सांस्कृतिक पोशाकको लोभलाग्दो व्यापार

A+ A A-

खोटाङकी ४० वर्षीया सुशीला राईले दुई दशकअघि काठमाडौंं आउँदा बिर्सिंदै गएको पहिचान र भित्रिँदै गरेको विदेशी संस्कृति देखिन् । घरको बार्दलीमा बसेर बिनायो मुर्चुङ्गाको धुनमा रमाउँदै तानमा कपडा उन्न व्यस्त उनका औँला काठमाडौं आएपछि रोकिए ।

हातबाट तान छुटेपछि पहिचान छुटेजस्तै लाग्यो उनलाई । भन्छिन्, ‘मेरो पहिचान के हो ? मेरो सांस्कृतिक वेशभूषा, धजुरी/पिचुरी, बिनायो/मुर्चुङ्गा यिनै होइनन् ?’ उनी थप्छिन्, ‘काठमाडौंंमा आएर गाउँका यी सामान बिर्सिएपछि पहिचान नै पो बिर्संदैछु कि भन्ने भान हुन थाल्यो ।’

समाजशास्त्रमा स्नातक गरेकी सुशीलाले परिवर्तनशील समाजलाई किताब मात्र नभएर आँखाले पनि नियाल्दै थिइन् । बिर्संदै गएको संस्कृति पुन: युवापुस्तामा जगाउनुपर्छ भन्ने सोचले उनी काठमाडौंमा कहिले बिनायो /मुर्चुङ्गा बनाउँदै बजाउन थालिन् त कहिले स्कुले विद्यार्थीलाई अमिलो पेल्ने कोलदेखि ढिकी/जाँतो देखाउन थालिन् ।

भन्छिन्, ‘पुराना सामानहरू हाम्रा पहिचान हुन् । यिनको व्यवसाय किन नगर्ने ?’ सुशीला जातीय पोशाक मात्रै नभएर गाउँका खानेकुरादेखि बाजाहरू जति अरुलाई देखाउँथिन्, त्यति हेर्नेहरू उनीबाट किन्न इच्छुक हुन्थे । ग्राहकको आकर्षण देखेर दंग परेकी उनले गाउँले जीवन शहरियालाई देखाउने प्रणसहित १३ वर्षअघि जुनशिला कलेक्सनको सुरुवात गरिन् । उनको व्यावसायिक उडानमा साथ दिन आइपुगे श्रीमान्‌ राजु राई पनि । राजु संगीतको पारखी भएकै कारण मन्त्रमुग्ध हुनेगरी रैथाने बाजा बजाउन खप्पिस थिए । सुशीलाले श्रीमान्‌ कला र आफ्ना पुराना वस्तुहरूप्रतिको मोहलाई फ्युजन गर्दै व्यवसायको उडान भरिन् ।

सुरुका केही वर्ष उनका लागि त्यति सहज भने थिएन । शहरियामा गाउँलेपनको मोह जगाउनु आफैँमा मुस्किल काम थियो । त्यसमाथि सिजनअनुसार बदलिरहने फेसन ट्रेण्डले पनि ग्राहकको अभाव खट्काइरहने नै भयो ।

सुरुमा राई, गुरुङ, मगरका जातीय वेशभूषा तथा बाजाहरू ल्याएर व्यापार गरे पनि किन्ने ग्राहक नआएपछि त्यसपछिका केही वर्ष व्यापारभन्दा पनि संकलनलाई नै निरन्तरता दिन पुगेको बताउँछिन् उनी । जाति विशेषका सामान मात्रै पाइने हुनाले पनि उनको पसल ग्राहकको रोजाइमा उति पर्दैनथ्यो । सुशीला भन्छिन्, ‘नाफा कमाउँछु भनेर व्यवसाय गरेको थिइनँ, मलाई शहरमा गाउँ चिनाउनु थियो ।’

ग्राहक नआए पनि उनी पूर्वको रैथाने बाजा, वेशभूषा, गरगहना, खानेकुरालगायतका वस्तु खोजेर काठमाडौं ल्याउनमै व्यस्त रहिन् । जसले गर्दा व्यापार नभएको दिक्दारी उनमा देखिन पाएन । ‘सामान खोज्दै डुल्ने गरेकाले होला ग्राहक आए नआएको कुराले मलाई सुरुका दिनमा खासै फरक पारेन ।’

निरन्तर ३/४ वर्षसम्म सामान जुटाउन नै लागिपरेकी सुशीलाले त्यसपछि भने न त ग्राहक खोज्नुपर्‍यो, न पुराना सामान खोज्न गाउँगाउँ नै चहार्नुपर्‍यो ।

काठमाडौंको कोटेश्वरमा रहेको सुशीलाको जुनशिला कलेक्सनमा कहिले परम्परागत वस्तुहरू हेर्नका लागि स्कुले विद्यार्थीको भिड लाग्ने गर्छ । कहिलेकाहीँ आफ्नो जातीय पोशाक खोज्दै आउने ग्राहकको पनि भिड लाग्ने गर्छ । ‘पहिले बुढापाका मात्रै आउँथे भने अहिले भर्खरका स्कुले केटाकेटीदेखि युवाहरूसमेत जातीय पोशाक किन्न आउने गरेका छन्,’ उनी भन्छिन् ।

संस्कृति चिनाउन लागिपरेकी सुशीलाले अहिले सिजनअनुसारका सामानहरूको व्यापार गर्छिन् । उनको सिजन भने जातिविशेषका पर्वअनुसार नै हुन्छन् । अर्थात्, माघी पर्व नजिकिएसँगै उनी मगर र थारू समुदायका पोशाक, गरहना तथा खानेकुराहरू राख्छिन् । त्यस्तै, दसैँतिहारमा खाँडीबाट बनेका दौरासुरुवाल, सारीचोलो, मादललगायतका सामान राख्छिन् ।

पर्वअनुसार माग बढ्न थालेपछि सुशीलाले व्यवसाय थप विस्तार गर्दै अहिले दुई स्थानबाट बिक्रीवितरण गर्दै आएकी छिन् । भन्छिन्, 'एउटा पसलमा मात्रै चार जना नबसे ग्राहकलाई सामान देखाउन नै हम्मेहम्मे पर्छ ।’ माग बढेसँगै सुशीलाले १२ जनालाई प्रत्यक्ष रूपमा रोजगारी दिँदै आएकी छिन् ।