु पनि नभनेका होलान् ? चाहे ती झापाली विद्रोही हुन, चाहे जनयुद्धका ।

आज फागुन १ गते, माओवादी जनयुद्धमै केन्द्रित हौऔँ ।

जनयुद्ध २०५२ साल फागुन १ देखि सुरु भएर २०६३ वैशाख १२ गतेसम्म १० वर्ष नौ महिना ५ दिन चल्यो । वैशाख १२ र १३ मा धेरै फरक भइसकेको थियो । १२ गतेसम्म आतङ्ककारी मानिएको माओवादी १३ गते राजनीतिक शक्तिका रूपमा सत्तालाई स्वीकार्य भइसकेको थियो ।

बेथिति र वितृष्णाको बेला जनताको चाहना परिवर्तनका लागि हुन्छ । पुराना सत्ताधारीसँगको निराश र घृणाले नयाँ सपना देखाउँछ । त्यो परिवर्तन एकाध मान्छेले देखेका सपना सामाजिक शक्ति बनेर विद्रोह र क्रान्तिमा फेरिन सक्छ । त्यो क्रान्ति वा विद्रोहले राजनीतिक, सामाजिक र सांस्कृतिक सत्तामाथि प्रहार गर्छ । अभिजात र भुइँमान्छेबीच टकराव हुन्छन् । परिवेश फेरिन्छन् ।

मूल्य विघटन भएर सत्ताका भर्‍याङ बने भने क्रान्ति र विद्रोहले आफ्नै सन्तानलाई आहारा बनाउँछ र चपाइदिन्छ । कहिलेकाहीँ आफ्नै सन्तानलाई नायकबाट खलनायकमा हुत्याइदिन्छ । क्रान्तिकारी मार्क्सवादीका यसक्षेत्रकै पछिल्ला इन्साइक्लोपिडिया दिवंगत भारतीय प्रोफेसर रणजीत सिंहले माओवादीवारे संश्लेषण गर्दै भनेका छन्–एउटा लस्कर मन्जिलतर्फ अघि बढ्दै थियो, बीचबाटो मै गन्तव्य भुल्यो । फ्रान्सेली क्रान्तिदेखि नै यस्तै हुँदै आएको विद्धानहरूले भन्दै आए । अझ मार्क्सका मित्र हान्स माग्नस एञ्जेन्सवर्जरले मार्क्सलाई सम्बोधन गरेको एउटा कविताको अंशमा भन्छन्–

हे महात्मा,
तिमीलाई तिम्रै शिष्यहरूले पो धोका दिए
बैरीहरू त
हिजो जस्ता थिए
आज पनि उस्तै छन् ।

माओवादीका धेरै घटक देशमा सक्रिय भए पनि देशविदेशमा सार्वजनिक बुझिने र व्यवहार गरिने भनेको प्रधानमन्त्री पुष्पकमल दाहालले नेतृत्व गरेको नेकपा (माओवादी केन्द्र) नै हो । जनयुद्धको थालनी पहिलेदेखि अहिलेसम्म उनै प्रमुख नेतृत्वमा रहे ।

नेकपा माओवादीले जनयुद्धका बेला बाँडेकाे पर्चा

मनोयुद्धको धरापमा जनयुद्ध

आजका नजरियाले माओवादी जनयुद्ध बुझ्न सकिँदैन । नेतृत्वको चिन्तन, चरित्र र अभ्यासले मात्र जनयुद्धको मर्म, प्रभाव र सान्दर्भिकता खुट्याउन सकिँदैन । अभिजात र सर्वाल्ट्रनका दुइखाले समाज थिए । भुइँ मान्छेमा आएको जागृति र हस्तक्षेप अभिजात तप्काले सहन सक्दैनथ्यो । आग्रहले इतिहासका घटनाक्रम नियाल्नै सकिँदैन । जनयुद्धको मर्म पनि अभिजात र प्रायोजनको प्रोपोगण्डाको बहकावले गम्भीरता साथ बुझ्न सकिँदैन ।

निर्मम समीक्षा बेगर नै फुटेको माओवादीले यसबीचमा तीनवटा गम्भीर घुम्ती पार गर्दै गुज्रियो । जनयुद्धको धराप छिचोलेर शान्ति प्रक्रियासँगै अघि बढ्दा उपभोक्तावादले थापेको धराप छिचोल्न भने सकेन । जागेको महत्वकांक्षा र देखेका सपना क्रान्तिको क्षतिपूर्तिमा फेरिए । सिंहदरबारले हरेक युगका क्रान्तिकारीलाई चपाएझैँ माओवादीलाई पनि खर्लप्पै निलिदिएर नामै फेर्ने अवस्थामा पुर्‍याइदियो ।

माओवादीका बाइप्रोडक्ट यत्रतत्र देखा पर्दै गए । जो जिउँदो रहन चाहन्छ, त्यो जिउँदो जस्तो पनि देखिनुपर्छ । एकै दिन रोम बनेको त हैन तर रोमलाई ध्वस्त एकै दिन पार्ने निरो भने जलिरहेको रोममा बाँसुरी बजाइरहेको थियो । माओवादी बन्न, देखिन, हुनसक्ने नैतिक आदर्श नरहेपछि मात्र नाम र चुनाव चिह्न फेर्ने तरखरमा पुगेको छ माओवादी केन्द्र । हुन पनि, जे छैन त्यही ट्रेडमार्क झुण्ड्याउनुको अर्थ पनि रहँदैन । नियतिको घोषणापत्र परिणाम बन्छ भने वास्तविकता नियाल्न उसकै नेतृत्वमा बनेको अहिलेको सरकार र महासरकार नियाले पुग्छ ।

प्रस्तुत संक्षिप्त लेखले समुचित प्रश्नको उत्तर दिन सक्दैन । कुन परिस्थितिमा जनयुद्धको थालनी भयो ? कुनकुन प्रक्रियाबाट सुरु भयो ? थालनीका १९ जना केन्द्रीय सदस्य र पूर्णकालीन ८३ जना अग्रमोर्चाका कार्यकर्ता अहिले ती कुन अवस्थामा छन् ? माओवादी शब्द आफैँमा कुनै दिन आस र त्रास बनेको थियो, आज शब्दले मर्म र ओजन किन र कसरी गुमायो ? के माओवादी जनयुद्ध विश्व कम्युनिस्ट आन्दोलनको नेपाल च्याप्टर थियो ? त्यसको उठान र बैठानमा देशभित्रकै कारक पक्ष थिए कि बाह्य पक्ष पनि थियो ? आन्दोलनको अवस्था अहिले कुन अवस्थामा छ ? त्यसको पनि आग्रहहीन विवेचना आवश्यक छ ।

के २०४६ सालमा बहुदल आएकै ५ वर्षमा सदनको तेस्रो पार्टीले जनयुद्ध थालनी गर्नु आवश्यक थियो ? जनयुद्ध कसरी अगाडि बढ्यो ? ग्रामीण वर्ग संघर्ष र शहरिया जनआन्दोलन कसरी एकसाथ जोडिए ? सशस्त्र युद्ध, राजनीतिक लडाइँ र कूटनीतिक अभियान कसरी तालमेल मिलाइए ? राजनीतिक संस्कृति र युद्ध संस्कृतिका तालमेल के कस्ता रहे ? शान्ति वार्ताका आधार कसरी तयार भए ? दुईवटा शान्तिवार्ताका उपलब्धि के, के रहे ? के मनोयुद्ध कम्युनिस्टविरोधी आग्रहले लगाएका र अभिजात तप्काले गरेका तर्क र निर्मित तथ्य जस्तै थिए त ? के अगुवाहरूले आफ्नै चिन्तन र अभ्यासविरुद्ध देखाएका आचरणले विद्रोहको औचित्य नै थिएन त ? सरकारकेन्द्रित राजनीतिले कसरी सत्ताका चरित्रै फेर्‍याे ? जनयुद्धले सामाजिक, आर्थिक, मानसिक, मनोवैज्ञानिक, सांस्कृतिक, चिन्तनशैली द्वन्द्व चरित्रको समुचित अध्ययन आवश्यक छैन त ? आन्दोलनका अगुवाहरूले कालान्तरमा विद्रोही ओजन कति धाने, धानेनन् ?

उपभोक्तावाद जब सिद्धान्त, आदर्श र अभियानमा हावी हुँदै अर्थ–राजनीतिको दवदवा बढ्न थाल्यो, तब आदर्श बोझ बन्न थाले । सपनाहरू क्रमशः भत्किन सुरु गरेपछि अनेकौँ प्रश्नले आफैँलाई चिथोरी रहेका छन् । त्यसैबेला धरहराहरू ढल्दैजाँदा, आलोचनात्मक चेत हराउँदै गएकाले शुभसंकेत दिइरहेको थिएन । त्यसैमा केन्द्रीत रहेर पंक्तिकारको शीघ्र प्रकाशन हुने पुस्तकले जवाफ खोज्ने प्रयास गरेको छ ।

उपभोक्तावादले पचाएका विद्रोही

आधुनिककालले धर्म र सामन्तको मिलिभगतमा चलेको सत्ताले सिद्धान्तको राजनीतिलाई चुनौती दियो । त्यसलाई विस्थापन गरेर लोक कल्याणकारी राज्य बन्दै गए । दया, आदर्श, दायित्व मानवतावाद जस्ता कारुणिक शब्दले सत्ता नेतृत्वमा भूमिका खेले । समानता, भ्रातृत्व, विज्ञानपरक चेत, विश्वासमाथि तर्कपूर्ण यर्थाथले सामाजिक नेतृत्व गर्न थाल्यो । त्यसै अनुकूल सिद्धान्तका राजनीति विकास भए । ज्ञानका विभिन्न शाखा विकासले आधुनिककालको अगुवाइ गर्दै गयो । जब पुँजीवादले आफ्नो प्रगतिशील चरित्र गुमाउँदै गयो, तब मानवतावादी समाजवादी चेत र सक्रियता आन्दोलन बने । धर्म, सामन्तवाद र पुँजीवादको लगनगाँठो कसिँदै सम्राज्यवाद र उपभोक्तावादमा फेरिँदै गयो । समाजवादी आन्दोलनभित्रै राजकीय पुँजीवादको उदय भयो । कम्युनिस्ट आन्दोलनका आधार तिनै थिए । कालान्तरमा जस्को शिकार गर्न गएका थिए, त्यसैका शिकार विद्रोही बने ।

उपभोक्तावादले कृत्रिम भोक जगाइदिन्छ । क्रितिम आवश्यकता पूरा गर्न थाल्दा जीवन नै रित्तिएको पत्तै पाउँदैन । भोक अनुशासित बनाउने उत्तम साधन हो । न्यूनतम भरणपोषण भत्ता राज्यले उपलब्ध गराएपछि विकसित देशका सामान्यजन पनि विश्व लुटको अंशमा भागिदारी बन्दै अन्यायमा सामेल हुन्छन् भने गरिब देशका पूर्व आर्दशवादीहरू आफ्नै मलामी गएको थाहापत्तै पाँउदैनन् । विवेकलाई भोकले कुत्ता डोर्‍याएझैँ डोर्‍याउँछ । किस्ताबन्दीमा सुविधाको खोजी र किस्ता तिर्दातिर्दै रित्तिएका जिन्दगीले सांसारिक विषयमा सोच्नै सक्दैन । इज्जत, आदर्श, सपना, नैतिक मूल्य बेचेर विलासीता किन्दै नित्य नयाँ हुने उपभोगको भोक जगाइदिन्छ । उपभोगको प्रतिस्पर्धी मनोभावले सोच्ने तरिका उपभोगी मात्र बन्न पुग्छ ।

राजनीतिको चालकशक्ति सिद्धान्त नभई सुविधाको सिद्धान्त बन्न पुग्छ । अर्थ–राजनीतिको सिद्धान्तले राजनीति चल्दा जीवन–आदर्श त्यही बन्छ । किस्ताबन्दीमा लतारिएपछि सुविधाका तर्क कोरल्न छुट भएर शक्ति आदर्शमाथि रजाइँ गर्न थाल्छ । प्रतिकूलताका आदर्श, सपना, प्रतिबद्धता र सामूहिक अभियान थेग्न नसकेपछि विचारमा उपभोक्तावाद हावी भएर मानव रित्तिएर मान्छेमा फेरिन्छ। मानिस समूह सोचबाट टाढिएर स्वअसुरक्षित सोच्नपुग्दा सानो झुण्डमा रमाउन पुग्छ । त्यसैले तीसको दशकमै एण्टिनियो ग्राम्सी भन्छन्– बुर्जुवा प्रजातन्त्रमा पुँजी हाम्रो सामूहिक विवेकमाथि रजाइँ गरिरहेको हुन्छ । उनले ३० को मध्यतिरै सोभियत रुसमा कसरी कम्युनिस्टका नाममा लालमण्डले र भ्रष्टतन्त्र जन्मिएका थिए भनेर न्यूमेन क्लातुरामा व्याख्या गरेका छन् ।

राजनीतिमा उपभोक्तावादको हाबी भनेको अर्थराजनीतिले सिद्धान्तको राजनीतिमा प्रभाव पार्नु हो । अहिले माओवादी केन्द्रलगायत नेपाली राजनीतिक दलहरूमा उपभोक्तावाद प्रचुरमात्रामा बढ्दैजाँदा उपयोगवादी सिद्धान्त हाबी हुन पुग्यो । त्यसले स्वआतंक हुँदाहुँदै परिणाम गुटमा सुरक्षा देख्ने नेता कार्यकर्ता देखा परे । कैयौँ नीति भावनामा बग्दा दीर्घकालीन आफ्नै कार्यक्रम र आदर्शविरुद्ध हुन पुगे पनि । अझ अहिले त्यो विद्रोही माओवादीबाट सरकारी माओवादी बनेको पार्टीलाई ठयाक्कै मिल्छ ।

अब के त ?

के अब सबै सकियो ? भत्कियो, सर्वनाश भयो ? सपना तुहिए, आदर्श र भावना दायित्व बन्न सक्दैन त ? अब केही पनि गर्न सकिँदैन त भन्ने प्रश्न उभिए । त्यस्तोबेला महान ग्रिक फिल्मकार थियो एंजोलोपाँलस सम्झन पुग्दैछु – यदि कुनै लेखक/कलाकार वर्तमानलाई बुझ्ने माथापच्ची गर्न चाहन्छ भने उसले विगतको अन्वेषण गर्नु र त्यहाँ कुनै न कुनै परिघटनाका कारण खोज्नु अपरिहार्य हुन्छ । म न त आशावादी हुँ, न त निराशावादी नै । आशावादी हुनुको अर्थ हुन्छ तथ्यलाई साफ–साफ नदेख्नु । केही–केही अर्थ यस्तो पनि लाग्न सक्छ कि मान्छेले संसारको सार्थक परिवर्तनलाई हस्तक्षेप गर्न सक्दैन् । निराशावादी हुनुको अर्थ उन्नत संसारको सपनाका सम्भवना छोडिदिनु, बिर्सिदिनु । दुवैले संकल्पमा गतिरोध आँउछ । व्यक्तिगत रूपमा म तर्कपूर्ण सोच्ने र साफ–साफ देख्ने कोशिस गर्छु ।

हो, मेरो पुस्ताका असल मान्छेहरूले मानवताको सपना देखे र उपभोक्तावादी संस्कृति घृणा गरेर उम्दा जीवन जिउने ऊर्जा पाए । आफ्ना लागि मात्र सोचेनन् उपभोक्तावादले रसाइदिएको ग्रन्थीको सती गएनन् । तर, अहिले समय र सक्रियतावादीहरू पनि फेरिएर बोझपूर्ण आत्मालाई कैयौँले सुविधाका तर्क गर्दै दोष अरुलाई दिँदै उम्किन खोजे ।

एउटा पीढीमा क्रान्तिबाट विरक्तिएर आक्रोश देख्छु भने अर्को हिस्सा क्रान्तिको क्षतिपूर्ति भाव हलक्क बढेको देख्छु । बजारले सिद्धान्त, आदर्श, सपना र भूमिका चपाइदिएको अवस्थामा भुपू क्रान्तिकारीहरू चरम उपभोक्तावादमा फसे ।आखिर किन र कसरी भयो ? के बुर्जुवा र मिसनरी मिडियाले भनेजस्तै विदेशीका उक्साहटमा जनयुद्ध भएको थियो ? यसका अगुवाहरू अहिले शारीरिक रूपमा ज्युँदा भए पनि किन आदर्श, योजनालाई निरन्तरता दिन सकेनन् ? शारीरिक रूपमा आफ्नै जन्म र मृत्यु त देख्न सकिँदैन तर सिद्धान्त र आन्दोलनको स्वयम् मलामी कसरी जानसक्छ मान्छे ?

स्वार्थपूर्ण अवसरवादले अनुकूलता पाएपछि नेपाल मात्र यस्तो देश बन्यो जहाँका 'कम्युनिस्टहरू' पनि धार्मिक र राजावादी हुन पाउँछन् । आँखा भएर मात्रै दृष्टि हुँदैन । तथ्यले उत्पादन गरेका तर्कभन्दा विश्वासले उमारेका आस्थालाई उ विश्वास गर्न थाल्छ । त्यो छुट कम्युनिस्टलाई हुँदैन, हुन सक्दैन । कम्युनिस्ट चिन्तक र अभियन्तालाई अनुमति दिँदैन । नियतिलाई तर्कले ढाकिन थालिएको छ, भ्रम जति छिटो टुट्छ त्यतिकै राम्रो ।

प्रकाशित मिति: सोमबार, फागुन १, २०७९ ०६:५८