उनले पनौती चिनाए, उनलाई पनाैतीले चिनायो (भिडियाेसहित)

A+ A A-

क्यामेराले दृश्य खिच्छ । दृश्यले ध्यान खिच्छ । त्यही ध्यान पनौतीतिर खिच्ने काम प्रशान्त श्रेष्ठले गरे । उनी यस्ता फोटोग्राफर हुन्, जसले आफू जन्मेको शहरलाई देश/विदेशमा चिनाउन विशेष भूमिका खेले । फोटोग्राफीमार्फत यो सानो शहरको कला, संस्कृति र ऐतिहासिक विशेषताको प्रवर्द्धनमा खास योगदान गरे । यसपालि फोटोकारमा हामीले उनै श्रेष्ठका बारेमा लेखेका छौँ, जो २० वर्षयता काभ्रेको पनौतीमा बसेर फोटोग्राफी गर्दै आएका छन् ।

०००

उनकै भाषामा, क्यामेराले खिचेका दृश्यहरूलाई राख्न उनले दुइटा घर बनाएका छन् । त्यो घर भनेकाे उनका दुई पुस्तक हुन् । ‘पनौतीः विगत र वर्तमान’ र ‘धार्मिक नगरी पनौती मकर मेला’ गरी उनका दुई फाेटाे पुस्तक प्रकाशित छन् । पहिलो पुस्तक फ्रान्सेली र अङ्ग्रेजी भाषामा छ भने दोस्रो नेपाली र फ्रान्सेली भाषामा छ । पहिलाे पुस्तकमा ४५ वर्षअघिकाे पनाैती र अहिलेकाे पनाैतीका तस्वीरहरू देखाइएकाे छ । दाेस्राे पुस्तकमा तस्वीरहरूसँगै हरेक १२ वर्षमा लाग्ने मकर मेलाबारे लेखिएकाे छ ।

दुवै पुस्तक उनले फ्रान्सेली मानवशास्त्री एवं लेखक जेरार्ड टफिनसँग मिलेर तयार गरेका हुन् । जेरार्डलाई प्रशान्त आफ्नो ‘गड फादर’ मान्छन् । ३९ वटा पुस्तक लेखिसकेका जेरार्ड तिनै लेखक हुन्, जसले प्याट्रिक बर्जरसहित अन्य दुई फ्रान्सेली वास्तुशास्त्रीसँग मिलेर तीन दशकअघि ‘पनौतीः नेपालको एक शहर’ नामक पुस्तक लेखेका थिए । सन् २०१५ मा पुनः प्रकाशित भएको सो पुस्तकमा प्रशान्त श्रेष्ठले खिचेको पनौतीको तस्वीरलाई कभर बनाइएको छ ।

प्रशान्त-जेरार्ड सहकार्य चलेकाे एक दशकजति भयाे । जेरार्डले पनौतीबारे लेख्छन्, प्रशान्तले फोटो खिच्छन् । अनि दुवैकाे नाम राखेर पुस्तक निकाल्छन् । फेरि नयाँ पुस्तककाे तयारी गरिरहेकाे प्रशान्तले सुनाए । ‘उहाँले पनौतीबारे यति धेरै कुरा खोजेर निकालिदिनुभयो, जुन यहीँ जन्मेका हामीलाई पनि थाहा थिएन’, श्रेष्ठ भन्छन्, ‘उहाँबाट प्रभावित भएरै म आफ्नो ठाउँ, यसको ऐतिहासिक महत्त्व र कला, सांस्कृतिक विशेषताको प्रवर्द्धनमा अझ भिजेर काम गर्न प्रेरित भएँ । त्यसैले म उहाँलाई आफ्नो गड फादर मान्छु ।’

पनौती बजारबाट अलिक भित्र..अघा टोलमा श्रेष्ठको एक पसल छ, जहाँ फोटोग्राफीसम्बन्धी तमाम पुस्तकहरू मात्रै छैनन्, पनौतीबारे देश, विदेशका लेखकका दस्तावेजहरू पनि छन् । सुरुमा त हामी झुक्कियौँ- प्रशान्त श्रेष्ठले फोटोग्राफीसँगै किताब पनि बेच्न थालेछन् । तर, होइन रहेछ । पसलमा अटी-नअटी राखिएका ती पुस्तक बेच्नलाई राखेकाे नभई सङ्गृहीत मात्र गरेकाे उनले बताए । फोटोग्राफी र पनौतीबारे लेखिएका पुस्तकबारे उनकाे लगावले नै अघा टाेलमा त्यो पसल खडा भएको रहेछ । त्यहाँ भएका सबैजसाे पुस्तक आफूले सम्बन्धित लेखकबाटै उपहार पाएको श्रेष्ठले बताए ।

पसलजस्तो देखिने त्यो पसललाई उनले पुस्तकालय वा यस्तै केही भन्न रुचाए । हामीले त्यसै भनिदियौँ । हुन पनि, त्यहाँ पुराना, दुर्लभ अनि महँगा फोटो पुस्तक र दस्तावेजहरू हामीले देख्यौँ । १५/२० हजार रुपैयाँसम्मका पुस्तक थिए त्यहाँ । उनको दाबीअनुसार, उनीसँग भएका कतिपय पुस्तक नेपालभरि खोजे पनि पाइँदैन ।

प्रशान्त श्रेष्ठले फोटोग्राफी थालेको दुई दशक नाघ्यो । बीचमा केही वर्ष पत्रपत्रिकाका लागि पनि फोटो खिचे । नेपाली टाइम्स र द हिमालय टाइम्समा श्रेष्ठले केही वर्ष प्रेस फोटोग्राफी गरेका थिए । पछि उनी काठमाडौंबाट आफू जन्मेको शहर पनौती फर्किए र यसैको प्रसार, प्रसारमा जुटे ।

मेडिकल पढेर फाेटाेग्राफी

रुचि एकातिर भए पनि कहिलेकाहीँ मानिसले पाइला अर्कैतिर चालिरहेको हुन्छ । फोटोग्राफीप्रति उनकाे खास रुचि थियाे तर पढे चिकित्सा शिक्षा । रुचिलाई रोक्न कहाँ सक्नु, कसरी-कसरी उनी फोटोग्राफीमै आइपुगे ।

उनका दुई भाइ र एक बहिनी छन् । परिवारमा उनी एक्लो हुन्, जसले आफ्नो मूल पेसा फोटोग्राफीलाई बनाएका छन् । गाउँकै स्कुलबाट एसएलसी सकेर उनी काठमाडौं पढ्न गए । सन् १९९४ मा काठमाडौंको वनस्थलीस्थित सिद्धार्थ क्याम्पसबाट स्नातक तह पूरा गरेपछि उनी एक जापानी संस्थाको प्रोजेक्टमा काम गर्न थाले । स्वास्थ्य क्षेत्रमै काम गर्नुपर्ने प्राेजेक्ट थियाे । तर, आफ्नो खास चासो रहेकाले त्यहाँ उनले फोटोग्राफी गरे । ‘मैले पढेको विषयअनुसारकै काम थियो । तर, मेरो विशेष रुचि फोटोग्राफीमा भएकाले अभिलेखका लागि संस्थाका गतिविधिको तस्वीर खिच्न थालेँ ।’

तस्वीर ः प्रशान्त श्रेष्ठ ।

उनको फोटोग्राफीले व्यावसायिक रूप लिएको चाहिँ वरिष्ठ फोटोग्राफर मणि लामालाई भेटेपछि रहेछ । उनी पोस्टकार्ड युगदेखि नै फोटोग्राफीमा प्रेरित थिए, जुन बेला मणि लामा जल्दाबल्दा फोटोग्राफर थिए । सन् १९९७ मा फोटो धुलाइको सिलसिलामा एक दिन श्रेष्ठले लामालाई लाजिम्पाटमा भेट्ने मौका पाए । श्रेष्ठले आफू पनि फोटोग्राफीमा रुचि राख्ने र सिक्न चाहेको कुरा लामालाई सुनाए । ‘उहाँ अत्यन्तै सहयोगी भावनाको हुनुहुन्छ । मलाई सिकाउने वचन दिनुभयो । पछि सिकाउनु पनि भयो’, श्रेष्ठ सम्झिन्छन् ।

याे पनि..

काे हुन् मणि लामा ?

मान्छेका लागि संगत कहिलेकाहीँ जीवनको ‘टर्निङ प्वाइन्ट’ बनिदिन्छ । श्रेष्ठका लागि त्यस्तै भयो । उनले सिद्धहस्त फोटोग्राफर लामाको संगत गरे, फाइदास्वरूप उनले आफ्नो फोटोग्राफीलाई निखार्ने मौका पाए । लामालाई उनी आफ्नो गुरु मान्छन् । ‘म उहाँकै फोटो हेरेर फोटोग्राफीतिर तानिएको थिएँ । कालान्तरमा उहाँसँगै सिक्ने मौका पाएँ । आज के खिच्यौ भनेर सोध्नुहुन्थ्यो’, श्रेष्ठले भुलेका छैनन्, ‘आज खिचिएन सर भन्यो भने लौ आजको दिन बेकार गएछ भन्नुहुन्थ्यो । उहाँले कुनै झिँजो नमानीकन सिकाउनुभयो ।’

सन् २००४ पछि जागिर छोडेर उनी फोटोग्राफीमा पूर्णकालीन होमिए । पोस्टकार्डको व्यवसाय छोडेपछि लामा विभिन्न प्रोजेक्टहरूका लागि फोटो खिच्ने काम गर्थे । उनले श्रेष्ठलाई पनि काम दिए ।

‘आफ्नै गाउँ फर्की आएँ’

पनौती प्राचीन तीर्थस्थल मानिन्छ । पन्ध्रौँ सोह्रौँ शताब्दीतिर लेखिएको मानिने काठमाडौं उपत्यकाको प्रसिद्ध तीर्थग्रन्थ नेपाल माहात्म्यअनुसार, १६६ पवित्र तीर्थस्थलहरूको सूचीमा पनौती नवौँ नम्बरमा पर्छ । यहाँ प्रत्येक १२ वर्षमा मकर मेला लाग्ने गरेको छ । सन् १९९८ मा मकर मेलाकै अवसर पारेर श्रेष्ठ पनौती फर्किए । त्यो बेला ‘भिजिट नेपाल’ अभियान पनि सुरु भएको थियो । त्यसयता आफ्नो प्रमुख कार्यथलो र विषय पनौतीलाई नै बनाएर उनी फोटोग्राफी गर्दै आएका छन् । सँगै पनौतीसँग सम्बन्धित दस्तावेेजहरू सङ्कलन गर्ने काम पनि गरिरहेका छन् ।

अचेल उनलाई जतिले चिन्छन्, पनौतीका फोटोग्राफर भनेर चिन्छन् । अझ पनौतीलाई चिनाउने फोटोग्राफर भनेर चिन्छन् ।

पनौतीका क्यामेरा

पनौतीमा फोटोग्राफी गर्ने उनी पहिलो वा एक्ला फोटोग्राफर त होइनन् तर यो शहरको जेजति फोटो खिचे, उनको यही कामले पनौती र यहाँको कला, संस्कृतिलाई देशविदेशमा चिनाउन महत्त्वपूर्ण भूमिका निभायाे । विदेशी लेखकका थुप्रै पुस्तकमा पनौतीमा खिचिएका तस्वीरहरूको प्रयोग भएको श्रेष्ठ बताउँछन् । यति मात्रै होइन, विदेशीहरू आएर यहाँका पुराना संरचनाको जीर्णोद्धारमा सघाएका पनि छन् । पुरातत्व विभागको निरीक्षणमा सन् १९८० र १९९० को दशकमा फ्रान्सले नेपाल सरकारसँग मिलेर शहरका मुख्य मन्दिरहरूको जीर्णोद्धार गरिदिएको थियो ।

श्रेष्ठका अनुसार, पनौती मध्ययुगीन नेपाली (नेवार) वास्तुकलाले समृद्ध नगरी हो । यो जीवित नेपाली नेवार संस्कृतिको एक महत्त्वपूर्ण केन्द्र पनि रहेकाे उनी बताउँछन् । यहाँ मुख्यतया हिन्दु नेवारहरूको बसोबास छ । स्थानीय कथनअनुसार, पनौती शहरनजिकैका बनेपा, नाला आदि छवटा बस्ती आनन्द मल्लले तेह्रौँ शताब्दीको अन्त्यमा स्थापना गरेका थिए । तेह्रौ र पन्ध्रौँ शताब्दीमा केही समय यो शहर बनेपा राज्यको भाग रहे पनि अधिकांश समय भने यो नजिकैको हिन्दु शहर भक्तपुरबाट शासन गर्ने मल्ल र यसको आसपासको क्षेत्र राजा भूपतिन्द्र मल्लले आफ्नी छोरीलाई दाइजो, क्वसः (नेवा) दिएको भनिन्छ । तर, यसको कुनै ऐतिहासिक प्रमाण भने नरहेको श्रेष्ठकै पुस्तक ‘धार्मिक नगरी पनौती मकर मेला’मा उल्लेख छ ।

प्रशान्त श्रेष्ठले दरबारदेखि दूरदराजसम्म पुगेर फोटो नखिचेका होइनन् । तर, जब उनी पनौती फर्किए, पनौतीले उनलाई चिनायो, पनौतीलाई उनले चिनाए । 'आफ्नो कलालाई आफ्नै ठाउँ, यहाँको कला, संस्कृति, जनजीवनको प्रचारप्रसारमा सदुपयोग गर्न पाएकाेमा सन्तुष्ट छु', उनी भन्छन्, 'आगामी दिनमा पनि यही कार्यमा खटिनेछु ।'

पनाैती । तस्वीरः प्रशान्त श्रेष्ठ ।

पनौतीलाई लिएर उनमा दुई चिन्ता रहेछ । पहिलो- यहाँका खोलानाला प्रदूषित भएकोमा र दोस्रो– पनौतीलाई विश्व सम्पदा सूचीमा राख्न प्रभावकारी पहल नभएकोमा । 'केही दिनअघि आमा बित्दा न म खोलामा नुहाउन सकेँ, न उहाँको मुखमा त्यो खोलाको जल नै चढाउन सकेँ । मिनरल वाटर ल्याएर चढाउनुपर्‍यो । प्रकृतिमाथि यति ठूलो ज्यादतिले हामीलाई दुर्गतितिर त लगिरहेको छैन ?', उनी प्रश्न गर्छन् ।

यसबाहेक पनौतीलाई विश्व सम्पदा सूचीमा राख्न प्रभावकारी पहल गर्न पनि उनले सम्बन्धित पक्षलाई आग्रह पनि गरे ।