हिमालय शमशेर: भारतीय मुद्राकाे एकाधिकार ताेडे, तराईमा नेपाली नोट चिनाए

A+ A A-

नेपाल राष्ट्र बैंकका पहिलो गभर्नर हिमालय शमशेर जबराको ९५ वर्षको उमेरमा आइतबार बिहान निधन भएको छ । स्वास्थ्यमा समस्या आएपछि उनलाई केही दिनअघि नर्भिक अस्पताल भर्ना भएका थिए । उनी २९ वर्षको उमेरमा नेपालको पहिलो गभर्नर बनेका थिए । नेपालमा भारतीय मुद्राको एकाधिकार तोडेको र काठमाडौं बाहिर तराई–मधेसमा पनि नेपाली नोट चिनाएको जस उनै हिमालय शमशेरलाई जान्छ ।

****

२००७ सालअघि नेपालमा भारतीय मुद्रा प्रशस्त चलनचल्तीमा थियाे । सराबरी भारतीय मुद्रा चल्ने गरेकै कारण नेपाल सरकार भने विकल्पकाे खाेजीमा थियाे । त्यसमाथि भारतीय दबाब पनि झेलिरहेकाे थियाे, भारतीय मुद्राकाे विकल्प नखाेज्न ।

त्यतिबेलासम्म तराई-मधेसका बासिन्दाको चलनचल्तीमा नेपाली नोट थिएन । काठमाडौंमा मात्रै पाइने नेपाली मुद्राभन्दा तराईका बासिन्दाका लागि भारतीय मुद्रा सजिलाे थियाे । त्यसैले पनि तराई क्षेत्रमा सरकारी कामकाजदेखि किनमेलसम्ममा भारतीय मुद्रा मात्रै प्रचलनमा थियो ।

यो कुरा तत्कालीन नेपालका पहिलो अर्थसचिव (२००७ साल) हिमालय शमशेर राणालाई चित्त बुझिरहेको थिएन । आफू तराई घुम्न जाँदा आफैँले बोकेको नेपाली मुद्रा नबिक्दा नमिठो लागेको केही समयअघि उनले शिलापत्रसँगकाे संवादमा बताएका थिए । उनले भनेका थिए,‘त्यतिबेला मालपोत तिर्न र सामान किनबेच गर्न नेपाली मुद्रा प्रयोग गर्न नपाइने रहेछ । मसँग भएको नेपाली पैसा नचलेका कारण मैले भारतीय पैसाले चलाउनुपर्‍याे ।’

नेपालमा बसेर नेपाली नोट नचलेको देख्दा नमिठो अनुभव गरेका उनलाई काठमाडौं फर्किएपछि त्यहि कुराले चिमोटिरह्यो । उनी सम्झन्थे, ‘तराई भेगमा घुमेर फर्किएपछि मेरा मनमा तराईको अर्थतन्त्र कसरी सुधार्ने भन्ने प्रश्न उब्जिरहन्थ्यो ।’

जबराले अर्चसचिव भएकै समयमा विभिन्न मन्त्रालय स्थापना गरे भने तराईलाई आर्थिक रूपमा सबल बनाउन केही नीतिगत व्यवस्थाहरू पनि गरे । तर नेपाली नोटलाई तराईबासीमा चिनाउने उनको योजना भने त्यतिबेलासम्म अधुरै रह्यो । पाँच वर्षकाे कार्यकाल सकेर पनि उनी मुद्रा व्यवस्थापन गर्ने छुट्टै संयन्त्र बनाउन लागिरहे । यसरी उनले २०१३ सालमा नेपाल राष्ट्र बैंक स्थापना गर्न सफल बने । त्यसैले आज पनि राष्ट्र बैंकको स्थापनामा राणाको भूमिका उल्लेखनीय मानिँदै आएको छ ।

राष्ट्र बैंक स्थापना भएसँगै नोट पनि यसैबाट निष्कासन गर्ने नीतिगत व्यवस्था गरियो । त्यसअघि नेपाली मुद्रा सदरखानाले निष्कासन गर्दै आएको थियो भने मुद्रामा हस्ताक्षर पनि खचान्जीले नै गर्दै आएका थिए ।

तत्कालीन राजा महेन्द्रले राष्ट्र बैंक स्थापना भएपछि गभर्नरमा उनै राणालाई नियुक्ति दिए । अर्थसचिवको रूपमा काम गरिसकेका राणाले नै नेपाली पहिलो गभर्नर हुने सौभाग्य मात्र पाएनन् नेपाली नोटमा हस्ताक्षर गर्ने पहिलो गभर्नर पनि बने ।

राष्ट्र बैंक आफ्नाे मातहातमा ल्याएपछि उनले पहिलो काम नै तराईमा नोट पुर्‍याउने गरे । शिलापत्रसँगको कुराकानीमा उनले भनेका थिए, ‘मलाई तराईका बासिन्दालाई नेपाली मुद्रा प्रयोग गराउनका लागि त्यहाँ नेपाली मुद्रा चिनाउनु थियो जुन त्यति सजिलो थिएन ।’

त्यतिबेला तराईमा नेपाली मुद्रा पाइँदैन थिए । काठमाडौंबाट तराई जाने बाटो सहज नभएकै कारण काठमाडौसँग तराई नजिक थिएन । राणाले पूर्वितराईबाटै नोट पुर्‍याउन सफल बने पनि पश्चिम तराई पुर्‍याउन भने सकेनन् । दोस्रो प्रयासमा भने उनले पानी राख्ने ट्यांकीमा नेपाली पैसा हालेर भारतको बाटो हुँदै कैलालीसम्म पुर्‍याए । उनी सम्झन्थे, ‘भारतीय रुपैयाँलाई नेपाली रुपैयाँमा साटेर उनीहरूमा पुर्‍याउन सक्यौँ भने नेपाली नोट चलाउँछन् भन्ने थियो ।’

उनले सोचेजसरी नेपाली नोट तराईमा पुर्‍याए पनि चलनचल्तीमा भने आएन । कारण तराईका बासिन्दाले सरकारी कामकाजदेखि किनमेलमा भारु नै चलाउँदै आएका थिए । प्रयोगमा नआएपछि आफूहरूले भारुसँग नेरु साट्ने व्यवस्था गर्‍याे । यो व्यवस्था गर्न राणासहित उनको समूहलाई झण्डै तीन वर्ष लागेको थियो । तीन वर्ष अध्ययन गरेर उनले भारतीय नोट र नेपाली नोटको सटहीदर कायम गरे ।

नेपालमा राणाकै अग्रसरतामा पहिलो पटक नेरु र भारु सटही दर कायम भयो र एक सय भारु बापत १ सय ६० रुपैयाँ नेरु आउने व्यवस्था लागू भयो । सुरुमा भारतीय र नेपाली मुद्राकाे सटहीदर बराबरी बनाउने प्रयास गरेका थिए राणाले । भारतीय दबाब थेग्न नसकेर एक सय भारु बापत १ सय ६० रुपैयाँ नेरु बनाएका थिए ।

यो नै सटही क्षेत्रमा पहिलो माइलस्टोन बन्न पुग्यो भने तराईमा नेपाली पैसाको चलाउन सहज बन्न पुग्यो । यसरी उनले गभर्नर भएपछि नेपाली मुद्रा तराईमा चल्नेमात्रै बनाएनन् नेपाल भर नेपाली मुद्रालाई परिचालित पनि गरे । उनी २०१३ वैशाखदेखि २०१७ माघसम्म २ वर्ष ८ महिना नेपाल राष्ट्र बैंककाे पहिलो गभर्नर भएर काम गरे । नेपाली नाेट स्थापित गर्ने र भारतीय मुद्रासँग सटहीदर कायम गरेका पहिलाे गर्भनर राणाकाे आज निधन भएकाे छ ।

प्रकाशित मिति: आइतबार, माघ २२, २०७९ १२:२०