स्तनपानले माेटाेपना घटाउनेदेखि स्तन क्यान्सरको जोखिमसमेत कम हुन्छ : डा. गणेश राई (अन्तर्वार्ता)

स्तनपानले माेटाेपना घटाउनेदेखि स्तन क्यान्सरको जोखिमसमेत कम हुन्छ : डा. गणेश राई (अन्तर्वार्ता)

A+ A A-

चिकित्सकहरूले भन्ने गरेका छन्, आमाको दूध बच्चाका लागि ‘अमृत’समान हो । आमाको दूध खाएको बच्चाले अधिकांश रोगको सामना गर्नु नपर्ने उनीहरू बताउँछन् । तर, सरकारको पछिल्लो तथ्याङ्क हेर्ने हो भने पूर्ण स्तनपान दर घट्दै गएको देखिन्छ । स्तनपानले आमा र बच्चा दुुवैलाई फाइदा हुन्छ । तर, यसबारे धेरै जानकारी दिनुपर्ने आवश्यकता देख्छन्, नेपाल पेडियाट्रिसियन सोसाइटीका अध्यक्ष डा. गणेश राई । स्तनपान किन आवश्यक छ ? र, स्तनपानका फाइदाबारे डा. राईसँग गरिएको कुराकानीः

स्तनपान भनेको के हो र किन आवश्यक छ ?

स्तनपान प्रकृतिले महिलाहरूलाई दिएको उपचार हो । आमाहरूले बच्चालाई दिनुपर्ने सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण उपहार हो । स्तनपानले आमालाई पनि फाइदा गर्छ र शिशुलाई पनि । आमाको दूध यस्तो चीज हो, जसलाई किन्नुपर्दैन । जतिबेला खुवाउन मन लाग्छ, त्यति बेला खुवाउन सकिन्छ । आमाको दूधमा पौष्टिक तत्त्वहरू धेरै पाइन्छन् । ती तत्त्वहरू शिशुका लागि पोषणयुक्त हुन्छ । पाचन प्रक्रियालाई सजिलो बनाउने आमाको दूधले मात्रै हो ।

स्तनपानका फाइदा केके छन् ?

स्तनपानका फाइदैफाइदा छन् । आमाको दूध खुवाउने हो भने श्वासप्रश्वाससम्बन्धी रोग करिब १० देखि १५ गुणा कम हुन्छ । झाडापखाला पाँच गुणा कम हुन्छ । आमाको दूधमा रोगसँग लड्न सक्ने प्रतिरोधात्मक शक्ति हुन्छ । त्यो शक्तिलाई हामी अंग्रेजीमा ‘इमियुनोग्लोब्लिन’ भन्छौँ । आमाको दूधमा विभिन्न किसिमका इमियुनोग्लोब्लिनमध्ये ‘इमियुनोग्लोब्लीन ए’ बढी पाइन्छ । यसले रोगसँग लड्ने क्षमता बढाउँछ ।

आमाको स्तनपान गरेका बालबालिकालाई भविष्यमा रोगहरू कम लाग्ने हुन्छ । उनीहरूलाई रक्तचाप, मधुमेह, दमलगायत रोग हुनबाट बच्न सक्ने सम्भावना धेरै हुन्छ । आमाको दूधमा पोषक तत्त्वबाहेक कार्बोहाइड्रेड, प्रोटिन र फ्याट ठिक्क मात्रामा हुन्छ । त्योबाहेक हामीलाई चाहिने क्याल्सियम, आइरन, भिटाभिन र अन्य तत्त्वहरू पाइन्छन् । यी कुराहरू बालबालिकाको वृद्धि विकासका लागि अति नै आवश्यक हुन् ।

स्तनपान गराउनाले आमा र बच्चाबीचको माया बढ्छ । उनीहरूबीचको सम्बन्ध सुमधुर हुन्छ । स्तनपानले बच्चालाई मात्र नभएर आमालाई पनि धेरै फाइदा पुर्‍याउँछ । रक्तश्रावबाट सुत्केरीको मृत्युु एउटा मुख्य कारण मानिन्छ । स्तनपानले रक्तश्राव कम गर्छ । बच्चा जन्मेलगत्तै स्तनपान गराउनुपर्छ । यसो गर्दा पाठेघर खुम्चिन्छ, र रक्तश्राव कम हुन्छ । बच्चालाई दूध खुवाउञ्जेल धेरैको महिनावारी बन्द हुन्छ । र, यसले परिवार नियोजनको काम गर्छ । त्योसँगै स्तन र अण्डाशय (ओभरी) को क्यान्सरको जोखिम कम हुन्छ ।

बच्चा जन्मेलगत्तै स्तनपान गराउनुपर्छ । यसो गर्दा पाठेघर खुम्चिन्छ, र रक्तश्राव कम हुन्छ । बच्चालाई दूध खुवाउञ्जेल धेरैको महिनावारी बन्द हुन्छ । यसले परिवार नियोजनको काम गर्छ । त्योसँगै स्तन र अण्डाशय (ओभरी) को क्यान्सरको जोखिम कम हुन्छ ।

आमाले बच्चालाई दूध खुवाउँदा शक्ति कम हुन्छ । नेपाल र भारतमा गर्भवती र सुत्केरी अवस्थामा धेरै खुवाउनुपर्छ भन्ने प्रचलन छ । साधारणत: यो बेला महिलाको तौल १० किलो बढ्छ भनिन्छ । र, पछि त्यो तौल घट्न गाह्रो हुन्छ । जसले गर्दा विभिन्न रोगहरू लाग्न थाल्छन् । उक्त मोटोपनालाई स्तनपानले केही हदसम्म रोक्न मद्दत गर्छ । स्तनपान गराउँदा आमाले बच्चालाई पनि ‘इनिजी’ दिइरहेको हुन्छ ।

धेरै फाइदा हुँदाहुँदै पनि स्तनपान कम गराउन थालिएको छ । कतिपय आमाको त दूध नै नआउने पनि हुन्छ । यस्तो अवस्थामा के गर्न सकिन्छ ?

बजारमा विभिन्न खालका कृत्रिम दूधहरू पाइन्छन् । त्यो बच्चाहरूलाई खुवाउनु हुँदैन । परापूर्वकालमा यस्ता कृत्रिम चीजहरूको विकास भएको थिएन । तर पनि बालबालिकाहरू बाँचेकै थिए । अहिले शल्यक्रिया गर्‍यो भने दूध आउँदैन भन्ने मानसिकता छ, त्यसले नकारात्मक सोच पैदा गर्छ । आज दूध आएन भने भोलि पनि आउँदैन भन्ने हुन्छ । आमाको दूध नआउनुमा यही नकारात्मक मनोविज्ञान मुख्य कारण हो ।

जब बच्चाको मुख स्तनमा पुग्छ, त्यतिबेला एउटा सम्पर्क हुन्छ । र, दूधमा भएका नसाहरू सिधै दिमागसँग जोडिएका हुन्छन् । जसले गर्दा दिमागले दुई किसिमको हर्मोन उत्पादन गर्छ– एउटा ‘प्रोल्याक्टिन र अर्को अक्सिटोसिन’ । आमाले नकारात्मक सोच राख्न थालिन् भने प्रोल्याक्टिन र अक्सिटोसिन हर्मोन राम्रोसँग उत्पादन हुँदैन । यसले गर्दा दूध कम हुँदै जान्छ ।

यो सकारात्मक सोच बनाउँदै जाने हो भने ‘प्रोल्याक्टिन र अक्सिटोसिन’ हर्मोन दिनदिनै बढ्दै जान्छ । यसमा फेरि आमाले दूध पनि खुवाउनुपर्छ, दूध नआए पनि दिउँसो दुई–दुई घण्टामा र राति तीन–तीन घण्टामा १५/२० मिनेटसम्म स्तन चुुसाइरहनुपर्छ । यसो गर्दा दूधको उत्पादन बिस्तारै बढ्दै जान्छ । दूध एकै दिनमा बढ्ने कुरा होइन । दिनदिनै दूधको मात्रा बढ्दै जान्छ ।

स्तनपान गराउनका लागि गर्भवती अवस्थाबाटै तयारी हुनुपर्ने हो ?

यसमा त बच्चाका लागि योजना बनाउँदै तयारी गर्नुपर्छ । आफ्नो बच्चालाई म यसरी दूध खुवाउँछु भनेर सकारात्मक कुराहरू सोच्दै अगाडि बढ्नुपर्छ । यसरी योजना बनाउँदै गर्दा स्तनपान गराउन आमालाई सजिलो हुन्छ । र, स्तनले उत्पादन गर्नुपर्ने दूधको मात्रा पनि बढाउँदै जान्छ ।

स्तनपान कम गराएकै कारणले हो स्तन गानिने ?

आमाले बच्चालाई कस्तो ‘पोजिसन’मा राखेर खुवाउने भन्ने कुरा महत्त्वपूर्ण हुन्छ । बच्चाले स्तनको मुन्टो मात्र तान्न थाल्यो भने उसले टोकेर घाउ हुने हुन्छ । र, बच्चाले राम्रोसँग दूध चुस्न सक्दैन । अनि आमाले पनि दूध आउँदैन भनेर चुुसाउन मान्दिनन् । यसले गर्दा स्तनमा दूध जम्मा हुँदै जान्छ र स्तन सुन्निन्छ । यसो गर्दा विभिन्न किटाणुहरू प्रवेश गर्छन् र स्तनमा संक्रमण हुन सक्छ । त्यसैले बच्चालाई एक दिनमा १० पटक दूध खुवाउनुपर्छ । दिउँसोमा मात्र नभएर राति पनि चुसाउनुपर्छ । ‘प्रोल्याक्टिन र अक्सिटोसिन’ हर्मोन दिउँसोमा भन्दा रातिमा धेरै उत्पादन हुने हुन्छ । दिउँसो २ घण्टाको फरकमा र राति ३ घण्टाको फरकमा दूध खुवाउने हो भने स्तनमा दूध जम्दैन र स्तन गानिने समस्या हुँदैन । कसैको दूध धेरै उत्पादन हुने हुन्छ, बच्चाले खान नसकेको दूध निचोरेर फाल्न सकिन्छ । तर, अहिले बच्चालाई बढी भएको दूध बाँकी रहन्छ भने त्यसलाई ‘मिल्क बैक’मा गएर निचोरेर दिन सकिन्छ । जुन परोपकार प्रसूति तथा स्त्री रोग अस्पतालमा छ ।

स्तनपान कति समयसम्म गराउनुपर्छ ?

बच्चा जन्मिएसँगै जति सक्यो त्यति चाँडो स्तनपान गराउनुपर्छ । नभए पनि एक घण्टाभित्र त गराउनैपर्छ । यसो गर्दा बच्चा र आमाको शरीरमा टाँसिदा बच्चालाई न्यानोपना हुन्छ । र, अर्को स्तनपान गराउन सजिलो हुन्छ । बच्चाको मृत्युुको एउटा कारण चिसोपना पनि हो ।

आमा काम गर्न घरबाहिर जानुपर्नेछ भने पनि एउटा भाँडोमा दूध निकालेर घरमा छोड्न मिल्छ । त्यसलाई हामी ‘पास्चराइजेसन’ भन्छौँ । घरमै भएको फ्रिजमा अलिकति तापक्रम बढाएर राख्ने हो भने संक्रमण हुने डर हुँदैन ।

६ महिनासम्म आमाको दूध मात्रै खुवाउनुपर्छ । त्यसपछि आमाको दूधसँगसँगै अरु खाने कुराहरू खुुवाउनुपर्छ, जसलाई हामी ‘वइनिङ’ भन्छौँ ।

विभिन्न कारण बच्चालाई बजारमा पाइने पाउडर दूधहरू खुवाउने गरेको पाइन्छ, यो खुवाउनु कति उपयुक्त हुन्छ ?

आमाको दूधलाई प्रतिस्थापन गर्ने थुप्रै पाउडर दूधहरू बजारमा पाइन्छन् । तर, आमाको दूधजति राम्रो केही पनि हुँदैन । बच्चालाई आमाको दूध खुवाउनुपर्छ । आमा काम गर्न घरबाहिर जानुपर्नेछ भने पनि एउटा भाँडोमा दूध निकालेर घरमा छोड्न मिल्छ । त्यसलाई हामी ‘पास्चराइजेसन’ भन्छौँ । घरमै भएको फ्रिजमा अलिकति तापक्रम बढाएर राख्ने हो भने संक्रमण हुने डर हुँदैन ।

बच्चालाई दिनभर त्यही दूध खुवाउन मिल्छ । यसरी घरमा राखेको आमाको दूधलाई बोतलबाट होइन, चम्चा र कचौराबाट खुवाउनुपर्छ । यसरी खुवाउँदा संक्रमण हुनबाट बचाउन सकिन्छ । बोतल जति धोए पनि किटाणुहरू कहीँ न कहीँ बाँकी रहन्छन् । र, यसले संक्रमण फैलाउन सक्ने सम्भावना धेरै हुन्छ । अर्को कुरा, बोतलबाट दूूध खान बच्चालाई सजिलो हुन्छ, जसले गर्दा आमाको स्तनबाट खान नमान्ने हुुन सक्छ । आमाको दूध चुस्नु भनेको ‘एक्टिभ प्रोसेस’ हो ।

स्तनपानदर बढाउनका लागि के गर्न सकिन्छ ?

सरकार, विश्व स्वास्थ्य संगठन, यूनिसेफ, सेभ द चिल्ड्रेनलगायत धेरै संघसंस्थाहरू छन् । यिनीहरूले विभिन्न किसिमले काम गरिरहेका छन् । सबै संस्थाको काम स्तनपानलाई संरक्षित गर्नुपर्ने, प्रोत्साहन गर्नुपर्ने र स्नतपान गराउने महिलालाई सहयोग गर्ने नै हो । अगस्ट १ देखि ७ सम्म विश्व स्तनपान दिवस मनाउँछौँ ।

कसरी सबैलाई जागरुक बनाउन सकिन्छ र धेरैभन्दा धेरैले स्तनपान गराउने भन्ने मुख्य उद्देश्य हो । तर पनि विभिन्न कारणले अहिले पूर्ण स्तनपान गराउनेको दर बढ्नुको साटो घट्दै गएको छ । त्यसैले, जनसमुदायस्तरसम्म पुुगेर यसको महत्त्वका बारेमा बुझाउन अत्यन्तै आवश्यक छ ।

प्रकाशित मिति: शुक्रबार, पुस २२, २०७९ १८:५५