३ हजार रुपैयाँको लगानीमै सुरु गर्न सकिन्छ मोतीको व्यवसाय

A+ A A-

एक वर्षमा ४७ करोड रुपैयाँको मोती खपत हुने नेपाली बजारमा उत्पादन भने शून्यप्रायः नै छ । समुद्रमा मात्रै पाइन्छ भन्ने भ्रमकै कारण नेपालमा आजसम्म मोतीको व्यावसायिक उत्पादन हुन सकेको छैन । अथाह सम्भावना रहेर पनि मोती उत्पादनमा मौन रहेको सरकारलाई झकझकाउन लागिपरिरहेकी छिन् मोरङकी ३८ वर्षीया कमला राई ।

उनी माछासँग सिपी पालेर मोती उत्पादन गर्न सकिन्छ भन्ने नारालाई देशव्यापी रूपमा फैलाउन लागिपरेकी छन् । समुद्रको विकल्प नखोजेको सरकारलाई झकझकाउन उनी आफैँ स–साना पोखरी बनाएर माछासँगै सिपीलाई पनि हुर्काउँदैछिन् । विगत ४ वर्षदेखि स्थानीयस्तरमै मोती उत्पादनका लागि सिपीपालनसम्बन्धी तालिम दिँदै आएकी उनले अहिलेसम्म १० हजार मोतीको सफल उत्पादन गरिसकेकी छन् ।

कुनै समय धनाढ्यहरूको शृंगारमा मात्रै प्रयोग गरिने मोतीमा सर्वसाधारणको आकर्षण बढ्दै गएपछि मोतीको बजार विस्तारित हुँदै गएको छ । गएको वर्ष मात्रै मोती जडित गरगहनाका लागि नेपालीले ४७ करोड रुपैयाँ खर्च गरे । भन्सार विभागको तथ्यांकअनुसार आर्थिक वर्ष २०७९/८० मा मोती ४७ करोड रुपैयाँबराबरको ४ लाख ३७ हजार किलो मोती भारत, चीन र थाइल्यान्डमा आयात भएको हो ।

आकर्षण बढ्दै गएपछि समुद्री कीराबाट उत्पादन हुने मोतीको माग अहिले नेपाली बजारमा पनि उच्च छ । नेपालमा समुद्र नभएकै कारण उत्पादन शून्य रहेको मोतीको खरिद सबै भारत, चीन र थाइल्यान्डबाट गरिँदै आएको छ ।

समुद्री कीरा सिपीले वर्षौं लगाएर आफ्नो शरीरमा मोती उत्पादन गर्ने हुँदा नेपालीका लागि उत्पादन सम्भव देखिँदैन तर विगत ४ वर्षदेखि मोरङकी कमला राई असम्भवलाई चिर्दै पोखरीमा नै मोती उत्पादन गर्न तल्लीन छन् । हुन त मोतीखेतीका लागि समुद्र नै चाहिन्छ भन्ने भ्रमबाट विश्वबजार निस्किसकेको अवस्था छ । भारतमा मात्रै ठूलो क्षेत्रमा पोखरी खनेर वार्षिक अर्बौंको मोती उत्पादन हुँदै आइरहेको छ । नेपालमा पनि ९५ प्रतिशत मोती भारतबाट आउने गर्छ । जुन हामीले सुनेको समुद्रबाट नभएर पोखरीबाट उत्पादन भएका मोतीहरू हुन् ।

भारतबाट गएको वर्ष ४ लाख ३२ हजार किलो मोती नेपाल भित्रिएको तथ्यांक छ । मोतीको माग दिनप्रतिदिन बढेसँगै नेपाली बजारलाई नै लक्षित गर्दै भारतीय मोती व्यवसायीहरूले उत्पादन धमाधम बढाइरहँदा नेपालमा भने मोती उत्पादनको प्रयास शून्यप्राय: नै छ । अर्थात् स्वदेशी मोती बजारमा भेटिँदैन ।

मोतीलाई स्वदेशमै उत्पादन गर्न सकिन्छ, समुद्र चाहिँदैन भन्ने नारा नै बोकेर मोरङकी कमला राई भने गएको ४ वर्षदेखि सिपीपालनमा लागिरहेकी छिन् । उनले स–साना सिमेन्टका पानी राख्ने बट्टाहरूमा माछा र सिपी पालिरहेकी हुन् । समुद्री कीरा भए पनि नेपाली माटौमै पाल्न सकिने सम्भावना देखेकी कमलाले गएको तीन वर्षमा नेपालमै मोती उत्पादन गर्न सकिन्छ भन्ने भाष्य स्थापित गर्न सफल बनेकी छिन् ।

धनाढ्यहरूको शृंगार बनेको मोती उत्पादन थोरै लगानीमा गर्न सकिने बलियो उदाहरण हाे कमलाकाे मोरङ सुन्दर हरैचास्थित श्री महाकाली पर्ल फार्मिङ एण्ड ट्रेनिङ सेन्टर । सन् २०१८ मा भारतबाट सिपीपालनको तालिम लिएर मोती उत्पादन सुुरु गरेकी उनले अहिलेसम्म २ सयभन्दा बढी इच्छुकहरूलाई सिपी पालनसम्बन्धी तालिम दिइसकेकी छिन् भने उनीहरूलाई तालिम सँगै सिपीको सिड पनि उपलब्ध गराउँदै आएकी छिन् । उनी भन्छिन्, 'मोतीका लागि समुद्रको विकल्प पोखरी पनि हो भन्ने बुझ्नुु जरुरी छ । स–साना पोखरीमा माछा जसरी नै हुर्कन्छन् मोती दिने सिपीहरू पनि’ ।

नेपालमै मोतीको सम्भावना देखेर उत्पादनमा लागिपरेकी कमला अहिले व्यावसायिक रूपमा फड्को मार्दैछन् । सुन्दर हरैँचामा रहेको आफ्नो पुर्ख्यौली घरमा रहेको उनको श्री महाकाली पर्ल फार्मिङ एण्ड ट्रेनिङ सेन्टर त्यसैको उपज हो । जहाँ हरेक दिन मोती हेर्न उत्सुक भई आउनेहरूलाई नेपालमा मोतीको सम्भावाना रहेको देखाउने गरेकी छिन् ।

फार्ममा आउने जोकोहीले सुरुमा प्रश्नसहितको नजरले हेरे पनि फर्किंदा भने नयाँ उत्साह र केही गर्ने योजनासहित फर्किने गरेको कमला बताउँछिन् । उनी भन्छिन्, ‘हरेक दिनजसो सिपीबाट मोती उत्पादन हुन्छ र ? भन्दै आउनुहुन्छ । कति त बाहिरैबाट हाँसेर हिँड्न खोज्नुहुन्छ तर भित्र पसेर फार्म हेरिसकेपछि उहाँहरूमा छुट्टै उत्साह आएको महसुस गर्छु ।’

मोतीको उत्पादन नेपालमै सम्भव छ । र, मात्र ३ हजार रुपैयाँ भए मोतीको व्यावसायिक उत्पादन सुरु गर्न सकिन्छ भन्ने प्रमाण कमला स्वयम् हुन् । उनी तालिम लिएर सजिलै व्यवसाय सुरु गर्न आग्रह गर्छिन् ।

मोती उत्पादनबारे तालिम दिने संस्था देशभरिमै कतै छैन । न त सरकारले यसको सम्भाव्यता अध्ययन गरेर व्यावसायिक प्रयास नै गरेको छ । जसले गर्दा मोती उत्पादनको तालिम लिन कुनै संस्था नेपालमा भेटिँदैन, कमलाको श्री महाकाली पर्ल फार्मिङ एण्ड ट्रेनिङ सेन्टरबाहेक । उनले भारतबाट मोतीखेतीको तालिम लिएर नेपाल आएपछि नेपालमा अरुलाई पनि सिकाउन थालेकी हुन् ।

उनी भन्छिन्, ‘हामीले सोचेजति गाह्रो छैन मोती उत्पादन गर्नलाई । माछासँगै मोती उत्पादन गर्ने सिपी पनि पाल्न सक्छौँ । शुद्ध पानीमा मात्रै सिपी जीवित रहने हुनाले पानी फेरिरहनुुपर्छ । अन्यथा माछाजसरी नै सहज रूपमै सिपीलाई पनि हुर्काउन सकिने उनी बताउँछिन् ।

कमला मोतीले तत्काल नै नाफा नदिने हुनाले व्यवसाय चलाउन अन्य व्यवसाय गर्नुपर्ने बताउँछिन् । उनले पनि सिपीसँगै एउटै पोखरीमा माछा पनि पालेकी छिन् । सिपी र माछा दुवै सँगै हुर्कन सक्ने हुनाले पनि एउटा पोखरीबाट दुई व्यवसाय गर्न सकिने उनले बताइन् ।

योसँगै उनले आयआर्जनका लागि मौसमी खेती पनि गर्दै आएकी छन् । मोतीसँगै कृषिक्षेत्रमा समेत परिचय बनाएकी कमला अचेल मोतीकी धनी भनेर गाउँठाउँमा चिनिन्छिन् ।

सस्ताे लगानी

कमला मोती फार्मिङका लागि पैसाभन्दा पनि दृढ इच्छाशक्ति हुनुपर्ने बताउँछिन् । उनका अनुसार, मोती फार्मिङ जम्मा ३ हजार रुपैयाँ लगानी गरेर पनि सुरु गर्न सकिन्छ । नेपालमा नै सस्तो मूल्यमा सिड उपलब्ध हुने हुँदा सुरुवाती लगानी धेरै नपर्ने उनको अनुभव छ ।

व्यवसायका लागि पहिले सिपीको जीवनशैली र त्यसमा कसरी मोती उत्पादन गर्ने भन्ने जानकारी हुनुपर्छ । त्यसका लागि पहिले तालिम लिन उनी सुझाउँछिन् । मोती ढिलो उत्पादन गर्नुपर्ने र बीचमा सिपीको शल्यक्रिया गर्नुपर्ने हुँदा तालिम लिएपछि मात्रै उत्पादन गर्न सकिन्छ ।

उत्पादन प्रक्रिया सुरूमा केही झन्झटिलो र ढिलो हुने भए पनि गर्दै जाँदा सहज हुने उनी बताउँछिन् । भन्छिन, ‘एक वर्ष पर्खिनुपर्छ, लगानीको प्रतिफल पाउन । त्यसैले तपाईंले मोतीसँगै अरु खेती पनि गर्नुपर्छ । यसले आम्दानी घट्दैन र सिपीपालनमा पनि सघाउ पुर्‍याउँछ ।’

बहुमूल्य रत्नमा गनिने मोती नेपालमा अझै पनि सर्वसाधारणको पहुँचमा पुग्न सकेको छैन । ठूला घराना र व्यवसायीहरूमा मात्रै प्रयोग हुँदै आएको मोतीको माग पछिल्लो समय नेपालमा बढ्दो छ । विशेषगरी जापान, भारतलगायत देशबाट अर्बौं मूल्यबराबरको मोती नेपालमा आयात भइरहेको छ । कमला नेपालमा सुरुवात नै आफूले गरेको बताउँदै यदि साझा रूपमा मोती उत्पादन गर्न सके नेपालीको अर्बौं रुपैयाँ विदेश पठाउनुपर्ने समस्या अन्त्य हुने बताउँछिन् ।

नेपाली बजारमा मोती त्यसको आकृति र गुणस्तरअनुसार मूल्य फरकफरक पर्न जान्छ । एउटा मोतीलाई गहना व्यवसायीहरूले ८ सयदेखि २ हजारसम्ममा किन्ने गरेका छन् । एउटा सिपीबाट ५ देखि ९ वटासम्म मोती निकाल्न सकिने र लगानी पनि धेरै नपर्ने हुँदा व्यवसायबाट राम्ररी नाफा निकाल्न सकिने कमलाको दाबी छ ।

नेपालमा मोतीको उत्पादनकर्ताको रूपमा कमला पहिलो हुन् । उनीबाहेक नेपालमा मोती उत्पादन भएको छैन भन्दा फरक नपर्ला । नेपालमा पर्याप्त जानकारीको अभावमा पनि उत्पादन नभएको बताउने कमला आफैँ जानकारी सँगै सिपीपालनसम्बन्धी तालिम दिन कस्सिएकी छिन् । उनले मोरङको सुन्दर हरैँचास्थित श्री महाकाली पर्ल फार्मिङ एन्ड ट्रेनिङ सेन्टर नै सञ्चालन गरेर यसबारे तालिम दिँदै आएकी हुन् ।

उनी भन्छिन्, ‘मेरो सपनालाई नेपालीको साझा सपना बनाउन पाए मोती उत्पादन गरेर लाखौँ आम्दानी गर्न सकिन्छ ।’ हराउँदै गएको सिपीको फाइदा नबुझेर सीमित समुदायले मासुका लागि मात्र सिपी प्रयोग गर्दै आएको कमला बताउँछिन् । अब सिपीलाई व्यावसायिक रूपमा अगाडि बढाउन तल्लीन छिन् ।

प्रकाशित मिति: शुक्रबार, पुस २९, २०७९ ०६:२५