नेपालकी पहिलो महिला मन्त्री द्वारिकादेवी ठकुरानीको कांग्रेस प्रवेशको नालीबेली

नेपालकी पहिलो महिला मन्त्री द्वारिकादेवी ठकुरानीको कांग्रेस प्रवेशको नालीबेली

A+ A A-

सुदूरपश्चिमको प्रशासनिक मुकाम सिलगढीमा हुर्केकी द्वारिकादेवी ठकुरानीका पिता वामदेव सरकारी जागिरे थिए । सोही कारण उनको घरमा सरकारी कर्मचारी र अन्य व्यक्तिहरूको आउजाउ भइरहन्थ्यो । घरमा राजनीति, न्याय, प्रशासन र धर्मकर्मका विषयमा छलफल बहस हुन्थ्यो । द्वारिकादेवीले ती सबै संवाद–बहसहरू नजिकबाट सुन्ने–बुझ्ने मौका पाएकी थिइन् । त्यसै बखत जनता र मुलुकको उन्नतिका पक्षमा वकालत गर्दै आएका बझाङ्गी राजा जयपृथ्वीबहादुर सिंह ससुरा प्रधानमन्त्री चन्द्रशमशेरसँग विद्रोह गरी भारतमा निर्वासित भएका थिए । जनअधिकारका लागि लड्दै आएका बैतडीका दशरथ चन्द, गङ्गालाल, शुक्रराज र धर्मभक्तलाई जुद्धशमशेरले १९९७ माघमा मृत्युदण्ड दिएपछि सिङ्गो मुलुक स्तब्ध बनेको थियो । सो घटनाले सुदूरपश्चिम अझै बढी आल्हादित बनेको थियो । दशरथ चन्दलाई मृत्युदण्ड दिएका कारण सुदूरपश्चिममा राणाहरूविरुद्ध आक्रोश बढेको थियो । जयपृथ्वीबहादुर सिंहको भारत निर्वासन अनि शहीद चन्दको बलिदानीको मनोवैज्ञानिक असर संग्ला अक्षरसँग परिचित द्वारिकादेवी ठकुरानीमा नपर्ने कुरै थिएन । मुरादावादमा अध्ययनरत भाइ शिवराज पन्त ‘भारत छोडो’ आन्दोलनमा जोडिएका कारण द्वारिकादेवीमा जनअधिकारप्रति गहिरो छाप परेको थियो ।

द्वारिकादेवीका श्रीमान् उद्धवबहादुर चन्दसमेत प्रगतिशील विचारधारा भएका व्यक्ति थिए । सुदूरपश्चिमेली ठकुरी समाजमा श्रीमतीलाई घर बाहिर नदेखाउने जमानामा उद्धवबहादुरले द्वारिकादेवीलाई आफूसँगै काठमाडौं ल्याएका थिए । महिलाहरू घुम्टो ओढेर बस्नुपर्ने चलनलाई उद्धवबहादुरले तोडेका थिए । उनले श्रीमती द्वारिकादेवीलाई सामाजिक काममा अग्रसर हुन प्रोत्साहन गरेका थिए । दुवै जना केही वर्ष काठमाडौंमै बसेका थिए । महिलाहरू चार दिवारभित्र रहने समयकी द्वारिकादेवीलाई बाहिरी संसार देखाएका कारण उनमा राजनीतिक चेतनाको प्रवाह बढेर गएको थियो ।

श्रीमान उद्धवबहादुरको पूर्ण साथ र सहयोगका कारण द्वारिकादेवी ठकुरानीलाई राजनीतिमा आउन सजिलो भएको थियो । द्वारिकादेवीलाई राजनीतिमा ल्याउन डडेल्धुराका युवा नेता एनडी ‘प्रकाश’ चटौतको भूमिका पनि कम थिएन । सामाजिक सेवामा सक्रिय द्वारिकादेवी ठकुरानीको राजनीतिक यात्रा भने ‘नेपाली राष्ट्रिय काङ्ग्रेस’मा आवद्ध भएसँगै अघि बढेको थियो । आफ्नो राजनीतिक यात्राबारे द्वारिकादेवीले भनेकी छन् –

“मेरा श्रीमान पनि प्रगतिशील विचारको हुनुहुन्थ्यो । उहाँले ठकुरीको घरमा महिलाले घुम्टो हालेर बस्ने चलनलाई तोडेर सार्वजनिक कार्यमा लाग्ने उत्साह दिनुभएको थियो । मेरा श्रीमान उद्धवबहादुर चन्द वकालतसम्बन्धी काम गर्नुहुन्थ्यो । मलाई राजनीतिमा लाग्ने प्रेरणा उहाँबाटै प्राप्त भएको हो ।”

माथि उल्लेख भए झैं द्वारिकादेवीको राजनीतिक यात्रा नेपाली राष्ट्रिय काङ्ग्रेसको सदस्यता लिएसँगै अघि बढेको थियो । तर, उनले पार्टी सदस्यता कहिले, कहाँ र कसको हातबाट लिएकी थिइन् भन्ने कुराचाहिँ प्रस्ट छैन । ‘द्वारिकादेवी ठकुरानी र शहीद मीनबहादुर चन्द स्मृति प्रतिष्ठान’द्वारा प्रकाशित पुस्तकमा द्वारिकादेवी ठकुरानीले नेपाली काङ्ग्रेसको सदस्यता वि.सं. २००३ सालमा भारतको मुजफ्फरपुरमा बीपी कोइरालाको हातबाट लिएको कुरा उल्लेख छ । पुस्तकमा भनिएको छ–

“प्रजातन्त्रका लागि सुदूरपश्चिममा सशस्त्र क्रान्ति गर्नुपर्ने भएकोले एनडी ‘प्रकाश’सँग उद्धवबहादुर र द्वारिकादेवी ठकुरानी काठमाडौंबाट घर फर्कन भारत भएर आउँदै थिए । त्यति बेला भारतमा महात्मा गान्धीको नेतृत्वमा ‘भारत छोडो’ आन्दोलन चलेको थियो । बीपी कोइराला पनि सशस्त्र आन्दोलनका लागि सङ्गठन बनाउन र हतियारहरू जम्मा गर्न भारतको मुजफ्फरपुरमा रहनुभएको थियो । सोही अवस्थामा एनडी ‘प्रकाश’ चटौतको समन्वयमा २००३ सालमा उद्धवबहादुर चन्द र द्वारिकादेवी ठकुरानीले बीपी कोइरालाबाट नेपाली काङ्ग्रेसको सदस्यता लिनुभयो (द्वारिकादेवी ठकुरानी र मीनबहादुर चन्द स्मृति प्रतिष्ठान, २०७४: २) ।”

यद्यपि, द्वारिकादेवी स्वयम्ले भने आफूले वि.सं. २००३ सालमा बीपी कोइरालाको हातबाट काठमाडौंमा पार्टी सदस्यता लिएको बताएकी छन् । उनले भनेकी छन्–

“वि.सं. २००३ सालमा एनडी ‘प्रकाश’ चटौतले बीपी बाबुसँग ज्ञानेश्वरमा मलाई भेट गराएका थिए । त्यति बेला उहाँले मलाई के भन्नुभएको थियो थाहा छ ? अहिले हाम्रो राज्य छैन, राणाहरूले बेइज्जत गर्छन् । कसरी सहने ? मैले जसरी भए पनि काम गर्छु भनेपछि बीपीले मलाई क्रियाशील सदस्यता दिनुभयो । चार आना पैसा तिरेर काङ्ग्रेसको सदस्यता लिएँ” (पोखरेल र वश्याल, २०५५: २००–२०२) ।

कान्तिपुर दैनिकको ‘कोपिला’मा प्रकाशित ‘म सानो छँदा’ स्तम्भमा प्रकाशित संस्मरणमा द्वारिकादेवीले आफूले जलेश्वर (ज्ञानेश्वर) मा बीपी कोइरालालाई पहिलोपटक भेटेको र एनडी ‘प्रकाश’ चटौतको सहयोगमा त्यही पार्टीको क्रियाशील सदस्यता प्राप्त गरेको कुरा उल्लेख गरेकी छन् । वीरगन्ज कब्जामा समेत नेतृत्वमा रहेर काम गरेको दाबी उनको छ । उनले भनेकी छन् –

“हाम्रा छिमेकी एनडी ‘प्रकाश’ चटौतले बीपी कोइरालासँग मलाई पहिलोपल्ट जलेश्वर (ज्ञानेश्वर) मा भेट गराउनुभयो । परिचय र कुराकानीपछि एनडीले दिदीलाई काङ्ग्रेसको सदस्यता दिनुपर्छ, सक्रिय मान्छे हो भने । बीपीले पुलीसले थुन्छ, दुःख पाइन्छ भनेर टार्न खोजे । तर, मैले सदस्यताका लागि जिद्दी गरें । त्यसपछि मलाई केही समयमै क्रियाशील सदस्यता प्राप्त भयो । पार्टीमा सक्रिय भएर काम गर्दै गएँ । वीरगन्ज कब्जा गर्ने आन्दोलनमा म पनि नेतृत्वमा थिएँ । प्रजातन्त्र स्थापनापछि बीपी कोइरालाको नेतृत्वमा गठित मन्त्रीमण्डलमा म स्वास्थ्य सहायकमन्त्री थिएँ । मन्त्री हुँदा महिला हितका विभिन्न कार्यक्रम ल्याएँ” ।

२०५१ मंसिर १३ गतेको कान्तिपुर दैनिकमा पनि द्वारिकादेवी ठकुरानीले वि.सं. २००३ सालमै बीपी कोइरालाको हातबाट काङ्ग्रेसको सदस्यता लिएको कुरा उल्लेख छ । जहाँ द्वारिकादेवीको भनाइ यसरी उद्धृत गरिएको छ–

“श्रीमान उद्धवबहादुर चन्दसँग २००१ सालमा म काठमाडौं गएँ । २००३ सालमा काङ्ग्रेसको क्रियाशील सदस्यता लिएँ । ज्ञानेश्वरको गल्लीमा प्रहरीले बीपीलाई पक्डन खोज्यॉथ्यो । एनडी ‘प्रकाश’ चटौतले हामीलाई त्यहाँ लगेका थिए । बीपीले हतारमा सानो स्वरमै सोध्नुभयो– ‘उहाँहरू को ?’ त्यसपछि चटौतलाई भन्नुभयो, ‘तेरी दिदी, मेरी पनि दिदी, तेरा भिनाजु, मेरा पनि भिनाजु’ ।”

द्वारिकादेवीले अगाडि थपेकी छन्–

“थुन्छ भनेर बीपीले हामीलाई पार्टीको सदस्य बन्न डर देखाउनुभयो । हाम्रो अनुरोध स्वीकारेर उहाँले हामीलाई बल्ल क्रियाशील सदस्य बनाइदिनुभयो । त्यसपछि उहाँ पक्राउ पर्नुभयो । बीपीलाई हेर्न मेरा श्रीमान् जानुभयो । उहाँले बीपीका बारेमा सुनाउनुभएको थियो– थुनामा बीपी बोलिरहनु भॉछ । पछ्यौरा ओड्नु भॉछ । अनुहार चिन्तित हो कि प्रसन्न हो छुट्याउनै गाह्रो छ ।”

एक अर्को प्रसङ्गमा द्वारिकादेवी ठकुरानीले वि.सं. २००६ सालमा बीपी कोइरालासँग भारतको मुजफ्फरपुरमा भेट हुँदा कोइरालाले २००७ सालको क्रान्तिमा लाग्न भनेपछि भीमदत्त पन्तलाई दुई थान बन्दूक दिएर आफू क्रान्तिमा लागेको बताएकी छन् । उनले भनेकी छन्–

“सात सालको आन्दोलनमा यस क्षेत्रको नेतृत्व भीमदत्त पन्तले गरेका थिए र उनकै अगुवाइमा मैले पनि काम गरें । आन्दोलन चर्कंदै गयो । हामीसँग भएका हात–हतियार पनि सबै बटुल्यौं । त्यस बेला मसँग भएका दुईवटा बन्दूक भीमदत्तलाई बुझाएकी थिएँ (पोखरेल र वश्याल, २०५५: २०१) ।”

धनगढीबाट प्रकाशित युगपुकार द्वैमासिकको २०५५ भदौ अङ्कमा महिलाहरूको स्वतन्त्रताविहीन अवस्थामा पिछडिएको क्षेत्रबाट तपाईं कसरी राजनीतिमा लाग्नुभयो भन्ने प्रश्नको जवाफमा द्वारिकादेवीले भनेकी छन्–

“मेरो श्रीमान उद्धवबहादुर चन्द उदारवादी मान्छे हुनुहुन्थ्यो । मैले पनि त्यसमा साथ दिएँ । गाउँमा केही सामाजिक काम हुँदा हामी दुवै जना सँगै जान्थ्यौं । २००३ सालमा देहरादूनबाट पढेर आएका युवा एनडी ‘प्रकाश’ चटौतले बीपीसँग भेट गराइदिन्छु भनेर हामी दुवै जनालाई काठमाडौं लगे । एनडीले हामी लोग्ने–स्वास्नीलाई ज्ञानेश्वरको गल्लीमा बिसाएर बीपीलाई बोलाएर ल्याए । बीपीले हामीलाई ‘किन आउनुभयो’ भनेर सोध्नुभयो । हामीले ‘सदस्यता लिन’ भन्यौं । बीपीले ‘हुँदैन, अहिले राणाको राज्य छ, जेल हाल्छन्, पिट्छन्’ भन्नुभयो । तर, हामीले ‘गाउँबाट दुःख पाएर आइसक्यौं, जे गरे पनि गरून्, हामी सदस्य बन्छौं’ भन्यौं । पछि बीपीले ‘त्यसो भए भिनाजु (द्वारिकादेवीका लोग्ने) सदस्य बन्नुस् तर तपाईंचाहिँ महिला मान्छे, राणाहरूले लगिहाल्छन्, दुःख पाइन्छ, तपाईंचाहिँ नबन्नुस्’ भन्नुभयो । तर, मैले ‘आफ्नो इच्छाले बनेपछि कस्को के लाग्छ, मेरो इच्छाको कुरा हो, राणाले लगे लगून्, पिटे पिटून्, म सदस्य बन्छु’ भनेपछि बीपीले हाँसेर भन्नुभयो, ‘ल दिज्यू आजदेखि काङ्ग्रेसको क्रियाशील सदस्य बन्नुभयो ।’ त्यस बेलादेखि म क्रियाशील सदस्य छु ।”

द्वारिकादेवी ठकुरानीका उल्लिखित भनाइ हेर्दा उनले वि.सं. २००३ सालमै ‘नेपाली राष्ट्रिय काङ्ग्रेस’को सदस्यता लिएकी थिइन भन्ने देखिन्छ । तर, घटनाक्रमले २००३ सालमै उनले काठमाडौंमा बीपी कोइरालाको हातबाट पार्टी सदस्यता लिएको कुरा पुष्टि गर्दैन । घटनाक्रमलाई केलाउँदा निम्न तथ्यहरू अगाडि आउँछन्–

बीपीको ‘आत्मवृत्तान्त’ र नेपाली काङ्ग्रेसको इतिहास खोतल्दा वि.सं. २००३ सालमा बीपी कोइराला काठमाडौंमा रहे–भएको देखिंदैन । दाजु मातृकाप्रसाद कोइरालाले जागीर खान बोलाएपछि बीपी सन् १९३९ (वि.सं. १९९३) सालमा पहिलोपटक काठमाडौं आएका थिए । त्यति बेला बीपी काठमाडौंमा तीन महीना बसेर फर्केका थिए (चटर्जी, २०५१: ६९–७०) । त्यसपछि बीपी कोइराला दोस्रोपटक वि.सं. २००४ सालमा मात्रै काठमाडौं आएका थिए, त्यो पनि बन्दी अवस्थामा ।

बीपीको दोस्रो काठमाडौं आगमनको विवरण निम्नानुसार रहेको छ–

‘नेपाली राष्ट्रिय काङ्ग्रेस’ गठन भएको दुई महीनापछि अर्थात् २००३ चैत दोस्रो साता विराटनगरमा जुटमील आन्दोलन शुरु भएको थियो । जुटमील आन्दोलनमा बीपी कोइराला र मनमोहन अधिकारीहरू सहभागी थिए । आन्दोलनमा मनमोहन अधिकारी कम्यूनिस्ट पार्टीका तर्फबाट बोलेका थिए (शर्मा, २०६७: ४३) । आन्दोलन दमनका लागि प्रधानमन्त्री पद्मशमशेरले काठमाडौंबाट फौज पठाएका थिए । काठमाडौंबाट गएको फौज २००३ चैत १० गते विराटनगर पुगेको थियो । विराटनगर पुगेको सो फौजले बीपी कोइराला, मनमोहन अधिकारी, तारिणीप्रसाद कोइराला, गिरिजाप्रसाद कोइराला, बालचन्द्र शर्मा, गेहेन्द्रहरि शर्मा, गोपालप्रसाद उपाध्याय, युवराज अधिकारी लगायतलाई गिरफ्तार गरेको थियो (शर्मा, २०३३: ४०८) ।

२००३ चैत १२ गतेका दिन बीपी कोइराला, मनमोहन अधिकारी, गिरिजाप्रसाद, तारिणी, बिकु, युवराजहरूलाई विराटनगरबाट पैदलै धनकुटा लगिएको थियो । २००३ चैत १४ गते बीपी कोइरालाकी आमा दिव्या कोइरालाको नेतृत्वमा विराटनगरमा अर्को प्रदर्शन भएको थियो । प्रदर्शनमा सुरक्षाकर्मीले गोली चलाउँदा एक जनाको मृत्यु हुनुको साथै सयौं घाइते भएका थिए । प्रदर्शनका क्रममा दिव्या कोइराला, नलिनी उपाध्याय, इन्दिरा आचार्य, कामिनी कोइराला, गोपालप्रसाद भट्टराई लगायतलाई पक्राउ गरी धनकुटा पुर्‍यायाइएको थियो (अधिकारी, २०७०: ३५) । धनकुटा जेलमा राखिएका बीपी कोइराला, मनमोहन अधिकारी, तारिणीप्रसाद कोइराला, गिरिजाप्रसाद कोइराला लगायतलाई त्यहाँबाट पैदलै काठमाडौं जेल चलान गरिएको थियो । बीपी कोइरालाका अनुसार धनकुटाबाट पैदलै काठमाडौं पुग्न उनको टोलीलाई २१ दिन लागेको थियो (शर्मा, २०६७: ४५) । यस हिसाबले २००३ चैत १२ गते विराटनगरबाट धनकुटा हुँदै बीपी कोइराला–मनमोहन अधिकारीहरू २००४ वैशाख १ गते काठमाडौं पुगेका थिए । काठमाडौं पुर्‍याएर बीपी कोइराला र मनमोहन अधिकारीलाई विशालनगरस्थित पद्मशमशेरको दरबारअगाडि कर्णेल गड्तौलाको घरमा राखिएको थियो (पाँडे, २०७१: १६) । जुटमील आन्दोलनका क्रममा बीपी कोइरालालगायत नेताहरू पक्राउ परेपछि कलकत्तामा नेपाली राष्ट्रिय काङ्ग्रेसको बैठक बसेको थियो । नेपाली राष्ट्रिय काङ्ग्रेसले बीपी कोइरालासहित गिरफ्तार सबैलाई २००३ चैत मसान्तसम्म रिहा नगरे २००४ वैशाख १ गतेदेखि आन्दोलन गर्ने घोषणा गरेको थियो । बीपी कोइरालाहरू नछुटेपछि २००४ वैशाख १ गतेदेखि काठमाडौं, विराटनगर, वीरगन्ज, जनकपुरमा प्रदर्शन भएको थियो (प्रधान, २०१४ः २२४–२२५) ।

बीपी कोइराला र मनमोहन अधिकारीहरूलाई धनकुटाबाट काठमाडौं ल्याउँदै गर्दा टङ्कविलास बज्राचार्य, शम्भुराम श्रेष्ठ, तिलकराज शाहीहरूले त्रि–चन्द्र कलेज र जुद्धोदय स्कूलमा वीर विश्वेश्वर जिन्दावाद !, नेपाली राष्ट्रिय काङ्ग्रेस जिन्दावाद !’ भन्दै नारा लगाएका थिए । २००४ वैशाख २३ गते विशालनगरतिर अघि बढेको विद्यार्थीको जुलूसमाथि प्रहरीले हस्तक्षेप गरी टङ्कविलाश बज्राचार्य, शम्भुराम श्रेष्ठलगायत ५७ जनालाई नियन्त्रणमा लिएको थियो । ती सबै घटना बीपी कोइरालाले आफूलाई राखिएको घरको झ्यालबाट हेरिरहेका थिए । प्रधानमन्त्री पद्मशमशेरले माफी दिएपछि गिरफ्तार विद्यार्थीहरू छुटेका थिए तर झ्यालबाट हेरिरहेका बीपीसँग कुराकानी गरेको आरोपमा टङ्कविलाश बज्राचार्य, शम्भुराम श्रेष्ठ र तिलकराज शाही पुनः पक्राउ परेका थिए (पाँडे, २०७१ः १६–१७) । २००४ वैशाख १७–२३ गते भएको काठमाडौंको बृहत् प्रदर्शनपछि प्रधानमन्त्री पद्मशमशेरले आन्दोलनकारीलाई लक्षित गरी वक्तव्य दिएका थिए ।

२००३ चैत ३१ (१९४७ अप्रील १३) गते मातृकाप्रसाद कोइरालाले बीपी कोइरालाको रिहाइका लागि भारतीय नेताहरूलाई गुहारेका थिए । तत्पश्चात् जयप्रकाश नारायण र राममनोहर लोहियाहरूको आग्रहपछि जवाहरलाल नेहरूले काठमाडौंमा तार (टेलिग्राम) पठाएका थिए (पाँडे, २०७१ः १६) । पूर्वी–बङ्गालको दङ्गाग्रस्त क्षेत्रको शान्तियात्रा सकेर कलकत्ता पुगेका महात्मा गान्धीलाई कृष्णप्रसाद भट्टराई र गणेशमान सिंहले भेटी बीपी कोइरालाको स्वास्थ्य स्थितिबारे जानकारी गराएका थिए । त्यसपछि गान्धीले बीपी कोइरालाको रिहाइका लागि राणाहरूसँग अपील गरेका थिए (जोशी, २०७४ः ३७) ।

घाँटीको क्यान्सरबाट पीडित बीपी १९४७ अक्टोबर (२००४ असोज) महीनामा भारतीय नेताहरूको दबाबमा रिहा भएका थिए (शर्मा, २०६७ः ७०) । मातृकाप्रसाद कोइरालाका अनुसार पनि बीपी कोइराला १९४६ अक्टोबर महीनामै छुटेका थिए (Koirala, 2008: 71) । उल्लिखित तथ्य हेर्दा बीपी कोइराला वि.सं. २००३ सालमा काठमाडौमा नभएको कुरा पुष्टि हुन्छ ।

२००४ असोजसम्म बीपी कोइराला काठमाडौंकै जेलमा थिए । २००४ असोज महीनामा जेलमुक्त भएपछि बीपी उपचारका लागि भारत गएका थिए (शर्मा, २०६७ः ५१) । यसरी, २००३ सालमा काठमाडौंमै नरहेका बीपी कोइरालाको हातबाट द्वारिकादेवी ठकुरानीले नेपाली राष्ट्रिय काङ्ग्रेसको सदस्यता लिएकी थिइन् भन्ने कुरा घटनाक्रमले भने पुष्टि गर्दैन ।

जहाँसम्म द्वारिकादेवी ठकुरानीले बीपी कोइरालाको हातबाट काठमाडौंमा पार्टी सदस्यता लिएको सवाल छ, कि उनले २००४ असोजमा बीपी जेलमुक्त भएर काठमाडौंबाट भारत जानुअघि लिएको हुनुपर्छ । तर, त्यो सम्भावना पनि देखिंदैन । किनभने पहिलो कुरा त विराटनगरबाट जेलचलान गरी काठमाडौं ल्याइएका बीपीसँग पार्टी सदस्यतापत्र हुने कुरै थिएन । त्यसमा पनि जेलमुक्त भएपछि बीपीलाई उपचारका लागि भारत जाने हतारो थियो । दोस्रो कुरा, बीपी स्वयम्ले कहीं कतै आफूले २००३/४ सालमा काठमाडौंमा पार्टी सदस्यता वितरण गरेको उल्लेख गरेका छैनन् ।

बरु, द्वारिकादेवी ठकुरानीले वि.सं. २००३ सालमा नभई वि.संं. २००५ सालमा बीपी कोइरालाको हातबाट काठमाडौंमै ‘नेपाली राष्ट्रिय काङ्ग्रेस’को सदस्यता लिएको हुनसक्ने सम्भावना प्रबल देखिन्छ । यो कुरालाई घटनाक्रमले पनि पुष्टि गर्दछ । खासमा, २००४ असोजमा जेलमुक्त भएपछि बीपी कोइराला काठमाडौंबाट भारत गएका थिए । त्यसपछि उनी २००५ कात्तिक महीनामा कृष्णप्रसाद भट्टराई र केदारमान व्यथितसँगै भूमिगतरूपमा काठमाडौं आएका थिए । कोइरालाको टोलीलाई जनकपुरका बोधप्रसाद उपाध्याय ले सिन्धुलीगढी कटाएका थिए । बीपी कोइराला भूमिगतरूपमा तिहारको बेला (२००५ कात्तिक) काठमाडौंमा पुगेका थिए (शर्मा, २०६७ः ७७–८८) । २००५ सालमा बीपी कोइराला काठमाडौं आउँदा द्वारिकादेवी ठकुरानी पनि काठमाडौंमै थिइन् । डोटी, निरौलीका दुर्गाप्रसाद भण्डारी (प्रा.डा. डीपी भण्डारी) का अनुसार त्यति बेला द्वारिकादेवी र उनका श्रीमान उद्धवबहादुर चन्द पुतलीसडकस्थित सरस्वतीप्रसाद रिमालको घरमा डेरा गरी बसेका थिए । एनडी ‘प्रकाश’ चटौतको डेरा पनि त्यही घरमा थियो । दुर्गाप्रसाद भण्डारी पनि पछि सोही घरमा डेरा गरी बसेका थिए । त्यति बेलाको आफ्नो काठमाडौं बसाइँबारे प्रा.डा. भण्डारी लेख्छन्–

“२००६ सालकै कुरा हो । हामीहरू सरस्वतीप्रसाद रिमालको घरमा डेरा लिएर बस्यौं । काहिंला दाजु, म र नन्दराज जोशी थियौं । द्वारिकादेवी ठकुरानी, उहाँका पति र एनडी ‘प्रकाश’ पहिलेदेखि नै त्यहाँ बसिरहनुभएको थियो” (भण्डारी, २०७१ः १८८) ।

प्रा.डा. भण्डारीको भनाइअनुसार पनि द्वारिकादेवी ठकुरानी र उनका श्रीमान उद्धवबहादुर चन्द वि.सं. २००५ सालमा काठमाडौंमै रहेका देखिन्छन् । त्यसै गरी वि.सं. २००५ सालमा चन्द दम्पतीसँग काठमाडौंमा भेट्ने अर्का व्यक्ति थिए; पाली, डडेल्धुराका गगनराज भट्ट । आफ्ना बुबासँगै काठमाडौं आएका गगनराज त्यति बेला द्वारिकादेवी र उद्धवबहादुर चन्दसँगको भेटलाई यसरी सम्झन्छन् –

“मेरा बुबा महादेव भट्ट डडेल्धुरा मुहुडा अदालतका ‘मेम्बर’ हुनुहुन्थ्यो । मुद्दा–मामिलाका सिलसिलामा उहाँ काठमाडौं गइरहनुहुन्थ्यो । वि.सं. २००५ सालतिर म पनि बुबासँगै काठमाडौं गएको थिएँ । त्यति बेला उद्धवबहादुर चन्द र द्वारिकादेवी पुतलीसडकमा बस्थे । चन्द दम्पतीलाई भेट्न म बुबासँगै उनीहरूको डेरामा पुगेको थिएँ । त्यति बेला बर्मा (म्यान्मार) मा काम गर्न गएका डडेल्धुरा–बैतडीतिरका मानिसहरूले उद्धवबहादुरलाई पैसा पठाउँथे । काठमाडौंमा उद्धवबहादुर इटालियन ट्वीडको महँगो कोट लगाएर ठाँटसँग हिंड्थे ।”

यसरी गगनराज भट्टको भनाइका आधारमा पनि द्वारिकादेवी ठकुरानी र उद्धवबहादुर चन्द वि.सं. २००५ सालमा काठमाडौंमै रहेका देखिन्छन् । अर्कोतिर वि.सं. २००५ सालमा काठमाडौंमा रहेका बीपी कोइराला भूमिगतरूपमा सङ्गठन विस्तारमा जुटेका थिए । बीपीले डिल्लीबजारबाट आफ्ना गतिविधि अघि बढाएका थिए । २००५ सालको आफ्नो भूमिगत काठमाडौं बसाइँँबारे कोइराला लेख्छन्–

“मैले काठमाडौं शहरमा त जति सकेको सम्पर्क गरें । अब मलाई डिल्लीबजारतिर र शहरका छेउछाउमा पनि सम्पर्क गर्नुपरेको थियो । मैले उता सम्पर्क गर्दा सिंहबहादुर बस्नेतको घरमा राखें– मैतीदेवीमा । यहाँ म पहिले आउँदा सबभन्दा सक्रिय को थियो भने नरसिंहबहादुर श्रेष्ठ, मोहनशमशेरको हजूरियाको छोरो । अर्र्को थिए– पुकु, पुष्करनाथ उपाध्याय, यिनीहरू प्रमुख थिए । त्यहाँका र नरसिंहबहादुर यिनीहरूमा सबभन्दा प्रमुख थिए । तिनीहरू थिए, डिल्लीबजार तर्फका मानिसहरू । तिनीहरूसँग भेट्न मलाई सिंहबहादुर बस्नेतकहाँ लिएर गए । सिंहबहादुर बस्नेतकी कान्छी आमा थिइन्, विधवा आमा, बाबुको मृत्यु भइसकेको थियो । अब उनलाई भन्न हुँदैनथ्यो, ती सब कुराहरू । सिंहबहादुर बस्नेतको विवाहको कुरा चलिरहेको रहेछ । सिंहबहादुरले के भनेछन् कान्छी आमालाई भने, ‘पहाडतिरबाट एउटा मान्छे आएको छ । छोरी दिने कुरा गर्छ मसँग, त्यसलाई म राख्न थालें ।’ छिंडीमा परालहरू बिछाईकन, त्यसमाथि कार्पेटहरू बिछ्याएर मलाई बस्ने व्यवस्था गरिदिए । अनि त्यहाँ मान्छेहरू मलाई भेट्न धमाधम आउन थालें (शर्मा, २०६७ः ८४) ।

बीपी कोइरालाको वि.सं. २००५ सालको डिल्लीबजारको भूमिगत बसाइँबारे अरविन्द रिमाल लेख्छन्–

“म के भन्छु भने कोइरालालाई डिल्लीराज उप्रेती , सूर्यबहादुर बस्नेत, नरसिंहबहादुर श्रेष्ठ, शङ्करप्रसाद जोशी, प्रकाशबहादुर केसी आदि डिल्लीबजारका तन्नेरीहरू मिलेर नरेन्द्रबहादुर बस्नेत लखनऊ पढ्न गएको बेला उनको घरमा लुकाएर राखे । त्यहींबाट निकै दिनसम्म कोइरालाले आफ्नो काठमाडौंका गोप्य राजनीतिक गतिविधि चलाउनुभयो । बीपी कोइरालालाई त्यही गुप्तबासमा पूर्णबहादुर एमएको अनुरोधमा डिल्लीराज उप्रेतीको अग्रसरताबाट राखिएको थियो । प्रारम्भमा चन्द्रधर उप्रेती यस कार्यमा संलग्न नभए तापनि पछि मित्र सूर्यबहादुर बस्नेतले उनलाई यस बारेमा जानकारी दिएका थिए । अनि चन्नु (चन्द्रधर उप्रेती) बाट मैले पनि यो खबर थाहा पाएको थिएँ” (रिमाल, २०६३ः ५५) ।

२००५/६ सालतिर नेपाली काङ्ग्रेसको विद्यार्थी राजनीतिमा सक्रिय युवा नेता एनडी ‘प्रकाश’ चटौत काठमाडौंको राजनीतिमा निकै सक्रिय थिए । एनडी ‘प्रकाश’को पुर्ख्यौली थलो डडेल्धुराको डुँगरी गाउँ थियो । सरकारी जागीरे पिता देवीदत्त सरुवा हुँदा चटौत परिवार विराटनगर पुगेको थियो । सोही क्रममा एनडी ‘प्रकाश’ विराटनगरमै जन्मेका थिए (चटौत, २०६०ः ६०६–६०९) । भारतको अल्मोडाबाट म्याट्रिक गरेपछि एनडी उच्च शिक्षाका लागि काठमाडौं आएका थिए । विराटनगरमा जन्मेका एनडी, बीपी कोइरालाका प्रिय विद्यार्थी नेता थिए । उता माइती सिलगढी, डोटीबाट घर (तल्लोस्वराड) जाँदा द्वारिकादेवी ठकुरानीको बस्ने ठाउँ डडेल्धुरा, डुँगरीस्थित एनडीकै घर थियो । एनडीले द्वारिकादेवीलाई दिदी मानेका थिए । चटौत परिवारसँग द्वारिकादेवीकोे मित्रवत सम्बन्ध थियो । काठमाडौंमा द्वारिकादेवी र एनडी ‘प्रकाश’को डेरा सँगै थियो । पैतृक थलो डडेल्धुरा, हाँटगाउँ रहेका पुष्करनाथ उप्रेतीका पिता मुरलीधर उप्रेतीको कालिकास्थानको घर त्यति बेला डडेल्धुरा, डोटी, बैतडी, बझाङ, बाजुरा र अछामतिरबाट आउनेहरूको बस्ने खाने ठाउँ थियो । डडेल्धुराका एनडी, उप्रेती परिवारको सान्निध्यबाट टाढा थिएनन् । त्यसमा पनि डिल्लीबजारमा भूमिगत रहेका बीपी कोइरालासँग एनडी ‘प्रकाश’ र पुष्करनाथ उप्रेतीको भेट भइसकेको थियो ।

त्यसैले उल्लिखित घटनाक्रमलाई सिंहावलोकन गर्दा द्वारिकादेवी ठकुरानीले वि.सं. २००५ सालमा बीपी कोइरालाको हातबाट ‘नेपाली राष्ट्रिय काङ्ग्रेस’को सदस्यता लिएको कुरा पुष्टि हुन आउँछ । एनडी ‘प्रकाश’ चटौतले डिल्लीबजारमा भूमिगत रहेका बीपीसँग द्वारिकादेवीको भेट गराएको देखिन्छ । द्वारिकादेवीले पनि आफूले काङ्ग्रेसको सदस्यता लिंदा बीपी कोइराला ज्ञानेश्वरमा रहेको कुरा उल्लेख गरेकी छन् । उमेरका कारण उनले डिल्लीबजारलाई ज्ञानेश्वर सम्झेको हुनसक्छ ।

द्वारिकादेवी ठकुरानीले वि.सं. २००५ सालमा पार्टी सदस्यता लिएको हुनसक्ने सम्भावनालाई त्यसै साल काठमाडौंमा भएको बीपी कोइरालाको गिरफ्तारीले समेत पुष्टि गर्दछ । काठमाडौंमा भूमिगत रहेका बीपी २००५ सालको पुस महीनामा पक्राउ परेका थिए (शर्मा, २०६७ः ८८–८९) । द्वारिकादेवीको भनाइअनुसार उनले काङ्ग्रेसको सदस्यता लिएपछि बीपी कोइराला पक्राउ परेका देखिन्छन् । उनका श्रीमान उद्धवबहादुर चन्द जेलमा रहेका बीपीलाई भेट्न गएका छन् । उद्धवबहादुर चन्दले बन्दी बीपीलाई भेट्दा उनले पछ्यौरा ओढेर बसेको प्रसङ्ग छ । जहाँ २००५ पुसको जाडोमा जेलमा बन्दी बीपीले पछ्यौरा ओढेको प्रसङ्ग पनि मिल्न जान्छ ।

‘द्वारिकादेवी ठकुरानी र शहीद मीनबहादुर चन्द स्मृति प्रतिष्ठान’द्वारा प्रकाशित पुस्तकमा भनेजस्तो द्वारिकादेवी ठकुरानीले वि.सं. २००३ सालमा भारतको मुजफ्फरपुरमा बीपी कोइरालाको हातबाट ‘नेपाली काङ्ग्रेस’को सदस्यता लिएकी थिइन् भन्ने कुरा घटनाक्रमले भने पुष्टि गर्दैन । माथि उल्लेख भए झैं २००३ माघ १२ का दिन नेपाली राष्ट्रिय काङ्ग्रेस गठन भएको दुई महीनाभित्रै अर्थात् २००३ चैतमा बीपी कोइरालालाई विराटनगरबाट पक्राउ गरी काठमाडौं ल्याइएको थियो । त्यसैले द्वारिकादेवीले नेपाली राष्ट्रिय काङ्ग्रेस गठन भएको दुई महीनाभित्रै मुजफ्फरपुरमा बीपी कोइरालाको हातबाट पार्टी सदस्यता लिएको हुनसक्ने सम्भावना देखिंदैन । त्यसमा पनि द्वारिकादेवी स्वयम्ले काठमाडौंमा बीपी कोइरालाको हातबाट नेपाली काङ्ग्रेसको सदस्यता लिएको बताएकी छन् ।

‘द्वारिकादेवी ठकुरानी र शहीद मीनबहादुर चन्द स्मृति प्रतिष्ठान’द्वारा प्रकाशित पुस्तकमा उल्लेख भए झैँ वि.सं. २००३ सालमा सशस्त्र आन्दोलनका लागि हतियारहरू जम्मा गर्न मुजफ्फरपुरमा रहेका बीपीको हातबाट द्वारिकादेवीले पार्टी सदस्यता लिएकी थिइन् भन्ने कुरा पनि तथ्यपरक देखिन्न । कारण, पहिलो कुरा त वि.सं. २००३ सालमा ‘नेपाली काङ्ग्रेस’ अस्तित्वमा नै आइसकेको थिएन । त्यति बेला ‘नेपाली राष्ट्रिय काङ्ग्रेस’ मात्रै थियो । दोस्रो, त्यति बेलासम्म नेपाली राष्ट्रिय काङ्ग्रेसले ‘सशस्त्र सङ्घर्ष’ घोषणा गरेकै थिएन । २००५ साउन ३१ गते ‘नेपाल प्रजातन्त्र काङ्ग्रेस’ जन्मेपछि २००६ चैत २७ गतेका दिन ‘नेपाली राष्ट्रिय काङ्ग्रेस’ र ‘नेपाल प्रजातन्त्र काङ्ग्रेस’बीच एकता भएको थियो । दुई काङ्ग्रेसबीच एकता भएपछि बल्ल ‘नेपाली काङ्ग्रेस’ बनेको थियो । त्यसपछि मात्रै नेपाली काङ्ग्रेसले राणाशासन विरुद्ध ‘सशस्त्र सङ्घर्ष’को घोषणा गरेको थियो ।

स्मरण रहोस्, चितवनकी नेपाली काङ्ग्रेस नेत्री मैयाँदेवी श्रेष्ठले पनि आफूले २००३ सालमै बीपी कोइरालाको हातबाट चितवनमा नेपाली काङ्ग्रेसको सदस्यता लिएको दाबी गरेकी छन् । उनले भनेकी छन्–

“वि.सं. २००३ को कुरा हो, राजधानीबाट बीपी कोइराला, गणेशमान सिंह र कृष्णप्रसाद भट्टराईसहितका नेताहरू हाम्रो घर (चितवन) आइपुग्नुभयो । उहाँहरू नवगठित नेपाली राष्ट्रिय काङ्ग्रेसद्वारा २००३ फागुन ३ मा बनारसको ब्रह्मघाटमा हुने प्रवासी नेपाली विद्यार्थीको सभालाई सम्बोधन गर्न त्यसतर्फ जाँदै हुनुहुन्थ्यो । ...बीपीले मलाई काङ्ग्रेसको राजनीतिमा लाग्न प्रेरित गर्नुभयो । नारायणगढमा महिला सङ्गठन अघि बढाउने जिम्मेवारी तोक्दै उहाँले भन्नुभयो, ‘तिमीजस्ता साहसी र युवा महिलाको काङ्ग्रेसलाई असाध्यै खाँचो छ ।’ म भर्खर १८ वर्षकी थिएँ । यत्तिकैमा उहाँले एउटा आलपीन मागेर मेरो बूढी औंलामा च्वास्स घोचिदिनुभयो । ‘ऐया !’ म चिच्चाएँ । बूढीऔंलाबाट रगत बग्न थाल्यो । बीपीले मेरा अगाडि एउटा सेतो कागज राखिदिनुभयो र भन्नुभयो– ‘म जे भन्छु, त्यो कुरा यो रगतले लेख ।’

मैले पनि लेखें– ‘म भन्ने छैन, मेरो भन्ने छैन । दिन भन्ने छैन, रात पनि भन्ने छैन ।’

सेतो कागजमा रगतले यी शब्द लेखेपछि बीपीले नै मलाई विधिवतरूपमा ‘नेपाली राष्ट्रिय काङ्ग्रेस’को साधारण सदस्य भएको घोषणा गर्नुभयो । तनहुँको बन्दीपुर र नारायणगढका महिलालाई सङ्गठित गर्दै राणाविरोधी आन्दोलनमा होमिन निर्देशन दिनुभयो ।”

तर, बीपी कोइरालाको हातबाट २००३ सालमै चितवनमा ‘नेपाली काङ्ग्रेस’को सदस्यता लिएँ भन्ने मैयाँदेवीको भनाइ पनि तथ्यपरक देखिंदैन । माथि उल्लेख भए झैं २००३ माघ १२ गते नेपाली राष्ट्रिय काङ्ग्रेसको गठन भएपछि बीपी कोइराला, गणेशमान सिंह र कृष्णप्रसाद भट्टराई सँगै काठमाडौं आएकै थिएनन् । बीपी कोइरालालाई २००३ चैतमा विराटनगरबाट पक्राउ गरी २००४ वैशाख १ गते काठमाडौं पुर्‍याइँदा कृष्णप्रसाद भट्टराई र गणेशमान सिंह भने भारतमै थिए । बीपी कोइराला पछि वि.सं. २००५ कात्तिकमा कृष्णप्रसाद भट्टराई र केदारमान व्यथितसँगै काठमाडौं आएका थिए ।

(शनिबार २१ माघमा विमोचन हुन लागेको रतन भण्डारीको पुस्तक 'द्वारिकादेवी ठकुरानीः नेपालकी पहिलो महिला मन्त्री'को पुस्तक अंश)

प्रकाशित मिति: शुक्रबार, माघ २०, २०७९ १९:३६