प्रसूति गृहमा छँदै आमाकाे दूध आएन ? ह्युमन मिल्क बैंक छँदैछ नि

A+ A A-

चिकित्सकहरू बारम्बार भनिरहेका हुन्छन्,– बजारमा पाइने पाउडर दूध बच्चाको स्वास्थ्यका लागि फाइदाजनक छैन, स्तनपान गराउनुपर्छ । चिकित्सकले जाेड दिइरहे पनि आमाको दूध प्रतिस्थापन गर्ने पाउडर दूध बिक्री मात्र बढिरहेको छैन, स्तनपान गराउने आमाको संख्या पनि घट्न थालेको छ ।

यही कारण, विश्वभरि नै पाउडर दूधको विकल्पका प्रयास भइरहेका छन् । त्यसको दबाब नेपालमा पनि परिरहेको थियो । त्यसमा पनि बालरोग तथा स्त्रीरोग विशेषज्ञहरू थप दबाबमा थिए । त्यही दबाबको परिणाम थियो– ‘अमृत कोष । ’

थापाथलीस्थित परोपकार प्रसूति तथा स्त्री रोग अस्पतालको तेस्रो तल्लामा रहेको कोषले आमाको दूध खान नपाएका बच्चाका लागि अमृतको काम गर्दैछ । अर्थात्, बालरोग तथा स्त्रीरोग विषेषज्ञहरूको लामो प्रयासमा स्थापित भयो ‘ह्युमन मिल्क बैंक’ ।

सम्बन्धित समाचार

दैनिक चार बाेतल दूधदान गरिरहेकी अम्बिका: जसका जुम्ल्याहामध्ये एक बिते, अर्का आईसीयूमा

युरोप अमेरिकाले ह्युमन मिल्क बैंकको सुरुवात गरेको वर्षौं भइसक्यो । छिमेकी भारतमै पनि ३५ वर्ष पुगिसक्दा पनि बालरोग तथा स्त्रीरोग विषेषज्ञहरू लामो समयदेखि ‘ह्युमन मिल्क बैंक’ कसरी र कहाँ सुरु गर्ने भन्ने अलमलमै थिए । उनीहरूले बुनिरहेको योजनालाई सहज पारिदिइन्,– डा. संगीता कौशल मिश्रले ।

मिश्रले २०७७ जेठमा परोपकार प्रसूति तथा स्त्री रोग अस्पतालमा निर्देशकको जिम्मेवारी पाएकी थिइन् । अनि, अन्य चिकित्सकसँग मिलेर यो योजनालाई तीव्रता दिइन् । मिश्र प्रसूति केन्द्रबाट सरुवा भएर स्वास्थ्य मन्त्रालय पुगेपछि उनको योजनाले अझ तीव्रता पायो । मिश्रकै पहलमा अलमल टुुंगियो । ‘ह्युमन मिल्क बैंक’ अर्थात् ‘अमृत कोष’ले ३ भदौ २०७९ पूर्णता पायो । अनि अस्पताल छानियो– थापाथलीस्थित परोपकार प्रसूति तथा स्त्री रोग अस्पताल । देशकै पुरानो र सबैभन्दा ठूलो प्रसूति अस्पताल भएको यो अस्पताल रोज्न सजिलो पनि थियो ।

‘ह्युमन मिल्क बैँक’ त्यस्तो स्थान हो, जहाँ स्तनपान गराउने आमाले अरु बच्चाको प्रयोजनका लागि दान गरेको ‘आमाको दूध’ संकलन गर्ने गरिन्छ ।

चार महिना भयो, अमृत कोष स्थापना भएको । कोष स्थापना हुँदै गर्दा धेरैलाई यसका बारेमा जानकारी थिएन । अमृत कोषका बारेमा जनकारी गराए पनि सुत्केरी आमाहरू बेवास्ता गरिरहेका हुन्थे । तर, पछिल्लो समय ‘आमाको दूध' दान गर्न आउनेहरूको संख्या बढ्न थालेको छ । आफ्नो बच्चाका लागि धेरै भएको दूध वा बच्चालाई दूध खुवाउन नमिल्ने आमाहरूले अमृत कोषका लागि दूध दान गर्छन् । उक्त दूध आमाको दूध नआएका वा आमाको दूध खान नपाएका बच्चाका लागि उपयोग गरिन्छ ।

सम्बन्धित समाचार

परोपकार प्रसूति तथा स्त्री रोग अस्पतालको नवजात शिशु विभागकी प्रमुुख डा. कल्पना उपाध्याय सुवेदीका अनुसार, दैनिक २०० मिलिलिटर दूध संकलन गरेर सुरु भएको मिल्क बैंकले अहिले दैनिक १५ सय मिलिलिटरसम्म दूध संकलन हुन थालेको छ ।

नेपालमा ह्युमन मिल्क बैंकको अभ्यास भएको यो पहिलोपटक हो । आफूहरू सिक्दै सिकाउँदै अगाडि बढिरहेको डा. सुवेदीले बताइन् ।

दूध दान गर्नका लागि उनीहरू सुत्केरी आमाहरूलाई परामर्श दिन्छन् । यसका लागि अस्पतालले ‘फिडिङ काउन्सिलिङ’ गर्दै आइरहेको छ । परामर्शदाताहरू प्रत्येक वार्डमा जान्छन् । आमा र शिशुको स्वास्थ्य अवस्थाबारे जानकारी लिन्छन् र स्तनपान गराउने तरिकाबारे सिकाउँछन् । ‘कुनै बच्चालाई आमाको दूध नपुुगेको हुन सक्छ’, डा. सुवेदीले भनिन्, ‘यस्तो अवस्थामा हामी उहाँहरूलाई पम्पिङ गर्ने स्थानमा ल्याएर परीक्षण गछौँ ।’

अहिले अमृत कोषमा आफ्नो बच्चालाई दूध खुवाएर धेरै भएको र बच्चालाई खुवाउन नमिल्ने सुत्केरीहरूले दूधदान गर्दै आइरहेका छन् । उनले भनिन्, ‘दूध संकलन गरिन्छ भन्ने जानकारी भएका कारण अहिले बिस्तारै दूध संकलन बढिरहेको छ । हाम्रो प्राथमिकता भनेको सुरुमा आमाले आफ्नो बच्चालाई पूर्ण स्तनपान गराउनुपर्छ । बच्चालाई खुवाएर बढी भएपछि मात्र हामी दूध संकलन गर्छौं ।’

किन दूध संकलन ?

समयअगावै जन्मेका धेरै बच्चाले स्तनपान गर्न सक्दैनन् । केही आमा नै बिरामी भएका कारण बच्चालाई दूध खुुवाउन मिल्दैन । र, केहीको दूध नै नआउने समस्या पनि हुन सक्छ । यो अवस्थामा के गर्ने ? खासमा यस्तै बच्चाहरूका लागि हो अमृत कोष । उनीहरूलाई अमृत कोषमा संकलन गरिएको दूध खुवाउँदा अभिभावकको अनुमति लिएर मात्र खुवाइन्छ । नवजात शिशुका लागि सबैभन्दा उत्तम आहार आमाको स्तन चुस्नु (स्तनपान) लाई नै लिने गरिन्छ ।

सुवेदीले भनिन्, ‘बच्चाले स्तनपान गर्न नसकेको अवस्थामा विकल्प भनेको आमाको दूध निचोरेर खुुवाउनुु हो । यो दोस्रो उपाय हो । यदि यो पनि सकिँदैन भने अरु कुनै आमाको दूधलाई निकालेर त्यसलाई प्रशोधित गरेर खुवाउनु तेस्रो विकल्प हो ।’ त्यसैले आफ्ना आमाको दूध खान नपाएको अवस्थामा अरु आमाको दूध प्रशोधित गरेर दिने विकल्पमा ह्युमन मिल्क बैंक परेको छ ।

अमृत कोषमा दूध जम्मा गर्ने तरिका

प्रसूति केन्द्रका चिकित्सक तथा परामर्शदाताहरूले सुरुमा सुत्केरीलाई परामर्श दिन्छ । सुत्केरी आमाहरू सहमत भएपछि उनीहरूकै अनुमति लिएर शारीरिक परीक्षण गरिन्छ, अनि मात्र दूध जम्मा गर्ने गरिन्छ ।

सम्बन्धित समाचार

नेपालका बैंकहरूमा छैन स्तनपान कक्ष

सुवेदीका अनुसार, स्तन वरिपरि कुनै घाउ भए त्यस्तो अवस्थामा दूध अमृत कोषमा जम्मा गरिँदैन । अनि, भर्खरै दादुरा, ठेउला तथा अन्य सरुवा रोगहरू भएका आमाको दूध पनि लिन मिल्दैन ।

उनले भनिन्, ‘रगतको रिपोर्टमा हेपाटाइटिस बी, भीडीआरएल र एचआईभीको रिपोर्ट पनि नेगेटिभ हुनुपर्छ । नत्र दूध दान गर्न पाइँदैन । यो परीक्षण गर्भवती हुँदा गरिने भएका कारण त्यही रिपोर्टले केही महिनासम्म काम गर्छ ।’

सुवेदीका अनुसार गर्भावस्थामा परीक्षण नगरेको पाइएमा परीक्षण गराएर नेगेटिभ रिपोर्ट आएको अवस्थामा मात्रै अनुमतिपत्रमा स्वीकृति लिएर दूध संकलन गरिन्छ ।

बैंकमा दूध निचोर्नका लागि हातले तान्ने पम्प र अटोमेटिक पम्प उपलब्ध छन् । हातले तान्नेभन्दा पनि धेरैजसोले अटोमेटिक पम्प प्रयोग गर्ने गरेको डा. सुवेदीले बताइन् ।

उनले भनिन्, ‘हामीसँग छवटा अटोमेटिक पम्प छन् । छ जना आमाले एकैपटक दूध दान गर्न पाउनुहुन्छ ।’

उनका अनुसार त्यसरी संकलन भएको दूध सामान्य फ्रिजमा २ देखि ८ डिग्री सेन्टिग्रेट तापक्रममा राखिन्छ । आफ्नै बच्चालाई दिनुपर्ने अवस्था छ भने २४ घण्टासम्म सामान्य फ्रिजमा राखेको दूध दिइन्छ ।

२४ घण्टाभन्दा धेरै समय राख्नुपर्ने अवस्थामा डिप फ्रिजमा राख्नुपर्ने हुन्छ । डिप फ्रिजमा राखेपछिको अर्को प्रक्रिया भनेको पुलिङ हो । जहाँ संक्रमणरहित आमाहरूको दूधलाई एकै ठाउँमा जम्मा गरिन्छ । र, जम्मा गरेको उक्त दूधलाई पास्चराइज (निर्मलीकरण) गर्ने भाँडोमा राखिन्छ । एकपटकमा १७ सय एमएल पास्चराइज गर्ने क्षमता बैंकमा रहेको डा. सुवेदीले बताइन् ।

उनले भनिन्, 'पास्चराइज गर्ने भनेको दूधमा भएको किटाणुलाई नष्ट गर्ने प्रक्रिया हो । उमाल्दा पौष्टिक तत्त्व नष्ट हुन्छ । पाश्चराइज गर्दा पौष्टिक तत्त्वमा कुनै असर गर्दैन । पास्चराइज गर्दा दूधलाई ६२ डिग्रीसम्म मेसिनले तताउँछ । त्यसको १० मिनेटपछि ४ डिग्री तापक्रममा झार्छ ।’

पास्चराइज गरेको उक्त दूधको १० एमएल माइक्रोबायोलोजीमा कल्चरका लागि पठाइन्छ । र, दूधलाई पुनः डिप फ्रिजमा राखिन्छ । कल्चरको रिपोर्ट नेगेटिभ आएपछि उक्त दूध बच्चालाई खुवाउन योग्य मानिन्छ ।

केन्द्रले २४ घण्टामा कति जना बच्चालाई चाहिन्छ ? कति एमएल चाहिन्छ भन्ने हिसाबकिताब गरेर डिप फ्रिजबाट निकालेर आईसीयूूको बच्चालाई दिने गरेको छ ।

डा. सुवेदीका अनुसार बैंकमा अहिलेसम्म पास्चराइज गरेको दूधमा कुनै पनि संक्रमण देखिएको छैन । यदि संक्रमण देखिएमा त्यो दूध प्रयोगमा आउँदैन । कसरी संक्रमण देखियो, त्यसको ट्रेसिङ गरिन्छ । दूध संकलन गर्दा कुन आमाको कुन समयमा संकलन गरिएको भनेर रजिष्टेसन नम्बर राखिएको हुन्छ । कुनै किटाणु देखिएको खण्डमा टेस्ट गर्न सहज होस् भन्नका लागि यो विधि अपनाइएको छ ।

दान गर्ने बढे तर अपुग दूध

कम तौल भएका र समय नपुगी जन्मेका बच्चाहरूका लागि आमाको दूधजस्तो पौष्टिक आहार अरु केही पनि नहुने परोपकार प्रसूति तथा स्त्री रोग अस्पतालका निर्देशक डा. पवनजंग रायमाझी बताउँछन् ।

उनी भन्छन्, ‘यस्ता बच्चाहरूलाई दिनका लागि दैनिक डेढ लिटर दूध जम्मा हुँदै आएको छ । यो हाम्रा लागि अझै पर्याप्त छैन । यसलाई बढाउनुपर्ने आवश्यकता देखिएको छ। यसको स्रोत साधन बढाउनका लागि हामीले स्वास्थ्य मन्त्रालय, युनिसेफलगायत अन्य संघसंस्थासँग मिलेर काम गरिरहेका छौँ ।’

अहिलेको सोझो हिसाबमा प्रसूति अस्पतालमा मात्रै जन्मेका तर आमाको दूध खान नपाएका सबै बच्चालाई दूध खुवाउने हो । यसो हुँदा बैँकले दैनिक ४ हजार एमएल दूध संकलन गर्नुपर्ने हुन्छ । अहिले दैनिक संकलन हुँदै आएको दूध बच्चाहरूका लागि अपुुग छ ।

अमृत कोष स्थापना हुनुभन्दा अगाडि बच्चाले आमाको दूध नपाएको अवस्थामा अन्य कुनै स्वस्थ आमाको दूध खुवाउन पाए भन्ने हुन्थ्यो भन्ने छटपटाहटमा हुन्थिन् डा. सुवेदी । उनीहरू सुत्केरीलाई सोध्थे । कतिले स्वीकृति दिन्थे । कोही आफ्नो बच्चाले नखाएको दूध अरुलाई नदिने भन्दै अस्वीकार गर्थे ।

उनले भनिन्, ‘अहिले पास्चराइज गर्ने भएकाले त्यस्तो समस्या देखिएको छैन । संकलन गरिएको अरुको आमाको दूध खुवाउँदिनँ भन्ने प्रतिक्रिया आएको छैन ।’

अस्पतालले यसलाई ‘ह्युमन मिल्क बैंक’ मात्र नभई ‘बृहत् स्तनपान व्यवस्थापन केन्द्र’ पनि भन्ने गरेको छ । ‘बृहत् स्तनपान व्यवस्थापन केन्द्रको एक सानो पाटो हो, ह्युमन मिल्क बैंक । केन्द्रको पहिलो प्राथमिकता भनेको हरेक शिशुले पहिलोपटक आमाको दूध नै खान पाओस् भन्ने हो । यदि नपाएको खण्डमा मात्र दान गरेको दूध खुवाउन सकियोस् भन्ने हो । त्यसैले बृहत् स्तनपान व्यवस्थापन केन्द्रभित्र ह्युमन मिल्क बैंक पर्छ’, डा. सुवेदीले भनिन् ।

उनले थपिन्, ‘बच्चा जन्मनेबित्तिकै आमाको छातीमा टाँसेर राख्ने, जन्मेको एक घण्टाभित्र स्तनपान गराउने गर्नुपर्छ । स्तनपान शिशुका लागि पूर्ण आहार हो । आमाको दूधमा शिशुलाई आवश्यक पर्ने सबै तत्त्व हुन्छ । त्यो पौष्टिक तत्त्व शिशुले पचाउन सक्ने हुन्छ ।’

चिकित्सकहरूले आमाको बिगौती दूधलाई बच्चाको पहिलो खोपको रूपमा लिने गरेका छन् । त्यसैले मिल्क बैंकले यसका बारेमा सुत्केरीहरूलाई जानकारी गराउँदै आएको छ ।

उनका अनुसार स्तनपानको विकल्प केही हुन सक्दैन । फर्मुला (बजारमा पाइने पाउडर) दूध बच्चालाई पचाउन गाह्रो हुन्छ । र अर्को कुरा, फर्मुला दूध बनाउँदा सरसफाइमा ध्यान नदिँदा बच्चालाई संक्रमण हुने सम्भावना धेरै हुन्छ ।

अहिले अस्पतालकै बच्चाहरूलाई दूध पुुर्‍याउन गाह्रो भइरहेको अवस्था छ । अस्पतालभन्दा बाहिरका बच्चाहरूका लागि दूध दिन नसक्ने डा. सुवेदीले बताइन् । उनले भनिन्, ‘अहिले नै अस्पतालबाहिर दिन सक्ने अवस्था छैन । तर, बिस्तारै दूध दान गर्नेहरूको संख्या बढ्दै जाँदा नसकिएला भन्न सकिँदैन । त्यसका लागि अझै समय लाग्छ ।’

प्रकाशित मिति: शुक्रबार, पुस २२, २०७९ १८:५५