कहाँ अड्क्यो विकासको हलो ? नेपालीको सिक्ने 'जिन' नै छैन

A+ A A-

पर्वतको मध्यभेगमा एउटा रमणीय गाउँ छ- कार्कीनेटा । कुनै बेला यो धौलागिरि अञ्चलको प्रवेशद्वार थियो । यो ठाउँ भएर थुप्रै विदेशीहरू कुश्मा, बागलुङ, बेनी, मुस्ताङ पुग्थे । प्रशासनिक कामका लागि आउजाउको चलनचल्तीको बाटो थियो भन्छन्- बुढापाका ।

बाग्लुङ, म्याग्दीतिरका मानिसहरू नुनतेल किन्न हप्तौँ लगाएर बटौली (बुटवल), पुतलीखेत पुग्ने बाटो थियो यो । २०४५/०४६ सम्म पनि हामी सानो छँदा हिँड्ने मान्छेको ताँती मानसपटलमा अझै ताजा छ । ठूलठूला भारीहरू चौतारोमा बिसाएर सुस्ताएका ढाक्रेहरूको अनुहार यदाकदा स्मरणमा आउँछ । किनकि यस्ता मानिसहरू हिँडने मुख्य बाटो (शहर बाटो) मेरो आँगनसँग जोडिएको थियो । खच्चडको ताँती पनि त्यस्तै हुन्थ्यो ।

यही कार्कीनेटाको उकालो चढ्दा जीवन शर्माले ‘सिमली छायामा बसी’ भन्ने गीत कैयौँपटक पक्कै गाए । विकासविद् पिताम्बर शर्माहरू पनि कैयन्‌पटक उच्च शिक्षाका क्रममा आउजाउ गरे । पञ्चायतकालीन मन्त्रीहरू घोडा चढेर राजर्षि ठाँटका साथ धुलो उडाउँदै दौडिए । यही बाटो भएर थुप्रै कमर्चारी, शिक्षक, बुद्धिजीवी, विज्ञहरूले यात्रा गरे । २०५५ तिर नागडाँडा-सेतीदोभान-जुग्ले-कार्कीनेटा हुँदै फलेबास जोड्ने मोटरबाटो कालोपत्रे अझै हुन सकेको छैन ।

२०३० को सुरुवाती वर्षको महेन्द्रकालीन समयमा मोटरबाटो खनेको कथा सुनाउँछन्- बुढापाका । त्यसले अझै सार्थकता प्राप्त गरेन । औद्योगिक क्रान्तिको चौथो चरणमा विश्वले फड्को मार्दासमेत कार्कीनेटाले आफ्नो गोता कहिल्यै फेरेन । सायद कार्कीनेटाजस्ता सयौँ केन्द्रहरूको आर्थिक विकासको कथा हो- यो ।

म गाउँको कृषिक्षेत्र हेर्छु । बुढा हजुरबाको समयभन्दा पनि पहिले चौडा पारिएका वा खनिएका खेतीयोग्य जमिन हजुरबाको पालामा आइपुग्दा जङ्गलमा परिणत भएका थिए । अहिले जङ्गलले भरिएका त्यस्ता ठाउँहरूमा सम्म परेका गह्राहरू प्रशस्त भेटिन्छन् । त्यस्तो गाउँको भिरालो जग्गा कहिले चक्लाबन्दी गरियो भन्ने कुनै लिखित दस्तावेज वा तथ्यांक नै भेटिँदैन ।

कम्तीमा चार-पाँच सय वर्षपहिले कृषिमा त्यो स्तरको विकासलाई अद्भुत मान्नुपर्छ । सानो जनसंख्याले त्यो समयमा विशालस्तरको कृषिका लागि खेतबारीको निर्माण परम्परागत कृषि औजारले कसरी गर्न सफल भयो ? लिखित दस्तावेजहरू नभए पनि अनुमान लगाउँदा त्यो समय तराईमा मात्र होइन, पहाडमा पनि बाहिरबाट ल्याएर ठूलो मात्रामा कृषि उत्पादनका लागि कमाराकमारी राख्ने चलन थियो । साथै, दलित समुदायलाई पनि कामदारको रूपमा कजाइन्थ्यो । नत्र जङ्गल, पाखा, भिर खनेर त्यो स्तरको खेतबारी सम्याउन सम्भव थिएन ।

एक : बसाइसराइ

बसाइसराइका पनि आन्तरिक वा बाह्य आफ्नै विशेषतासहितका कथा छन् । यसको अन्तर्राष्ट्रिय आयाम हेर्ने हो भने अमेरिकालगायत पश्चिमा देशहरूले खास महत्त्वका साथ लिने गरेको देखिन्छ । अमेरिका आफैँमा आप्रवासीहरूको देश हो भन्दा फरक पर्दैन । बसाइसराइले देशको आर्थिक वृद्धिमा टेवा पुर्‍याउने विभिन्न अनुसन्धानात्मक लेखहरूले पनि पुष्टि गरेका छन् ।

विकसित देशहरूमा जनसंख्या वृद्धिमा आइरहेको ह्रास तथा अल्पविकसित तथा विकासशील देशहरूमा सस्तो श्रमिक/कामदारको पर्याप्त उपलब्धताका कारण वैदेशिक रोजगारीका लागि माग बढेको छ । दक्षिण कोरिया, जापान, मलेसिया, इजरायल, खाडी मुलुकहरूले नेपालबाट ठूलो मात्रामा कामदार माग हुनुको कारण पनि सस्तो श्रम जोखिमयुक्त कामका लागि नै हो । यद्यपि वैदेशिक रोजगारीले बिस्तारै आम्दानीका स्रोतहरू बढाउँदै गाउँबाट शहरतिरको बसाइसराइलाई तीव्र बनाउँछ ।

अक्टोबर ७, २०२१ को फोर्ब्स पत्रिकाका अनुसार सन् २००० देखि २०२१ सम्म रसायन, चिकित्सा र भौतिक विज्ञानको क्षेत्रमा वितरण गरिएका १०४ नोबेल पुरस्कारमध्ये ४० जना आप्रवासीले प्राप्त गेका थिए, जुन कुल संख्याको ३८ प्रतिशत हुन आउँछ । त्यस्तै, १९०१ देखि २०२१ सम्म वितरण गरिएका ३११ मध्ये १०९ अर्थात् ३५ प्रतिशत पुरस्कार आप्रवासीको हातमा गएको देखिन्छ । यसले अन्तर्राष्ट्रियस्तरमा आप्रवासनको महत्त्वलाई छर्लङ्ग पार्छ ।

विकास अर्थशास्त्री माइकल टोडारो र स्टेफेन सी. स्मिथले आम्दानीमा हुने वृद्धिले विकासको संरचनात्मक रूपान्तरणमा फेरबदल ल्याउने र मानिस गाउँबाट शहरतिर सेवा सुविधा वा अन्य आवश्यकताको परिपूर्तिका लागि बसाइँ सर्छ भनेका छन् । यो परिभाषाले नेपालमा जारी बसाइसराइको अवस्थालाई सही सम्बोधन गरेको छ ।

ठूलो हिस्सा पहाडले ओगटेको नेपाली समाजमा पुरानो पुस्ता विकासको मुख्य बाधक हो । त्यो पुस्ता सिक्न र रूपान्तरण हुन पटक्कै रुचि राख्दैन । उत्पादकत्व भन्ने उसले बुझ्दै बुझ्दैन । तुलनात्मक लाभ लिने चेतनाको विकास उसमा भएकै छैन ।

पछिल्लो एक दशकमा नेपालमा आन्तरिक बसाइसराइको रफ्तार यति तीव्र बनेको छ कि पहाडका गाउँहरू भुत बङ्गलामा रूपान्तरण भएका छन् भने कृषियोग्य जमिन जङ्गलले ढाकेको छ । उत्पादित बालीनाली बाँदर तथा जङ्गली जनावरले सखाप पार्ने गरेको छ ।

पहाडतिर गाउँलाई नियाल्दा विदेशिने चलन हजुरबा वा बाका पालामा पनि तीव्र रफ्तारमा थियो । केबल त्यो बेला अहिलेजस्तो सूचना-प्रविधि, सामाजिक सञ्जाल र व्यवस्थित लेखा राख्ने प्रणालीको विकास भइनसक्दा तथ्यांकमा बहस गर्ने आधार भेट्टाउन मुस्किल पर्छ । तर, रोजगारीका लागि भारत (मुग्लान/ काला पहाड) पसेका मानिसहरू उतै बसेका प्रशस्त उदाहरण देशभरि नै भेटिन्छन् । आसाम, डिब्बाई, मणिपुर, मेघालय वा अन्य स्थान पुगेर स्थायी बसोबास गरेको देखिन्छ । ती ठाउँहरूमा नेपालीभाषीको उपस्थितिले पनि यो अड्कललाई पुष्टि गर्छ ।

सानो उदाहरणका लागि २०५०-५५ सालतिर पर्वतबाट भारतको दिल्ली, बम्बई, पञ्जाव, हरियाणा, लखनउतिर जाने मान्छेको बाढी यति विघ्न थियो कि हरेक सचेत तप्का यसबारे विदित नै छ । प्रवेशिका परीक्षा दिएपछि भारत पस्ने युवाको ताँतीले हाम्रा कोमल मनहरूलाई समेत कायल पार्थ्यो । एउटै घरबाट ४-५ जनासम्म रोजगारीका लागि मानिस भारत पस्थे । यही बेला हो, नेपालका गाउँ-गाउँमा एड्स रोग सल्किएको ।

आन्तरिक बसाइसराइको कुरा गर्दा २०३० सालदेखि २०५० सालसम्मको गाउँको परिवेश अवलोकन गर्दा लेखकको गाउँबाट प्रवेशिका परीक्षा उत्तीर्ण गरेका मानिसहरू प्रायः सबै शहर भासिए । अहिले उमेरले ५० काटेको यो पुस्ता पनि जहिल्यै गाउँको विकासप्रति उदासीन रहयो । विदेश देख्यो, शहर देख्यो तर दूरदराजको रूपान्तरणमा यसको चेतना कहिल्यै जागेन । दसैँमा एकसरो टीका थाप्नबाहेक उनीहरू विरलै गाउँ फर्किए ।

शहरलाई अव्यवस्थित बनाउने मुख्य मतियार पनि यही पुस्ता हो । ठेक्कापट्टा, घुसखोरी, कमिसनतन्त्र र भ्रष्टाचारजस्ता बेथितिको मानक नै यही पुस्ता बन्यो । उन्नत कृषि भूमिलाई कंक्रिटमा फेर्न, प्राकृतिक स्रोतसाधनको चरम दुरुपयोग गरेर व्यक्तिगत सम्पत्ति थुपार्ने, रातारात धनी बन्न कानुनका हरेक हरफमा सकेसम्म छिद्रा पार्ने, उत्पादन प्रक्रियाका सबै अवयवलाई कुण्ठित गरेर यो पुस्ताले आर्थिक विकासको इतिहासलाई कलंकित पारेको छ ।

दुई : बाहुनको हलो

बाहुनले हलो र जुवा छुन हुँदैन भन्ने सांस्कृतिक परम्पराले समाजको सबैभन्दा सचेत तप्कालाई कृषिबाट पन्छाउने काम गर्‍यो । त्यो समयको सबैभन्दा सचेत तप्का नै कृषिबाट विमुख भएपछि नवप्रवर्तन भन्ने पाटोको लगभग बन्ध्याकरण भयो । त्यसले कृषिको औद्योगिकीकरण मात्र रोकिएन, त्यसका लागि आवश्यक उपकरणको निर्माण र औद्योगिकीकरणसम्म समाज पुग्नै सकेन ।

त्यस्तै, बाहुन समुदायको मुख्य रोजगारीको क्षेत्र शिक्षक, प्राध्यापक, वकिल वा निजामती क्षेत्र हुन पुग्यो । अथवा सरकारी जागिर बन्न पुग्यो । समाजको तेज र सबैभन्दा बढी दिमाग चलाउने तप्का सुरक्षित क्षेत्रमा रह्यो । त्यसले न जहान परिवार पाल्न पुग्थ्यो, न राम्रो शिक्षा दीक्षा वा पठनपाठन नै । जसका लागि भ्रष्टाचारको विकल्प थिएन ।

उद्योगधन्दा कलकारखाना, उद्यम व्यवसाय भन्ने बाहुन समुदायले सिक्दै सिकेन । जागिर खानेले आफ्नो रोजीरोटीको मात्र व्यवस्था गर्छ तर बेरोजगारी हटाउन उद्योगधन्दा, कलकारखानाको स्थापना गर्न जरुरी छ ।

देशको अर्थतन्त्र चलायमान बनाउन आर्थिक वृद्धि जरुरी छ । त्यो अर्थतन्त्रको संरचनात्मक रूपान्तरणबाट मात्र सम्भव छ । यसको मतलब कृषिबाट उद्योगहुँदै सेवाक्षेत्रमा फड्को नहान्ने बेलासम्म देश विकास र अर्थतन्त्रको दिगो विकास सम्भव हुँदैन । यस्तो सचेत तप्का समयमै कृषि वा उद्योगधन्दातिर फर्केका भए नेपालको विकासले गति लिन सक्थ्यो । जति छिटो धेरैभन्दा धेरै बाहुन, क्षत्री, ठकुरीहरू उद्यमशीलता अपनाउँछन्, विकासको रफ्तार पनि त्यति नै छिटो बढ्छ ।

पछिल्लो समय ब्राह्मण क्षत्री समुदायको ठूलो हिस्सा व्यापार, व्यवसायतिर आकर्षित भएको देखिन्छ । यो सह्राहनीय पक्ष हो । यहाँ कुनै जात विशेषलाई उचनीच र विभेद गर्न खोजिएको होइन कि नेपाली समाजको सांस्कृतिक र सामाजिक बनावटको मुख्य हिस्सा ओगटेको एउटा समुदाय संरचनात्मक लाभको हिसाबले सबैभन्दा सचेत, पढेलेखेको तर अति रुढिवादको सिकार हुँदा आर्थिक विकास कसरी पछि पर्‍यो भन्ने सन्दर्भमा मात्र उल्लेख गर्न खोजिएको हो । यसमा नेवार शेर्पा, थकाली समुदायको भूमिकालाई कम आँकिएको होइन, किनकि तिनीहरूको जनसंख्या नै तुलनात्मक हिसाबले कमी छ ।

तीन: नेपालीको सिक्ने जिन नै छैन

भारतका विभिन्न स्थानमा पुगेका नेपालीहरूले कम्तीमा देढ सय वर्षपहिले नै यातायातका साधनको रूपमा रेल देखेका थिए । ब्रिटिस इन्डियाले भारतमा विकास निर्माणको जग हालेको पनि देखेका थिए । ठूलठूला उद्योगधन्दा र कलकारखानाको निर्माण हुँदै गरेको र त्यस्ता कारखानामा काम गरेका थुप्रै नेपाली गाउँघरतिर भेटिन्छन् । देहरादुन, दिल्ली, दार्जिलिङ, सिक्किमतिर पढेर सरकारी विद्यालय र क्याम्पस पढाउने थुप्रै शिक्षकहरू लेखकले देखेभोगेकै छ । तर, भारतको आधुनिकीकरण देखेर नेपाल छिरेको त्यो पुस्ताले विकासबारे देशमा कहिल्यै सार्थक बहस नै गरेन । उसले किताब पढ्यो, रट्यो तर त्यसलाई सिर्जनात्मक र व्यावहारिकतामा कहिल्यै ढालेन । समाजको विकास, सचेतना, सिकाइ भन्ने उसले मेसो नै पाएन ।

यसको मतलब सिक्ने, सिकाउने, नयाँ खोज्ने, अध्ययन अनुसन्धान गर्ने, दस्तावेजीकरण गर्ने नेपाली समाजको चरित्र नै होइन रहेछ । उडन्ते, घोकन्ते, रिस, डाह र कत्लेआम गर्ने यसको सांस्कृतिक विशेषत: हो भन्दा फरक पर्दैन । अर्को शब्दमा भन्दा विकास, वृद्धि, आधुनिकीरणबारे जुन बहस आजको नेपाली समाजमा चलेको छ, त्यो २ सय वर्षभन्दा अगाडि युरोपमा चलेको थियो । यसले स्पष्ट पार्छ- नेपालीको सिक्ने चाहना, उत्कण्ठा कति सुस्त, निर्थक र पट्यारलाग्दो छ ।

चार : जनसंख्या वृद्धिमा नाटकीय रूपान्तरण

आज जनसंख्या वृद्धिमा नाटकीय रूपान्तरण हुँदैछ । यसले जनसंख्याको संरचनामै प्रभाव पार्छ । दश वर्षअगाडि जुन विशाल युवापुस्ताको संख्या थियो, त्यो अब बुढ्यौलीतिर लाग्दैछ भने त्यसलाई टेवा दिन आउने पुस्ताको वृद्धि निकै सुस्त छ । न्यून जनसंख्या वृद्धिदर र बढ्दो प्रतिव्यक्ति औसत आयु (लाइफ एक्सपेक्टेन्सी) मा भएको वृद्धिले जनसंख्या बुढ्यौली जनसंख्याको मात्र बढाउँदैछ । तीव्र आर्थिक विकासको चरणमा प्रवेश नै नगरी ठिँगुरिने खतरा नेपालले बेहोर्दैछ ।

आजको युवापुस्ता जुन ३०-४० वर्ष उमेर समूहको छ, त्यसका आधारमा सरसर्ती हेर्ने हो भने जनसंख्या वृद्धिमा नाटकीय रूपान्तरण भएको देख्न सकिन्छ । एउटै पुस्तामा जुन रूपान्तरण आयो, त्यसले विकासको रफ्तारलाई केही हदसम्म सम्बोधन गर्छ । हाम्रो उमेर समूहको यो पुस्ताका प्रायः घरपरिवारमा ५ देखि ८ सन्तानसम्म रहेका छन् । १२-१५ सन्तानसम्म जन्म दिएको तर विविध कारणवश त्यति सन्तान जीवित रहेको कटु यथार्थ हो । दसैँमा आशीर्वाद दिँदा सन्तानले डाँडाकाँडा ढाकोस् भनेर लिएको त्यो पुस्ता एकैपटक १ वा २ मात्र सन्तान उत्पादन गर्ने विकसित देशको स्तरमा आइपुगेको छ । बा वा हजुरबा पुस्ताको त्यो युगमा छोरा अनिवार्य वा अधिक छोरा जन्माउने सांस्कृतिक जडताले पनि जनसंख्यामा व्यापक वृद्धि गरेको थियो । नेपालमा जनसंख्या वृद्धिको नकारात्मक फाइदा हो यो ।

पाँच : उत्पादकत्वमा ह्रास, बढ्दो लागत

घट्दो उत्पादन र बढ्दो लागत विकासका लागि आजको मुख्य चुनौती हो । नेपालले श्रमको न्यून लागत हुँदा उत्पादनमा ध्यान दिनुपर्थ्यो, त्यो हुन सकेन । दुई दशकअगाडि प्रतिकामदार दैनिक ज्याला २ सय रुपैयाँ रहेकोमा अहिले त्यो बढेर १ हजार रुपैयाँ पुगिसक्यो । पहाडमा १ दिन रोपाइँ गर्दा मुस्किलले चार मुरी उत्पादन हुन्छ । उत्पादनको परिमाण दुई दशकअगाडि जति हुन्थ्यो, अहिले त्यति हुँदैन ।

हिँजो पञ्चायतमा मात्र होइन, कांग्रेस, एमाले वा माओवादीसम्म आइपुग्दा यो राजनीतिक लाभको मात्र बढ्दो आकारमा छ । यस्तो तप्काले रोजगारी, नेतृत्वमा पहुँच, सामाजिक लाभदेखि राजनीतिक नियुक्तिसम्मसमेत ठूलठूला अवसर प्राप्त गर्दोरहेछ ।

यसको मतलब यतिखेर पहाडमा कृषि उत्पादनमा लागतसमेत उठ्दैन । आयातित वस्तुको मूल्यवृद्धि जुन स्तरमा छ, त्यो स्तरमा कृषि उत्पादनले मूल्य नै पाउँदैन । यस्तो अवस्थामा पहाडको कृषियोग्य जमिन बञ्जर भूमिमा रूपान्तरण हुने खतरा बढिरहेको छ ।

रासायनिक मल, बिउबीजन, आधुनिक कृषि उपकरणको प्रयोग गर्दासमेत परम्परागत कृषि उत्पादन धान, मकै, कोदो, गहुँजस्ता खाद्य वा नगदे बालीले उत्पादन लागतसमेत उठाउन सक्दैनन् । यसको विकल्प के भन्ने प्रश्न गम्भीर तरिकाले उठ्नु स्वाभाविक छ । कृषिमा हमेसा उत्पादन प्रतिफल लागू हुन्छ तर हामी सन्तुलनको विन्दुमा नपुग्दै ह्रासतिर लाग्यौँ । यो विकास प्रक्रियाको बाधक हो ।

त्यस्तै, कृषिको आधुनिकीकरण र उत्पादकत्व वृद्धि ठूलो चुनौती हो । ठूलो हिस्सा पहाडले ओगटेको नेपाली समाजमा पुरानो पुस्ता विकासको मुख्य बाधक हो । त्यो पुस्ता सिक्न र रूपान्तरण हुन पटक्कै रुचि राख्दैन । उत्पादकत्व भन्ने उसले बुझ्दै बुझ्दैन । तुलनात्मक लाभ लिने चेतनाको विकास उसमा भएकै छैन । उत्पादन कति टुक्रे हुन्छ भने सुन्तलाको बोट पनि त्यहीँं, खुर्सानी पनि त्यहीँं, सागपात पनि त्यहीँं, लसुन, प्याज, बेसार, अदुवा पनि त्यहीँ । कृषिको व्यवसायीकरण नहुनुको समस्या भए पनि ठूलो पैमानाम उत्पादन गरेर बजारसम्म पुर्‍याउने उद्यमशीलताको विकास हुन नसक्नु हाम्रो विकासको मुख्य दोष हो ।

समस्या कस्तो छ भने मानौँ, पहाडमा एक जना किसानले तीनवटा भैँसी र एक दर्जन बाख्रा सहजै पाल्न सक्छ । तर उसले त्यस्तो गर्दैन । उसले गर्छ के भने एउटा भैँसी पाल्छ, एउटा बाख्रो पाल्छ, केही कुखुरा पाल्छ । तीनवटा भैँसीलाई पुग्ने घाँस वा अन्य खजाना एउटा भैँसीलाई मात्र खुवाउँछ । मोटो बनाउँछ ।

त्यस्तो गर्दा उसले सामाजिक प्रतिष्ठा कायम गर्छ । फलानाको भैँसी बहुत मोटो छ । गोरु मोटा छन् तर उसलाई थाहा छैन कि त्यही घाँस र खजानाले अतिरिक्त तीनवटा भैँसी पाल्न सकिन्छ । त्यस्तो गर्न सक्दा श्रमको बचत, लागतमा कटौती, मुनाफामा वृद्धि हुन पुग्थ्यो । जसले समग्र उत्पादकत्व वृद्धि हासिल गर्न टेवा पुराउँथ्यो । तर, सांस्कृतिक जडता, सिक्न तत्पर नहुने बानी र उद्यमशीलताको अभावका कारण शताब्दीदेखि विकासको माखे साङ्लोमा नेपाली समाज रुमल्लिइरहेको छ ।

छ : गाउँ छाडेका स्थानीय प्रतिनिधि

आज विकासको माग गर्ने प्रायः यस्तै अभिभावकका सन्ततिहरू छन्, जुन गाउँ छाडेर शहर भासिएका हुन् । पञ्चायतकालका राष्ट्रिय पञ्चायत सदस्य हुन वा प्रधानपञ्च तिनीहरू सबै शहरमा महल ठड्याएर बसे । बहुदलपछि गाउँका अध्यक्ष वा उपाध्यक्ष बनेकाहरूको अवस्था पनि त्यस्तै रह्यो ।

भ्रष्टाचारको स्वतन्त्र छानबिन गर्ने निकाय नै भएन । राज्यशक्तिको चरम दुरुपयोग गरेर व्यक्तिगत स्वार्थमा खर्च गर्दासमेत औँला ठड्याउन समाजले हिम्मत गरेन । समाजको सचेत भनिएको तप्का आफ्नो स्वार्थ परिपूर्तिका लागि गाउँको नेतृत्वमा आउने र त्यसपछि गाउँबाट पलायन हुने विकृति झाँगियो ।

विकास, परिवर्तन र रूपान्तरणबारे सोच्ने सचेत तप्का नै गाउँमा रहेन । अपवादबाहेक त्यस्तो समूह गाउँमा बसेर आवाज बुलन्द गर्न रुचाएन । गाउँको नेतृत्व सम्हालेका नेताहरू नै शहर हिँडेपछि परिस्थिति कस्तो होला ? अझ परिस्थिति कस्तो निर्माण हुँदोरहेछ भने राजनीति गरेर एउटा हैसियत निर्माण गरेका नेताका छोराछोरीहरूले ठूलाठूला अवसर प्राप्त गर्ने रहेछन् । त्यो राजनीतिक लाभमार्फत विदेशका उत्कृष्ट विश्वविद्यालयमा पुग्न पहुँचको निर्माण हुने रहेछ ।

हिँजो पञ्चायतमा मात्र होइन, कांग्रेस, एमाले वा माओवादीसम्म आइपुग्दा यो राजनीतिक लाभको मात्र बढ्दो आकारमा छ । यस्तो तप्काले रोजगारी, नेतृत्वमा पहुँच, सामाजिक लाभदेखि राजनीतिक नियुक्तिसम्मसमेत ठूलठूला अवसर प्राप्त गर्दोरहेछ । यसलाई अर्को भाषामा संरचनात्मक लाभ पनि भन्न सकिन्छ । परम्परागत हिसाबले निर्मित सामाजिक संरचनाले सम्भ्रान्त वर्गलाई स्वत: अनुकूल परिस्थितिको निर्माण गर्ने अनुभवले सिद्ध गरेको छ । त्यो समूह समाजको वास्तविक समस्याभन्दा पश्चिमा विकास मोडलबाट दीक्षित हुने गर्छ ।

समस्याको मूल जडको सैद्धान्तिक आधारमा भन्दा गणितीय आर्थिक मोडलमा उसको रुचि हुन्छ, जसले निकास दिँदैन । यस्तै, स-साना चक्रीय समस्यामा गुजुल्टिएको नेपाली समाजले आर्थिक विकासमा ठूलाठूला अवरोधको सामना गरिरहेको छ । यो लेखमा लेखकले चलनचल्तीमा रहेका पश्चिमा विकास मोडलभन्दा पृथक् यस्तै मसिना केस्रा केलाउने प्रयत्न गरेको छ ।

(त्रिभुवन विश्वविद्यालयबाट विद्यावारिधि गरिरहेका लेखक केसी भूअर्थ राजनीतिमा कलम चलाउँछन् )

प्रकाशित मिति: बुधबार, पुस ६, २०७९ १५:२४