भूराजनीतिको आँखाबाट पृथ्वीनारायणलाई नियाल्दा

A+ A A-

३ सय वर्ष लामो इतिहास बोकेका पृथ्वीनारायण शाह आधुनिक नेपालको इतिहासमा चर्चित र एउटा विवादित पात्रको रूपमा चित्रित छन् । चौबिसे राज्य मध्ये कान्छो राज्यका रूपमा १६१६ मा स्थापित गोर्खा राज्य विस्‍तार अभियानले नेपाल नामको बृहत राष्ट्र (राज्य)को स्वरूप ग्रहण गरेपश्चात उनको योगदानको विषयलाई लिएर समर्थन र आलोचनामा धेरै नै शब्दहरू खर्चिएका छन् ।

आधुनिक नेपालको जग बसाल्ने एतिहासिक काम गरेको भन्दै उनका समर्थक तथा अनुयायीहरूले उत्सव मनाउँदै गर्दा युद्धको शिकार भएका समुदाय र केही राजनैतिक वृत्तका मान्छेले उनको जन्मदिनलाई कालो इतिहासको रूपमा विरोध गर्ने गरेका छन् ।

साहित्य निकै कोमल हुन्छ र भावनामा छचल्किन्छ । जति मीठो काल्पनिकता रचना गर्नसकियो त्यति पाच्य, सुमधुर र आकर्षक हुन्छ । अझै साहित्यमा अलि फरक मिठास भर्न यौनिकता मिसाउँदा त त्यसले लाखौँ स्रोता र दर्शक निमेषभरमा बटुल्न बेर लगाउँदैन । तर दर्शन, इतिहास, राजनीति, युद्ध, अर्थ, सुरक्षा, कुटनीतिजस्ता पक्षहरूको चरित्र पृथक हुन्छ । यीनमा भावना, माया–प्रेम र स्नेहभन्दा यथार्थता, तथ्य र प्रमाण बढी हुन्छ ।

यिनको चरित्र खरो, रुखो र निरस हुन्छ । यहाँ पृथ्वीनारायण शाहलाई यिनै निरस र कठोर भूराजनीतिको अन्तर्राष्ट्रिय कोणबाट नियाल्ने प्रयत्न गरिँनेछ । साथै लेखलाई पश्चिमा विद्वानहरूले आविष्कार गरेका विभिन्न सामाजिक, राजनीतिक र सैन्य कोणबाट अप्रत्यक्ष तरिकाले हेर्ने प्रयास गरिएको छ । किनकि पृथ्वीनारायण शाहलाई दानविकरण गर्ने विधि, साधन र दृष्टिकोण नजानिँदो पाराले नेपालीहरूको दिमागमा घुसाउने प्रयत्न उीहरूले नै गरेका हुन् ।

भूराजनीति भन्नाले भूगाेलले राजनीतिलाई कसरी प्रभावित गर्दछ भन्ने एउटा अध्ययन विधि हो । यसले सत्ता, शक्ति र आर्थिक सम्पन्नताले कसरी राजनीतिको निर्धारण गर्छ भन्ने स्पष्ट व्याख्या गर्दछ । भूगाेललाई मुख्य केन्द्रबिन्दु मानेर यसका अन्य अवयवको आधारमा शक्तिको निर्माण र शासकीय मनोवृत्तिमाथि प्रकाश पार्न यसले खास भूमिका खेल्दछ । भूराजनीति सम्पन्न देशहहरूले अन्य साना तथा निर्धन देशमाथि थोपर्ने उनीहरूको निहित स्वार्थको सैद्धान्तिक अध्ययन पनि हो ।

अमेरिका छिमेकामा बलियो प्रतिस्पर्धीले घेरिनु नपर्दा शक्ति विस्तारमा टाढाटाढासम्म पुग्न सक्छ तर त्यो छुट अन्य देशलाई छैन ।

त्यस्तै कमजोर तथा साना देशहरूले कसरी आफ्नो लक्ष्य निर्धारण गर्ने र शक्तिशाली छिमेकीसँगको सम्बन्ध कायम गर्ने वा प्रतिरणनीति निर्धारण गर्ने भन्नेबारे भूराजनीतिले पर्याप्त आधारहरू दिने गर्दछ । संक्षेपमा यसले शक्तिशाली देशहरूसँगको दुईपक्षीय वा बहुपक्षीय अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्ध कसरी निर्धारण गर्नेबारे अध्ययन, विश्लेषण र नीतिगत सुझावहरू पेस गर्दछ ।

भूगाेलको विशिष्ट महत्व

भूगाेल कति महत्वपूर्ण छ भन्ने अमेरिकी अवस्थितिलाई हेरौँ । अमेरिका भूगाेलको बरदान हो । यसको सिमानामा अहिलेसम्म कुनै शत्रु देशहरू छैनन् । जस्तो चीन, भारत, जर्मनी, जापान वा रसियासँग रहेका छन् । पश्चिमबाट प्रशान्त महासागर र पूर्वबाट एटलान्टिक महासागरले घेरिएको छ भने उत्तरबाट क्यानडा र दक्षिणबाट मेक्सिकोले घेरिएको छ । दुवै देशहरूको अमेरिकासँगको समबन्ध सुदृढ नै देखिन्छ । यस्तो विशिष्ट भौगिलोक अवस्था देशहरूले बिरलै पाउँछन् । प्रतिस्पर्धी तथा शत्रु देशहरू सिमानामा नहुँदा त्यसले प्राप्त गर्ने लाभ निकै विशिष्ट हुन्छ ।

चीन जो विश्वको महाशक्तिमा दरिन चाहन्छ तर उसलाई भूगाेलको साथ छैन । छिमेकमा भारत, जापान र रसियाजस्ता विशाल र सम्पन्न प्रतिस्पर्धीले घेरिनुको पीडा छ । अमेरिका छिमेकामा बलियो प्रतिस्पर्धीले घेरिनु नपर्दा शक्ति विस्तारमा टाढाटाढासम्म पुग्न सक्छ तर त्यो छुट अन्य देशलाई छैन । अझै अमेरिकाले भारत र जापानलाई आफ्नो गठबन्धनमा समेट्दै चीनलाई घेराबन्दी गर्न सफल भएको छ भने दक्षिणी चिनियाँ समुद्रमा फिलपिन्स, भियतनाम, मलेसिया, ब्रुनाई जस्ता देशहरूसँगको तिक्ततापूर्ण समबन्धलाई आफ्नो अनूकुल प्रयोग गर्न सफल भएको देखिन्छ । ताइवानलाई प्रयोग गरेर आफ्नो बलियो उपस्थिति दक्षिणी चिनियाँ सागरमा पनि देखाइरहेको छ ।

समकालीन राजा र राज्यलाई नियाल्दा

इतिहासले भन्छ तत्कालीन समयमा पृथ्वीनारायण शाहभन्दा वीर, क्षमतावान राजाहरूले सत्ता सञ्चालन गरेका थिए । उपत्यका स्रोत साधनले गोर्खा राज्यभन्दा कैयाैँ गुणा सम्पन्न र धनी थियो । पश्चिमतिर लमजुङ, पाल्पा वा सिञ्जा उपत्यकाको दबदबा उत्तिकै थियो । सिञ्जा राज्य त वर्तमान भारतको उत्तराखण्ड र चीन नियन्त्रित मानसरोवरसम्म फैलिएको थियो । मकवनपुरमा दिगबन्धन सेन उस्तै पराक्रमी राजा थिए । तर उनीहरू कसैले पनि पृथ्वीनारयण शाहको भूमिका खेल्न सकेनन् । उनको सैन्य रणनीति, युद्ध कौशल, कुशल कुटनीति, भूराजनीतिको अध्ययन र ज्ञान तथा योजना निर्माण, स्रोत पहिचान र परिचालनमा तादम्यता थियो भने । सोही अनुरूपको बृहत्तर नेपाल निर्माण गर्ने अठोट पनि । कीर्तिपुरको युद्धले यस्तो हाईपोथेसिसलाई पुष्टि गर्छ । त्यस्तो हुँदैन्थ्यो भने दुई पटकसम्म लज्जास्पद हार व्यहाेर्दा र ठूलो सैन्य क्षति हुँदासमेत उनले तेस्रोपटक झन् कडा सैन्य रणनीति अख्तियार गर्दै कीर्तिपुर आक्रमणमा हेलिँदैनथे ।

शासकहरूले राज्यलाई अंशवण्डाको साधनसमेत बनाएका थिए । त्यस्ता अंशवण्डामा भागवण्डा गरिएका राज्यहरूले जनताको सेवा कसरी गर्थे होलान् एकपटक अनुमान गरौँ न

आजको आँखाबाट तत्कालीन बाइसे–चौबिसे राज्यहरूलाई नजर लगाउने हो भने ती कस्ता देखिन्थे होला ? निश्चित भूगाेल, क्षेत्रफल, जनसंख्या, आर्थिक स्रोत, प्राकृतिक सम्पदाहरूको पर्याप्तता, प्रविधिको प्रचुरता, कुटनीति, सुरक्षाको आँखाले नियाल्दा तीनको भविष्यबारे एउटा स्पष्ट मानचित्र देखापर्छ । सात प्रदेशको संघीय संरचनाको आय–व्ययबारे व्यापक विमर्श र खारेजीको माग उठिरहेका बेला त्यस्ता राजारजौटाको भविष्यको दिर्घायुबारे निष्कर्ष निकाल्न गाह्रो पर्दैन । ४१३.७ वर्ग किलोमिटरको काठमाडौं, ३९६.९२ वर्ग किलोमिटरको ललितपुर, ११९ वर्ग किलोमिटरको भक्तपुर, ४९४ वर्ग किलोमिटरको पर्वतलाई आधार मान्ने हो भने त्यस बखतका राज्यको चरित्रबारे गम्न कष्ट गर्नु पर्दैन ।

चौबिसे राज्यअन्तर्गत अहिलेको पर्वतमा दुई राज्य पर्वत र पैयुँ थिए । स्याङ्जा, तनहुँ, गुल्मी जिल्लाहरू पनि दुई वा सो भन्दा बढी राज्यहरू अस्थित्वमा रहेको देखिन्छ । यस्ता स–साना राज्यहरू कसरी अस्तित्वमा रहिरहने सक्थे ? यदि रहेको भए तिनिहरूको स्वरूप कस्तो हुन्थ्यो ? स्रोत साधनहरूको जोहो कसरी गर्थे होला ? मानिसहरू यस्ता सामान्य जस्तो लाग्ने असामान्य विषयमाथि जाँचपडताल नगरिकन नै अभिव्यक्ति दिने गर्छन् । ऐतिहासिकता, विश्व परिवेश, त्यसको घनत्व र प्रभावबारे अध्ययन नगरी भावनालाई केन्द्र बनाएर बहस गर्दा समग्र राष्ट्र, राजनीति, सुरक्षा, सम्बन्धलाई बेवास्ता गरि लहडमा गरेको अभिव्यक्तिले समग्र देशलाई नै घाटा पुर्‍याउँछ ।

गोर्खा राज्यले वि.सं. १६१६ मा आफ्नो आकार ग्रहण गर्नुपूर्व अहिलेको पश्चिम नेपालमा बाइसे र चौबिसे राज्यहरूको दबदबा थियो । गण्डकी, लुम्बिनी र धवलागिरी अञ्चलको वरिपरि चौबिसे राज्यहरू र कर्णाली र राप्ती क्षेत्रको वरिपरि बाइसे राज्यहरूको उपस्थिति देखिन्छ । बाइसे राज्यको सिञ्जा र चौबिसे राज्यको पाल्पा अधिक शक्तिशाली थिए । गोर्खा सबैभन्दा पछाडि स्थापना भएर ऐतिहासिक कामको सुरुवात गरेको थियो । त्यसअघि पनि राज्य विस्तार, एकीकरण, पुन:एकीरणका अभियानहरू जारी थिए । शासकहरूले राज्यलाई अंशवण्डाको साधनसमेत बनाएका थिए । त्यस्ता अंशवण्डामा भागवण्डा गरिएका राज्यहरूले जनताको सेवा कसरी गर्थे होलान् एकपटक अनुमान गरौँ न ।

आधुनिक समयमा देशको शक्तिलाई नाप्ने थुप्रै औजारहरूको विकास भएको देखिन्छ । विद्वानहरूले गणितिय विधिको उपयोग गरी देशको समग्र तागत कति छ भनेर निकाल्ने गर्दछन् । त्यस्ता तत्वहरूको आधारमा शक्तिको मापन हुने गर्दछ । आर्थिक शक्ति, जनसांख्यिक शक्ति, सैन्य शक्ति, पर्यावरणीय तथा स्रोत शक्ति, राजनीतिक शक्ति, सांस्कृतिक शक्ति, प्राविधिक शक्तिको आधारमा देशको समग्र शक्ति मापन गर्न सकिन्छ ।

यस्ता उपलब्ध बृहत औजारको प्रयोगबाट हेर्दा बाइसे चौबिसे राज्य अस्थित्वमा रहिरहने सम्भावना देखिँदैन । साथै विरोधीहरूले लगाउने आक्षेपको पनि पुष्टि हुँदैन । मुखिया, जिम्मवाल वा प्रधान बन्न चाहने संकुचित मानसिकताले आजको युगमा टुक्रे राज्यको अस्थित्वबारे बहस साहित्यिक र भावनात्मक क्षेत्रमा बाहेक अन्त स्थान पाउँदैन । यसर्थ इतिहासलाई गहिरोगरी नियाल्दा पृथ्वीनारायण शाहमा जति शासकीय चेतना, सैन्य क्षमता, सीप र युद्ध कौशल अन्य शाहवंशीय वा राजनीतक दलको नेतृत्वमा भेटिँदैन ।

सौम्य शक्ति (सफ्ट पावर) को भरपूर प्रयोग

राष्ट्र–राज्यको स्थापना कुनै पनि देशको चरित्र हेर्ने हो भने उसले सधैँ आफूलाई असुरक्षित महसुस गरिरहेको हुन्छ । छिमकीहरू आफूभन्दा कमजोर वा आफ्नो राष्ट्रिय हितमा चुनौती खडा नगरोस् भन्ने रहेको हुन्छ । अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्धमा यथार्तवादी धारका विद्वान जोन ज. मिरशाईमर र स्टेफेन वाल्टहरूलाई आधार मान्ने हो भने विश्व अराजक अवस्थाबाट गुज्रिरेहको हुन्छ । कुनै पनि सार्वभौम देशले अरु देशको आदेश वा निर्देशन मान्दैन । अन्तर्राष्ट्रिय राजनीति अराजक हुन्छ र राष्ट्रले सुरक्षालाई केन्द्रमा राखेको हुन्छ । यसले देशहरूको स्वार्थ र चरित्रलाई गहिरो गरी परिभाषित गर्छ । शक्तिशाली वा महाशक्ति देशले सिमानामा सुरक्षा खतरा आइपर्‍याे भने आक्रमणमा उत्रिन्छ ।

अमेरिका चाहन्थ्यो जापान पराजित भइसकेपछि पुनः अमेरिकी स्वार्थमा चुनौती खडा गर्न नसकोस् । यसको लागि एउटा निर्णायक पाठ विश्वलाई दिनु थियो ।

गोर्खाको सानो खुरखुरे डाँडोबाट विशाल नेपालको सपना देख्न सक्नु आफैँमा एउटा विशिष्ट क्षमताको घोतक हो । आफूभन्दा शक्तिशाली, आर्थिक हिसाबले सम्पन्न र वैभव बोकेका अन्य राज्य वा रजौटाहरूलाई साम–दाम–दण्ड–भेदको रणनीति अख्तियारी गर्नुले उनको युद्ध कौशललाई स्पष्ट पार्छ । शक्ति विस्तारको लागि मितेरी गाँस्ने, विवाह गर्ने, अरुको संस्कृतिलाई अवलम्बन गर्ने जस्ता पक्षलाई नियाल्दा उनले आजको पश्चिमाहरूले भन्ने सौम्य शक्ति (सफ्ट पावर) को भरपूर प्रयोग गरेको देखिन्छ । यसलाई सैद्धान्तिकिकरण गर्ने प्राज्ञिक जनशक्तिको अभावमा यस्ता महत्वपूर्ण सैद्धान्तिक खोजमा पनि पश्चिमाहरूले नै श्रेष्ठता हासिल गरेका छन् ।

विरोधको मसिनो आवाज

विरोधीहरूको सानो समूहले यदाकदा लगाउने आरोप छ कि पृथ्वीनारायण शाहले उनीहरूको राज्य हरण गरेर शासन प्रक्रियायाबाट वञ्चित गरे । शायद यस्तो हास्यास्पद तर्क स–साना रजौटा कायम गरेर सामन्ती व्यवस्था कायम गर्न चाहाने मनसुवाबाट प्रेरित पछौटे मानसिकताको उपज हो । बेलायती साम्राज्यको रजगज चलेको बेला पृथ्वीनारायण शाहले काठमाडौं उपत्यका कब्जा नगरेको भए त्यो अंग्रेजहरूको नियन्त्रणमा जाने निश्चित थियो ।

तिब्बतसँगको निर्वाध व्यापारका लागि काठमाडौं मुख्य केन्द्र थियो भने पृथ्वीनारायण शाह त्यसको मुख्य बाधक । बाइसे चौबिसे राज्यहरू विश्वभर साम्राज्य निर्माणको क्रममा रहँदा नेपालमा अस्तित्वमा रहिरहन्थे वा अन्य शक्तिशाली देशसँग गाभिन्थे विश्वव्यापी परिस्थिति हेर्दा पनि त्यो सम्भव थिएन । ब्रिटिशहरूले नेपाल कब्जा गर्थे र भारत स्वतन्त्रतासँगै यो भारतको एउटा हिस्सा हुन्थ्यो । जसरी महाकाली पारीको भूभाग सुगौली सन्धिपछि गुम्न पुग्यो ।

शासकीय चेतको अभाव र राज्य निर्माणको कठोर भूराजनीतिलाई कोमल साहित्यले नियाल्दा आज पनि पृथ्वीनारायण शाहको अभियानलाई कहीँ न कतै अवमूल्यन गर्ने अवस्था आउँछ । त्यसमा पनि युद्ध पीडित पक्षहरूको स–सानो पंक्तिले शाहविरुद्ध आवाज बुलन्द गर्ने कुरालाई नियमित प्रक्रियाको रूपमा बुझ्नुपर्छ । तर सही सूचनाको अभाव, अध्ययन विश्लेषण गर्ने वातावरणको कमी, विरोधीहरूका गहकिला विरोधी तर्कको बाढी बग्दा त्यसलाई संगठित तरिकाले प्रतिवाद नगर्दासमेत पृथ्वीनारायण शाहको भूमिकालाई नजरअन्दाज गर्नेहरूलाई सघाउ पुगिरहेको देखिन्छ ।

अनाहकमा ज्यान गुमाएका लाखौँ मानिस

७ मे, १९४५ मा जर्मनीले बिनाशर्त आत्मसमर्पण गरिसकेपछि अमेरिकाले जापानमाथि आणविक हतियार प्रहार गर्नुपछाडिको कारण के थियो ? जर्मनीको पतनपछि जापानले मित्र शक्तिको सामना गर्न सक्ने सम्भावना नै थिएन । केही समयको बावजुद जापानको आत्मसमर्पण अनिवार्य थियो । अमेरिका चाहन्थ्यो जापान पराजित भइसकेपछि पुनः अमेरिकी स्वार्थमा चुनौती खडा गर्न नसकोस् । यसको लागि एउटा निर्णायक पाठ विश्वलाई दिनु थियो । साथै शोभियत संघको निर्णायक भूमिका र युरोपमा सशक्त उपस्थितिले तर्सिएको थियो ।

शोभियत संघले आणविक हतियारको निर्माण गरिसकेको पनि थिएन । जापानमाथिको आणविक हमलापछि शोभियत संघलाई अनावश्यक जोरी नखोज्न अप्रत्यक्ष सन्देश दिएको थियो । तर त्यसले शोभियत संघलाई रोकेन । बरु अगस्ट ६ र ९ मा दुईपटक जापानी भूमिमा विस्फाेट गरिएको आणविक बमले लाखौँ निहत्था जापानीहरूले ज्यान गुमाउनुपर्‍याे । त्यसयता जापान अमेरिकाको मित्र र गठबन्धनको महत्वपूर्ण शक्तिको रूपमा रहेको छ ।

जापानी सैन्य शक्ति र आर्थिक शक्तिलाई नियन्त्रण गरिसकेपछि पुनः जापान एसिया वा प्रशान्त क्षेत्रमा अमेरिकी स्वार्थमाथी चुनौती खडा गर्ने सामर्थ्य राख्दैन्थ्यो । हिरोसिमा र नागासाकी सैन्य अखडा र औधोगिक उत्पादनका मुख्य केन्द्र थिए ।

इराक र लिबियामा आम विनाशकारी हतियारहरू छैनन् भन्ने थाहा हुँदाहुँदै किन लाखौँ निर्दोषलाई लक्षित गरेर बम हानियो । सद्दाम हुसेन र मोहमद गदाफीदेखि दर्जनौँ अन्तर्राष्ट्रिय नेताहरूको हत्यामा किन अमेरिका सामेल छ । यसले अमेरिकी स्वार्थलाई चरितार्थ गर्छ । प्राकृतिक स्रोत साधनमाथिको नियन्त्रण तथा दोहन, विश्वव्यापी सैन्य उपस्थिति र एकाधिकार स्थापना गर्ने अमेरिकी चाहनाले शासकीय चरित्र र स्वार्थ बोकेको हुन्छ भन्ने स्पष्ट पार्छ । आफ्नो स्वार्थ सिद्ध गर्न तथा उक्त योजनामा अवरोध खडा गर्ने जुनसुकै सत्ता र संगठन अमेरिकी निशानामा परेको स्पष्ट छ ।

यसले राज्यको चरित्र र स्वार्थ सुरक्षा र प्रभुत्वसँग जोडिएको हुन्छ भन्ने स्पष्ट पार्छ । यसर्थ राज्य निर्माण प्रक्रिया निकै जटिल, रक्तपातपूर्ण र हिंस्रक हुन्छ । नेपाल एकीकरण अभियानमा बगेको रगतको तुलना अन्य युद्धसँग गर्ने हो भने त्यसको गणनासमेत हुन सक्दैन ।

विकृत वामपन्थ

लेनिन, स्टालिन, माओको भूमिकामाथि अति सम्मोहन र पृथ्वीनारायण शाहप्रति चरम घृणा सिर्जना हुनु आफैँमा एउटा अनौठो पहेँली हो । वामवृत्तभित्र निकै सानो यस्तो समूह छ जसले हरेक ऐतिहासिक घटनाक्रमलाई नकरात्मकतामा टुंग्याउँछ र भ्रम पैदा गर्ने चेष्टा गर्छ । उनीहरूका आफ्नै महान गुरुहरू पनि त्यही प्रक्रिया पार गरेर राष्ट्रिय राजनीति र अन्तर्राष्ट्रिय राजनीतिमा स्थापित भएक थिए । स्टालिन त कति क्रूर थिए भने बहुमत केन्द्रीय समितिका सदस्यलाई यो वा त्यो बाहानामा कत्लेआम गरेका थिए ।

लेनिनले नेताको उपाधि दिएका कामेनेव, जिनोवियब, ट्राटस्कीहरूलाई निर्ममतापूर्वक हत्या गरेका थिए । त्यो भन्दा पर ती नेताहरूका परिवारका सदस्य समेतलाई उनले बाँकी राखेनन् । शासक र शोषितको डाइकोटोमीबाट हरेक घटनाको मूल्याङ्कन गर्ने र शासकहरूको भूमिकालाई चरम शोषण, दोहन र जालझेलको आँखाबाट हेर्दा त्यसले न्याय गर्दैन । त्यस्तो शोलोडोलो दृष्टिकोण इतिहास अध्ययन र निर्माणको गम्भीर मुद्दालाई न्यूनीकरण गर्ने र त्यसका महान उपलब्धिलाई भ्रमित पार्ने त्रुटि गर्दछ ।

गरिब, निमुखा, शोषित पीडित जनताको पक्षमा आवाज बुलन्द गर्दै न्यायपूर्ण समाजको निर्माणमा उद्धेलित हुनुपर्छ भन्ने समाजवादी धारणा आफैँमा सुन्दर छ । स्रोत साधनको अनियन्त्रित र भष्मासुर प्रयोगले निम्त्याउने वातावरणीय जोखिमका परिणाम र असमानताले गिजोलेको दुनिया हाम्रो सामु छर्लङ्ग छ । तर त्यसलाई नाराले भन्दा योजनाले हल गर्नुपर्छ । नेपाली वामपन्थहरूको मृग मरिचिका अचम्मको छ । आजीवन प्रतिपक्षका नाममा यिनिहरूले फैलाउने दुषित वायुले कहिलेकाहीँ वायुमण्डल नै प्रदुषित हुन्छ त्यसलाई साफ गर्न यथेष्ट प्रमाण, तर्क र सैद्धान्तिक मतको जरुरी पर्दछ ।

पृथ्वीनारायण शाहले अन्तर्राष्ट्रिय व्यापारलाई धर्मको सिकञ्जाभित्र छिराउन खोजेका हुन् कि भन्ने अनुमान लगाउन सकिन्छ ।

त्यस्तै नेपाली लेखन जगतमा वामपन्थी मित्रहरूको एउटा तप्का जसले आफूलाई असाध्यै प्रगतिशील क्रान्तिकारी, समाज परिवर्तनको बहाक ठान्छ । आफूइतरका हरेका गतिविधि वा जस्तासुकै महान कार्यलाई शोषक–सामन्ती, प्रतिगामी वा शासकीय चिन्तनको अनिवार्य परिणतिका रूपमा चित्रित गर्दै निकृष्ट, निकम्मा, लुटेरा वा खराब पात्रको रूपमा चित्रित गर्छ । त्यो समूहले लक्षित गर्ने पात्रहरूको सूचीमा पृथ्वीनारायण शाह, लक्ष्मीप्रसाद देवकोटा, लेखनाथ पौडेल, बालकृष्ण सम वा भूपि शेरचन जस्ता ख्यातिप्राप्त व्यक्तित्व पदर्छन् ।

कुनै समय यो समूह माओवादी जनयुद्धको खेदो खन्न व्यस्त हुन्थ्यो फासिवादी रुझानको नाममा । जब जनयुद्धले एकपछि अर्को विजयको श्रङ्खला चढदै गयो तब त्यो सर्लक्कै फन्को मार्दै त्यसैको वरिपरि केन्द्रित हुनपुग्यो । त्यस्ता लेखकहरूका सिर्जना पढ्ने वा चरित्र नियाल्ने प्रयास गर्दा तिनिहरूको विचारमा खोटो मानसिकता स्पष्टिन्छ ।

पुनर्नियात (अण्टरपो) व्यापारको केन्द्र

तिब्बतबाट आयात गरेर भारततर्फ निर्यात गर्ने व्यापारिक केन्द्रको रूपमा काठमाडौं स्थापित थियो । नेपाली व्यापारीहरूले तिब्बत र भारतका लागि वस्तु आयात र निर्यातका लागि मध्यस्थता वा दलालीको रूपमा काम गर्दथे । कुति र केरोङबाट नजिक काठमाडौं हिमालय क्षेत्रको मुख्य केन्द्र थियो । भारतले चीनसँगको व्यापार यही नाकाहुँदै तिब्बतमार्फत गर्दथ्यो । विजयकुमार तिवारीको पुस्तकमा उल्लेख भएअनुसार मध्य एसिया र दक्षिण एसियाको पुनर्निर्यात व्यापार ल्हासा, काठमाडौं र काश्मिरहुँदै हुन्थ्यो जुन कुति र केरुङ पास भएर जान्थ्यो ।

काठमाडौंका नेवार व्यापारीहरूलाई तिब्बतमा सम्मानजनक तरिकाले व्यवहार गरिन्थ्यो भन्ने विभिन्न दस्तावेजहरूले पुष्टि गर्दछ । व्यापार र कुटनीतिक परिचालनमा उनीहरूको दख्खल थियो । काठमाडौं पनि स्वदेशी वस्तु उत्पादनको निर्यातभन्दा तिब्बत र भारतबाट वस्तु आयात गरेर दुवै देशमा निर्यात गर्ने व्यापारिक केन्द्र थियो । त्यो पनि सिन्धुलीको लडाइँले अलगअलग पारिदियो । व्यापारिक र कुटनीतिक सम्बन्धको परिचालनमा पृथ्वीनारयण शाह असफल देखिन्छन् । शाहको काठमाडौं विजयपश्चात उपत्यकाले वस्तु पुनर्नियातको केन्द्रको परिचय गुमाउँदै गयो । अंग्रेजहरूलाई तिब्बत व्यापार गर्ने मार्गमा पनि बन्देज लागाइयो ।

कुण्ठित अन्तर्राष्ट्रिय व्यापार

दुईदेशीय वा बहुदेशीय व्यापारको परिचालन, सन्तुलन र प्रवर्द्धनकाे मामलामा पृथ्वीनारायण शाह संकीर्ण देखिन्छन् । डेसिडेरीको १७७२ को डायरी पढ्दा क्रिश्चियन मिसनरीहरू धर्म प्रचारको लागि काठमाडौंको मार्ग हुँदै तिब्बत जान्थे भन्ने स्पष्ट उल्लेख छ । डेसिडेरीले काठमाडौं, ललितपुर (पाटन) र भक्तपुर (भादगाउँ)का राजाहरूलाई भेटघाट गर्ने गरेको र काठमाडौंलाई आश्रयस्थल बनाएको उनको डायरीमा भेटिन्छ । यस्तो सूचनाहरूको उपलब्धताले गोर्खालीहरूलाई झस्काएको कारण क्रिश्चियन धर्मप्रति पृथ्वीनारायण शाह अनुदार थिए ।

त्यसबेलाको चर्चित उखानलाई भारतीय विद्वान विजयकुमार तिवारीले आफ्नो पुस्तक ईण्डो–नेपाल ट्रेड रिलेशनः१८४६–१९४७ मा उल्लेख गरेका छन् । व्यापारीहरूले बाइबल लिएर आउँछन् र बाइबलले संगीन लिएर आउँछ । अर्थात धर्म प्रचारको माध्यमबाट क्रिश्चियनहरूले खतरा सिर्जना गर्ने अनुमान गोर्खालीहरूको हुनसक्छ । पृथ्वीनारायण शाहले अन्तर्राष्ट्रिय व्यापारलाई धर्मको सिकञ्जाभित्र छिराउन खोजेका हुन् कि भन्ने अनुमान लगाउन सकिन्छ ।

उक्त भिडन्तपछि बंगालका गभर्नर हेरि भेरल्स्टले क्षमायाचना स्वरूप जेम्स लोगनको मिसन काठमाडौं पठाइ पृथ्वीनारायण शाहसँग सम्बन्ध सुदृढ गर्न चाहेको थियो । तर ब्रिटिश मिसनरी र इष्ट ईण्डिया कम्पनीका हरेक गतिवविधिलाई शंकाको नजरले हेर्नुपर्ने सुरक्षा खतरा गोर्खालीलाई थियो । उक्त लोगन मोसनलाई पृथ्वीनारायण शाहले पुरै बेवास्ता गरिदिए । लुडविग एफ. स्टिलरको 'दि राइज अफ दि हाउस अफ गोर्खा', डेसिडेरी ए(इ)प्पोलिटोको 'एन अकाउण्ट एफ तिबेतः दि ट्राभल्स अफ ए(इ)प्पोलिटो', फ्रान्सिस ह्यामिल्टनको 'एन अकाउण्ट अफ किङडम अफ नेपाल' जस्ता पुस्तकहरूले वास्तविक विवरणहरूलाई आफू अनूकुल व्याख्या गरे पनि केही तथ्य र तथ्याङ्कहरू नियाल्दा मिल्दाजुल्दा देखिन्छन् । महेशचन्द्र रेग्मीको 'अ स्टडी इन नेपाली ईकनोमिक हिस्ट्री'ले समेत त्यसलाई पुष्टि गर्न सहयाेग गर्दछ ।

प्रकाशित मिति: बुधबार, पुस २७, २०७९ ०८:५५