सुभाषचन्द्र बोससँग शुक्रराज शास्त्रीको त्यो भेट

A+ A A-

पाटनको मंगलहिटीको पूर्वउत्तरस्थित वकुंबहाल क्षेत्रमा सदियौँ पुरानो नेवार जोशीहरूको बसोबास । अमात्य, कर्माचार्य, मास्के, राजभण्डारीलगायत वकुंबहाले जोशीका नामले चिनिन्छन् । द्योभाजू अर्थात् राजोपाध्यायको सहायकका रूपमा जोशी र कर्माचार्यहरू पूजा, यज्ञ, कर्मकाण्डका कामहरू पनि गर्छन् । शहीद शुक्रराज शास्त्रीका पिता यिनै वकुंबहाले जोशी माधवराज थिए । माधवराजका दुईवटी श्रीमतीबाट ९ सन्तान थिए । जेठी न्हुछेंमायाबाट पद्मराज र कर्णराज तथा कान्छी रत्नमायाबाट अमरराज, शुक्रराज, बाकपतिराज, चैतन्यराज र छोरीहरू चन्द्रकान्ता, तेजकान्ता र सत्यकान्ता थिए ।

माधवराज विसं. १९६२ साउनमा वकुंबहालबाट काठमाडौंको च्वकाछें बसाइँ सरे । त्यसपछि भने माधवराजको परिवारमा ठूलो विपद् आइलाग्यो । प्रगतिशील विचारधाराका माधवराजमा समाजलाई हेर्ने दृष्टिकोण आमसर्वसाधारणको भन्दा भिन्न थियो । एकतन्त्रीय राणा शासनमा अशिक्षाका कारण जनतामा कुनै सामाजिक राजनीतिक जागरण थिएन । राजनीतिक गतिविधिमाथि प्रतिबन्धको अवस्था थियो । तर, भारतमा चलेको धार्मिक–सामाजिक सुधारको प्रभाव नेपालसम्मै थियो । माधवराज पनि धार्मिक सामाजिक सुधारसहित जनचेतना फैलाउने अभियानमा सक्रिय थिए । उत्तर भारतमा दयानन्दको आर्य समाजी विचारधाराको प्रभाव माधवराजमा थियो । सोही कारण माधवराजले विसं. १९५३ सालमै पोखरामा आर्य समाज गठन गरेका थिए । विसं. १९५५ सालमा ललितपुरमा आर्य समाज खोलेका थिए । यसरी उनी आर्य समाजमार्फत समाजमा व्याप्त कुरीति, विकृति, विसंगति, अन्धविश्वास, जातीय विभेद र छुवाछुतविरोधी अभियानमा सक्रिय थिए ।

तर, तत्कालीन शासक र समाजका गुरु/पुरोहितलाई माधवराजको उक्त अभियान मन परिरहेको थिएन । प्रधानमन्त्री वीरशमशेर र देवशमशेरको शासनकालमा उनले खासै समस्या नझेले पनि १९५८ सालमा चन्द्रशमशेर प्रधानमन्त्री भएपछि समाज सुधारका नाममा अघि देखापरेका जनजागरणका गतिविधिहरूमाथि प्रतिबन्ध लाग्न थाल्यो । गुरु/पुरोहितका कर्मकाण्डमाथि प्रश्न उठाएका कारण माधवराजले थुप्रै विरोधी कमाइसकेका थिए । माधवराजविरुद्ध बडागुरुज्यू प्रयागराजलाई चुक्ली लगाउनेको कमी थिएन । पछि प्रयागराजले नै माधवराजविरुद्ध श्री ३ चन्द्रमा कुरा लगाए । त्यही समय माधवराजका आमाबुवाको निधन हुँदा उनीमाथि कर्मकाण्ड नगरेको अभियोग लगाइयो । माधवराजकै परिवारका सदस्यबाट उजुरी गर्न लगाइयो । उजुरीपछि बडागुरुज्यूले माधवराजलाई चन्द्रशमशेरको इजलासमा उपस्थित गराए । १९६२ साल साउन १२ गतेका दिन सिंहदरबारमा तत्कालीन राजा पृथ्वीवीरविक्रम र प्रधानमन्त्री चन्द्रशमशेर उपस्थित भारदारीसभामा माधवराजलाई हाजिर गराइयो । उनले समाजमा विद्यमान विकृति विसंगतिबारे आफ्ना भनाइ राखे ।

उनीमाथि मूर्ति पूजाको विरोध गरेको अभियोगमा कोर्रा हानियो र दुई वर्षको कठोर जेल सजाय तोकियो । उनका छोरा अमरराज र शुक्रराजलाई दरबार स्कुलबाट निकालियो । माधवराजको परिवारलाई पानी नचल्ने जातमा पतित गराइयो । त्यसपछि परिवारका अरु सदस्यहरू नै माधवराजको परिवारको हातको पानी खान छोडे । यसरी समाजमा बस्ने अवस्था नरहेपछि माधवराजकी श्रीमती रत्नकुमारी छोराछोरीसहित १९६२ साल असोजमा वीरगन्ज गएर बसिन् । यता माधवराज भने काठमाडौं जेलमै थिए ।

वीरगन्ज पुगेर रत्नकुमारीका दुःखका दिन अरु थपिए । उनले दुई/चार महिनासम्म काहिँला शाहेबज्यूको धान कुटेर, लुगा सिएर छोराछोरीको पालनपोषण गरिन् । वीरगन्जमा छोराछोरीलाई पढाउने अवस्था नभएकाले कसैले पढ्न पाएनन् । वीरगन्ज बसाइको १८ महिनापछि अर्थात् १९६४ साल चैतमा काठमाडौं जेलबाट भाग्न सफल माधवराज एकाएक वीरगन्जमा परिवारको सम्पर्कमा आए । त्यहाँ पनि पक्राउ पर्ने भएकाले उनी छोराछोरीलाई पढाउने उद्देश्यले उनी सोही रात सपरिवार भारत पसे । भारतका चिनजानका आफन्तहरूलाई भेट्ने क्रममा गोरखपुर, लखनउ, देहरादुन, मनसुरीलगायतका ठाउँ पुगे । भारत बसाइ र घुमफिर पनि सुखद रहेन । जोशी परिवारले तीन/चार महिना निकै दुःख झेल्यो । देहरादुन पुगेपछि माधवराजले छोरा शुक्रराजलाई स्वामी अच्युतानन्दसँग पढ्ने व्यवस्था मिलाए । अमरराजलाई मेरठको स्वामी तुलसीरामजीकहाँ पढ्ने बन्दोबस्त गरे । वाकपतिराजलाई गुरुकुल सिकन्दरावादमा पढ्न पठाए । छोरी चन्द्रकान्तालाई मेरठको कन्या पाठशालामा भर्ना गरे । यसरी उनले छोराछोरीको पढाइ अघि बढाए ।

त्यसबीचमा छोराहरू हुर्किसकेका थिए । सबैको बिहे गर्ने उमेर भइसकेको थियो । त्यसैले जोशी परिवारले नेपाल फर्कने निर्णय गर्‍यो । तर जेल तोडेर भागेका माधवराज नेपाल फर्केपछि पुनः पक्राउ पर्ने सम्भावना थियो । त्यसैले १९७१ सालको अन्त्यतिर माधवराजका छोराछोरी र श्रीमती नेपाल फर्के । माधवराज भने भारतमै बसे । त्यसपछि पनि माधवराजका छोराहरू अमरराज र शुक्रराजको भारत आवागमन भइरहन्थ्यो । भारतमा औपचारिक शिक्षा हासिल गर्न पाएकी छोरी चन्द्रकान्ता भने नेपालमा कन्याहरूका लागि विद्यालय खोल्न चाहन्थिन् । सोही कारण उनले प्रधानमन्त्री चन्द्रशमशेरलाई भेटी कन्या स्कुल खोल्न पाऊँ भनी अनुरोध गरेकी थिइन् । तर, चन्द्रशमशेरले 'स्वास्नी मानिसको स्कुल नहुने' भनेर उनलाई फर्काएका थिए । पछि चन्द्रकान्ताले प्रधानमन्त्री जुद्धशमशेरलाई रिझाएर कन्या स्कुल खोलेकी थिइन् । चन्द्रशमशेरको निधनपछि माधवराज नेपाल फर्केका थिए ।

छोरालाई देख्नेबित्तिकै पिताजीले भन्नुभयो– शुक्र, तिमीलाई ज्यान सजाय दिने बेलामा यो, यो वेदमन्त्र पढेर आफ्नो प्राण विसर्जन गर । स्याबास्, बेटा ।' कसको हृदयले त्यस्तो भन्न सक्ला ! जस्तो छोरा, त्यस्तै बाबु !

१९९४ सालको हिउँदमा माधवराज छोरी चन्द्रकान्ता र बुहारी (शुक्रराजकी श्रीमती मेनकादेवी)सँगै कलकत्ता पुगेका थिए । 'ब्रह्मसूत्र शङ्कर भाष्य' पुस्तक प्रशासनार्थ शुक्रराज शास्त्री त्यसअघि नै भारत कलकत्तामा थिए । त्यसै समय महात्मा गान्धी कलकत्ता आएका थिए । शुक्रराज भारतमा नेताका रूपमा परिचित भएका कारण उनले महात्मा गान्धीलाई भेटन पाएका थिए । गान्धीलाई भेट्दा शास्त्रीसँग बहिनी चन्द्रकान्ता र उनकी श्रीमती पनि सँगै थिए । भेटका क्रममा शास्त्रीले गान्धीलाई आफ्नो पुस्तक 'ब्रह्मसूत्र शङ्कर भाष्य'मा मन्तव्य लेखिदिन अनुरोध गरेका थिए । शास्त्रीको अनुरोधमा गान्धीले आफूलाई संस्कृत पढ्न नआउने हुँदा पहिले किताब हेर्न दिनुस् भनेका थिए ।

गान्धीपछि शुक्रराजले सुभाषचन्द्र बोसलाई भेटेका थिए । सुभाषचन्द्रसँगको भेटमा बहिनी चन्द्रकान्ता पनि सँगै थिइन् । भेटका क्रममा शास्त्री दाइले सुभाषचन्द्र बोससँग छुट्टै कुरा गर्न चाहन्छु भन्दै ठेगाना मागेका थिए र पछि सोहीअनुसार भेटे पनि । भेटमा शास्त्रीले नेपालमा समाज सुधार गर्ने कुराकानी गरेका थिए ।

टेकुस्थित शहीद शुक्रराजको सालिक

यसरी शुक्रराज शास्त्रीले कलकत्तामा गान्धी र सुभाषचन्द्र बोसलाई भेटे । बोससँगको भेटका क्रममा बाहिर पत्रकारहरूको उपस्थिति थियो । त्यसपछि 'अमृत बजार' पत्रिकाले नेपालको समाज सुधारको विषयमा समाजवादी नेता शुक्रराज शास्त्रीले सुभाषचन्द्र बोससँग वार्ता गरे भन्ने शीर्षकमा समाचार छाप्यो । शास्त्रीले महात्मा गान्धीलाई भेटेको समाचार पनि प्रकाशित भइसकेका थिए ।

यिनै गतिविधिका बीच काठमाडौंबाट शुक्रराजका भाइ वाक्पतिराजले कलकत्तामा चिट्ठी पठाउँदै 'शुक्रराज शास्त्रीले गान्धी र बोसलाई भेटेका कारण राणाहरू रिसाएको जानकारीसहित नेपाल नफर्कन सल्लाह दिएका थिए । तर, शास्त्रीले मानेनन् । 'महात्मा गान्धीको दर्शन गरेँ त के भो ? भन्दै उनी श्रीमती र बहिनी चन्द्रकान्तासँगै काठमाडौं फर्के । काठमाडौं फर्केका शास्त्री आफू आबद्ध 'नेपाली भाषा प्रकाशिनी समिति'मा हाजिर भए । बहिनी चन्द्रकान्ता उच्चपदस्थ राणाहरू भेट्ने क्रममा केशरशमशेरकोमा गइन् । जहाँ उनलाई केशरशमशेरकी रानी (जेठी शाहजादी)ले शुक्रराज शास्त्रीले महात्मा गान्धीलाई भेटेको कुरा उप्काइन् । जान्ने भएर किन भेटेको गान्धीलाई भन्दै अब शुक्रराज शास्त्रीलाई महाराजबाट बोलाहट हुन्छ भन्ने सुनाइन् । सो कुरा चन्द्रकान्ताले दाइ शुक्रराजलाई सुनाइन् । तर, शुक्रराजले ती कुनै कुराको वास्ता गरेनन् ।

पछि कलकत्ताबाट फर्केको आठौँ दिनमा कर्णेल चन्द्रबहादुर आएर 'शुक्रराज, तिमीलाई श्री ३ बाट सिंहदरबारमा हाजिर हुनू भन्ने आदेश छ' भन्दै खबर गरे । शास्त्री पनि निर्धारित समयमै सिंहदरबार पुगे । श्री ३ ले शुक्रराजलाई देखेपछि नेपाल भाषा प्रकाशिनी समितिमा हाजिर नहुनू र अनुमतिबिना चार भञ्ज्याङ नछोड्नू भने । तर, शास्त्रीमाथि के कारणले उक्त प्रतिबन्ध लगाइयो, खुलाइएन । शास्त्रीले आफूमाथिको अभियोग थाहा पाउन अनुरोध गरे, तर सुनुवाइ भएन ।

यसरी चार भञ्ज्याङ छोड्न नपाउने भने पनि शुक्रराजलाई शहरमा घुम्न भने छुट थियो । सोही कारण उनी मानिसहरूलाई भेट्ने, सामाजिक जागरणका कुराकानी गर्दै आएका थिए । महिनौँ बित्दासमेत चारभञ्ज्याङ छोड्न नपाउने प्रतिबन्ध फुकुवा भएको थिएन । पछि उनले १३ मंसिर १९९५ मा नागरिक अधिकार समितिको अध्यक्षका हैसियतले भाषण गरेका थिए । सोही भाषण गरेको दोस्रो दिन शुक्रराज पक्राउ परे । त्यसपछि उनलाई ३ वर्ष कैद तोकियो । सेन्ट्रल जेलमै रहँदा उनीमाथि १९९७ सालको प्रजा परिषद्‌को आन्दोलनमा संलग्न रहेको थप अभियोग लगाई उनलाई सर्वस्वहरणसहित मृत्युदण्डको फैसला सुनाइयो ।

यसरी मृत्युदण्डको फैसलापछि शुक्रराज शास्त्रीलाई १९९७ माघ १० गते टेकुको पचलीस्थित खरीको रुखमा झुण्ड्याएर निर्मम, अमानवीय किसिमले हत्या गरियो । मृत्युदण्डअघि शुक्रराजलाई माफीका लागि दबाब नआएको होइन, तर उनले हाँसीहाँसी मृत्युदण्डलाई स्वीकारे । निर्दोष शुक्रराजले अन्यायका अगाडि शिर झुकाएनन् । बरु, सत्यका पक्षमा बलिदानीको बाटो रोजे । जनताको उन्मुक्तिका लागि आफ्नो प्राण आहुति दिए र अमरत्व प्राप्त गरे ।

शहीद भएको आफ्नो छोराको लासलाई प्रणाम गर्दै पिताजीले भन्नुभयो– स्याबास बेटा, तुम धन्य हो । तुमने मां वापका ही नहिं देशका ही गौरव बढाया हैं । बेटा होना तो ऐसा ही होना ।

शुक्रराजसहित १९९७ माघमा काठमाडौंका धर्मभक्त श्रेष्ठ, बैतडीका दशरथ चन्द, रामेछापका गंगालाल श्रेष्ठलाई प्रधानमन्त्री जुद्धशमशेरले मृत्युदण्ड दिएका थिए । यसरी चार जना सपुतले देश र जनताको उन्मुक्तिका लागि प्राण आहुति दिएका थिए । चन्द्रकान्ता मल्लले दाजु शुक्रराजको सम्झनामा पछि ‘शहीद शुक्र स्कुल’ समेत स्थापना गरी २०३० सालसम्म प्रधानाध्यापिका भएर चलाएकी थिइन् । दाजु शुक्रराजको मृत्युदण्डलाई चन्द्रकान्ता मल्लले यसरी संस्मरण गरेकी छन्ः

शुक्रराज शास्त्रीको शहादत
चन्द्रकान्ता मल्ल

१९९४ साल जाडोको याम थियो, स्कुलमा मीन पचासको बिदा थियो । त्यसैले म, पिताजी, भाउजू (शुक्रराजकी श्रीमती मेनकादेवी), भदै गायत्रीदेवी हामीहरू चार जना कलकत्ता रवाना भयौँ । शुक्रराज दाइ 'ब्रह्मसूत्र शङ्कर भाष्य' हिन्दीमा उल्था गरेर छपाउन एक महिनाअगाडि नै जानुभएको थियो । हामीहरू कलकत्तामा बस्दाबस्दै उनको एक महिनाको बिदा सकेकाले फेरि एक महिनाको छुट्टीका निमित्त महाराजलाई बिन्तीपत्र पठाए । महाराजको हुकुम के आयो भने पहिलो महिनाको बिदा तलबी भएकाले दोस्रो महिनाको बिदा बेतलबी हुनेछ । अनि शुक्रराज दाइले बिदा बेतलबी नै भएपछि अर्को महिनासम्म बसेर काम समाप्त गरेर नै फर्कने निधो गरेर त्यहीबमोजिम काम गर्न लागे । पिताजी गायत्रीदेवीलाई स्कुलमा भर्ना गर्न कालिम्पोङ जानुभएको थियो ।

शहीद शुक्रराज शास्त्रीका माता–पिता

हाम्रो छुट्टी समाप्त हुन लाग्यो, हामीहरू फर्कने तरखरमा थियौँ । त्यसै बेला पिताजीको पत्र आयो, जसमा लेखिएको थियो, 'लाख काम बिग्रिने भए पनि तिमीहरू कलकत्ता छाडेर नजानू । म कलकत्तै आऊँला ।' त्यसैले हामी केही दिन त्यहीँ अलमलिइरहेका थियौँ । महात्मा गान्धी कलकत्ता आउनै लागेका थिए । पिताजीलाई स्टेसनमा लिन गयौँ– उहाँको खुट्टा भाँचिएको थियो । आदिभक्त सुब्बाले उहाँलाई सुविस्तासाथ ल्याएका थिए । यसै कारण हामीलाई कलकत्ता नछाड भनेर चिट्ठी लेख्नुभएको थियो । हामीहरू पिताजीको सुश्रुषामा लाग्यौँ ।

तेस्रो दिन महात्मा गान्धी कलकत्ता आए । भोलिपल्ट हामी उनको निवासमा गयौँ । शास्त्री दाइलाई भारतमा नेताकै रूपमा सम्मान प्राप्त थियो । समाचार महात्मा गान्धीकहाँ तुरुन्त पुर्‍याइयो । त्यस बेला गान्धीजी तेलारी गरिरहेका थिए । हामीहरू ५ मिनेटजति पर्खनुपर्‍यो । गान्धीजीसँग भेट गर्न शुक्रराज दाइ, भाउजू मेनकादेवी र म थियौँ । एकैछिनपछि हामीहरूलाई बोलाए । हामी भित्र गयौँ । महात्मा गान्धी साधारण वेशभूषामा च्यादर ओढेर बसिरहेका थिए । हामीहरूले उहाँको दर्शन गर्‍यौँ । प्रणाम गरिसकेपछि शुक्रराज दाइले अनुरोध गरे, 'यो ब्रह्मसूत्र शङ्कर भाष्यको हिन्दी अनुवाद हो, बीएको कोर्समा राखिने । यो किताबबारे महात्माजीको एउटा मन्तव्य पाऊँ ।'

महात्माजीले भने, 'म संस्कृत जान्दिनँ । यो किताब हेर्न दिनुस् पहिले । अनि मात्र मन्तव्य दिन सकिएला ।'

'हवस्' भनेर शास्त्रीजीले उपरोक्त किताबको एक प्रति उहाँलाई दिए । उहाँसँग अरु केही कुरा भयो ।

हामीहरू फर्केको बेला उहीँ सुभाषचन्द्र बोससित हाम्रो भेट भयो । शुक्रराज दाइले भने, 'म तपाईंसित केही प्राइभेट कुरा गर्न चाहन्छु, मलाई तपाईंको एड्रेस र समय दिनुस् ।'

सुभाषचन्द्र बोसले आफ्नो ठेगाना र समय लेखिदिए । उहाँको उपरोक्त हस्ताक्षर अहिलेसम्म मसँग छ । जुन यस प्रकार छ:

शास्त्रीजीले ‘यो मेरी बहिनी, यो मेरी धर्मपत्नी’ भनेर हाम्रो परिचय गराए । मलाई देख्नेबित्तिकै सुभाषचन्द्रले भने, 'तपाईंकी बहिनीलाई मैले कतै कांग्रेसको मिटिङमा देखेँजस्तो लाग्छ ।'

'होइन,' शुक्रराज दाइले जवाफ, 'यो नेपालको एक प्रधान अध्यापिका हो, नेपालको जाडो समयको छुट्टीमा यहाँ आएकी ।'

भोलिपल्ट ९ बजे बिहानको समय पाइएको थियो । सुभाषचन्द्र बोसकहाँ जानलाई म र भाउजू ठीक समयमा तयार हुन सकेनौँ । शुक्रराज दाइ हामीसित रिसाएर हामीहरूलाई ‘लैजान्नँ’ भन्दै एक्लै गए ।

सुभाषचन्द्रको बंगलामा पुगेपछि उनले हामीहरू खोइ भनेर पनि सोधेका थिए । उनले त हामीहरूलाई लिन आफ्नै मोटर पनि पठाउन खोजेका थिए तर दाइले नै 'उनीहरू आउँदैनन्' भनिदिए ।

अनि उनीहरू दुई जनाको बीचमा नेपालमा समाज सुधार गर्ने विषयमा कुराकानी भएको थियो । प्रेस रिपोर्टरहरू चारैतिर उभिरहेका थिए । अमृत बजार पत्रिकामा के खबर छापियो भने नेपालको समाज सुधारको विषयमा सोसलिस्ट नेता शुक्रराज शास्त्रीले सुभाषचन्द्र बोससँग वार्तालाप गरे । महात्मा गान्धीसँग भेट गरेको कुरा पनि प्रकाशित भएको थियो । नेपालमा पनि उपरोक्त खबर चारैतिर फैलियो ।

रामजी (वाक्पतिराज) दाइले नेपालबाट पत्रद्वारा यो कुरा सूचित गरे, 'यहाँ शुक्र दाइ माथि ठूलठूला राणाजीहरूले ठूलठूलो आँखाले हेरिरहेछन् । श्री ३ महाराज पनि तपाईंसित रिसाएका छन् । भारतको बागियानसित किन भेट्न गएको भन्दैछन् । अब तपाईं काठमाडौं नफर्कनुस् ।'

तर शुक्रराजले भने, 'महात्माको दर्शन गर्न गएँ त के भो ? मैले गरेकै के छु र ? कसले के गर्न सक्छ ?'

हामीहरू सोझै काठमाडौं फर्क्यौं । म आफ्नो स्कुलमा हाजिर हुन गएँ, शास्त्रीजी आफ्नो नेपाली भाषा प्रकाशिनी समितिमा जानुभयो । म उच्च ओहदामा रहेका राणाजीहरूकहाँ दर्शन गर्न गएँ । यही क्रममा म केशरशमशेरकहाँ गएँ ।

त्यहाँ श्री ५ जेठा शाहजादीबाट हुकुम भयो, 'तिमीहरूको के–के कुरा सुनेँ ।'

'सरकारबाट के कुरा सुनिबक्स्यो होला । महात्मा गान्धीकहाँ दर्शन गर्न गएका थियौँ ।'

'किन बढ्ता भएर गएको त ? तिम्रो शुक्रराज दाइलाई भन कि उसमाथि बिपत्ति आउन लागेको छ । श्री ५ महाराजबाट उसलाई बोलाहट हुन्छ ।'

मैले घरमा आएर शुक्र दाइलाई सारा कुरा सुनाएँ । तर, त्यस कुराको उनमाथि कुनै प्रभाव परेन । उनी आफ्नै धुनमा मस्त थिए ।

१९९७ साल माघ ११ गते बिहान शास्त्रीजीलाई पचलीमा रुखमा झुण्ड्याइराखेको हेर्न पिताजी जानुभयो । साथमा जेठी भाउजू, म र गायत्रीदेवी थियौँ । बयासी वर्षको पिताजी लट्ठीको भरमा रुखमुनि उभिनुभयो ।

हामीहरू कलकत्ताबाट फर्केको आठौँ दिनमा कर्णेल चन्द्रबहादुर आएर भने, 'शुक्रराज, तिमीलाई श्री ३ महाराजबाट हुकुम भएको छ– आज बेलुका ८ बजे सिंहदरबारमा हाजिर हुनू ।'

शास्त्रीजी ठीक ८ बजे सिंहदरबार पुगे ।

महाराजको सवारी टुँडिखेलबाट सिंहदरबारमा भित्रियो । शास्त्रीजीलाई देख्नेबित्तिकै हुकुम भयो, 'तिमी आफ्नो अफिस नेभाप्र समितिमा हाजिर हुन नजानू । सरकारको अनुमतिबिना चार भञ्ज्याङबाट बाहिर पनि जान पाइँदैन ।'

राणाहरूको हुकुमी शासनमा अभियोग लगाइएको व्यक्तिले आफ्नो सफाइ दिनु त कताकता, के अभियोग लाग्यो, लगाइयोसम्म पनि सोध्न पाइन्नथ्यो । शास्त्रीजी कराउँदै थिए, 'महाराज मैले के अपराध गरेँ ?'

आमा, बा र भदैको साथमा चन्द्रकान्ता

तर उनको गुनासो त्यहाँ कसले सुन्ने ? महाराज त्यहाँबाट माथि गइहाले । उनलाई फर्काएर पठाइयो । उनको आकृति झन् तेजिलो भयो । घरमा फर्केर आउँदा उनको कुरा सुनेर, उनको चेहरा देखेर हामीहरूलाई अचम्म लाग्यो ।

यसरी उपत्यकाभित्र नजरबन्द गरिए पनि उनलाई कुनै फिक्री थिएन । उनी यताउती घुम्थे, मानिसहरूमा जागृति आउने कुरा गर्थे, विशेष गरेर पिछडिएको अछुतको बीचमा । यसताका उनीबाट जागृति पाउनेहरूमा एक जना बमबहादुर भन्ने कसाहीको नाम उल्लेखनीय छ । शुक्रराजबाट आलोक पाएका ती कसाही सुधार गतिविधिहरूमा मात्र लागेनन् कि राँगो काट्ने, बगरे व्यवसायसमेत छाडिदिए ।

कैयौँ महिना बिते पनि आफ्नो हिँडडुलमाथि लगाएको प्रतिबन्ध नहटेपछि शुक्रराज इन्द्रचोकमा आमभाषण गर्न गए । त्यहाँ भाषण गर्न जानुअगाडि उनलाई रोक्दै पिताजी माधवराजले भनेका थिए, 'शुक्रराज, तिमी भाषण गर्न त जान लाग्यौ । प्रजातन्त्र त आउँछ, आउँछ, त्यो त निश्चितै भइसकेको छ । तर, अहिल्यै तिमीले आमभाषण गर्‍यौ भने तिमी समयभन्दा अलि अगाडि पर्छाैं किजस्तो लाग्छ । फेरि तिम्रो चिना मैले हेरिसकेको छु । तिम्रो ग्रह विचार राम्रो छैन । राजाकै छोरा भएका भए पनि तिम्रो गोडामा नेल नपरी नछाड्ने योग परेको छ । विचार गर, तिमी अवश्य जेल पर्नेछौँ ।'

यसको जवाफमा शुक्रराजले भने, 'म जेल जानै तयार छु । बरु म जेल परिहालेँ भने मेरो यो ... ... यो लुगा, डसना गुण्टामा राखिदिनुस् ।' इत्यादि ।

उनी त्यस बेला बनाइएको नागरिक अधिकार समितिका अध्यक्ष थिए । यही हैसियतमा उनले सर्वप्रथम आमभाषणमा बोल्ने निर्णय उक्त समितिले गरेको थियो । तदनुसार उनी इन्द्रचोकमा आयोजित आमभाषणमा बोल्न गए । भोलिपल्टै पक्राउ परे । उनलाई तीन वर्षको कैदको सजाय भयो । सेन्ट्रल जेलमा यो कैद भोगिरहँदा नै उनीमाथि १९९७ सालको प्रजा परिषदीय आन्दोलनसम्बन्धी गतिविधिहरूमा पनि सम्मिलित रहेको अभियोग थपियो । त्यसैको सिलसिलामा उनलाई सर्वस्वसहित मृत्युदण्ड सुनाइयो ।

उनलाई फाँसी दिनु दुई दिनअगाडि उनीसँग परिवारका सदस्यहरूले भेट्न आउनू भन्ने सूचना हामीलाई दिइयो । सं. १९९५ साल माघमा उनी पक्राउ परेको चार दिनपछि उनकी श्रीमती सुत्केरी भएकी थिइन् । त्यसको केही दिनपछि नै नवजात छोरी र श्रीमती मेनकादेवीको पनि मृत्यु भएको थियो । त्यसैले आमा, बा, भाउजू, गायत्रीदेवी भेट्न गयौँ । सेन्ट्रल जेलको ढोकाबाट शुक्रराज छाती फुलाउँदै हाँस्दै आए । त्यस बेला उनको अनुहार हेर्दा उनले ज्यान सजाय पाएकै होइनजस्तो लाग्यो । हाम्रोसमेत मन चङ्गा होलाजस्तो लाग्यो ।

छोरालाई देख्नेबित्तिकै पिताजीले भन्नुभयो, 'शुक्र, तिमीलाई ज्यान सजाय दिने बेलामा यो, यो वेदमन्त्र पढेर आफ्नो प्राण विसर्जन गर । स्याबास्, बेटा ।' कसको हृदयले त्यस्तो भन्न सक्ला ! जस्तो छोरा, त्यस्तै बाबु !

एकातिर जेलको कप्तान लेनदेनको अन्तिम वार्तालाप गर न भनेर कराइरहेको थियो । तर, त्यस बेला लेनदेनको कुरा गर्नु नै व्यर्थ थियो । नेपालको एक वीर पुत्र सधैँका लागि बिलाउन लागेको थियो ।

शहीद शुक्रराज शास्त्रीकी बहिनी चन्द्रकान्तादेवी

अर्कोतिर केही मानिसहरू शुक्रराज शास्त्रीलाई माफी माग्न सम्झाइरहेका थिए । उनीहरूतिर फर्केर उनले जवाफ दिए, 'माफी माग्ने किन ? मैले के अपराध गरेको छु र ? यदि मैले दोष गरेको छु भने दोषीलाई माफी माग्न लगाउने किन ? दोष गरेको छु भने सजाय पाउनैपर्छ । गोलीले उडाउने मन छ भने गोलीले उडाइदेओस् । रुखमा लट्काउने मन छ भने रुखमा नै लट्काइदेओस् । तोपको मुहानमा राख्ने मन छ भने तोपको मुहानमै राखेर उडाओस् । माफी मागेर म सदा अमर रहने भए म माफी माग्छु । मर्नु नै छ भने माफी किन माग्ने ? सबैले मृत्युको निमन्त्रणा स्वीकार गर्नैपर्छ, सबैलाई मृत्युको बाटो जानैपर्छ ।'

१९९७ साल माघ ११ गते बिहान शास्त्रीजीलाई पचलीमा रुखमा झुण्ड्याइराखेको हेर्न पिताजी जानुभयो । साथमा जेठी भाउजू, म र गायत्रीदेवी थियौँ । हामीहरूसँगै मेरो भतिजा ऐश्वर्यलाल र माहिलो छोरा सौन्दर्यलाल पनि थिए । पिताजी बयासी वर्ष भइसक्नुभएको थियो । लट्ठीको भरमा रुखमुनि उभिनुभयो । शहीद भएको आफ्नो छोराको लासलाई प्रणाम गर्दै पिताजीले भन्नुभयो, 'स्याबास बेटा, तुम धन्य हो । तुमने मां वापका ही नहिं देशका ही गौरव बढाया हैं । बेटा होना तो ऐसा ही होना ।'

त्यस्तो विपद्‌को समय, पुत्र–शोकको बेलामा पनि त्यस्तो बोल्ने त्यसबेला कोही थियो त माधवराज जोशी नै थिए । बुढो भइसकेका भनेर पिताजीलाई हुलका हुल मानिसहरूले घरसम्म पुर्‍याउन आए ।

हामीहरू त्यहाँ हेरिरहँदा पालो बसेका सिपाहीहरूले कराए, 'ए हुल नगर, हुल नगर !' मलाई जोस चल्यो, मैले भनेँ, 'के हुल भो भनी कराएको ? हुलैलाई देखाउँछौँ भनी देखाएपछि हुल हुँदैन त ?'

(साभारः चन्द्रकान्ता मल्ल । २०३६ । मेरो आत्मकथा । प्रकाशकः चन्द्रकान्ता मल्ल, पृ. १००–१०६)

प्रकाशित मिति: सोमबार, माघ १६, २०७९ ०६:४२