रवि लामिछाने कांग्रेसमै पुग्लान् ?

A+ A A-

रवीन्द्र मिश्रपछि फेरि रवि लामिछाने पत्रकारिता क्षेत्रको जगबाट राजनीतिमा निर्णायक हस्तक्षेप गर्न सफल भएका छन् । समकालीन नेपाली राजनीति, अर्थतन्त्र, कूटनीति, संस्कृतिजस्ता क्षेत्रभित्र रहेका बेथिति, विसंगतिलाई जनमानसमा आक्रामक ढङ्गले प्रस्तुति दिएर छवि निर्माण गरेका दुई पात्रमध्ये रवीन्द्र मिश्र लगभग असफलताको साङ्लोले बाँधिइसकेका छन् । उनको यात्रा पश्चगमन र मरिसकेको राजतन्त्रलाई कहीँ कतै फिर्ता ल्याउन सकिन्छ कि भन्ने कुत्सित मनसायबाट प्रेरित घोर दक्षिणपन्थी रहेको सर्वविदितै छ ।

यता रविको लक्ष्य, नीति, योजना, कार्यक्रम, रणनीति, कार्यनीति के हो भन्ने अझै स्पष्ट छैन । कुनै राजनीतिक आकार नै नभएको दललाई नेपाली जनताले ठूलो अभिमत दिएर संसद्‌मा पठाएका छन् । हुन त लामिछानेसम्बद्ध केही नेताहरू मध्यपन्थी पार्टीको वैचारिक दिशामा अगाडि बढने पनि भनिरहेका छन् । मध्यपन्थ रवीन्द्र मिश्रको जस्तो घोर दक्षिणपन्थी नभए पनि नेपाली कांग्रेसजस्तै दक्षिणपन्थी लाइनको एउटा हाँगा नै हो । भर्खर सम्पन्न निर्वाचनमा प्रदेश तहमा लामिछाने नेतृत्वको राष्ट्रिय स्वतन्त्र पार्टीले उम्मेदवारी खडा नगर्ने जुन धृष्टता गर्‍यो, त्यसले मोटामोटी उनको अगामी दिशाबारे अनुमान गर्न कठिन छैन ।

१० वर्षे जनयुद्ध, २०६२/०६३ को जनआन्दोलन र मधेस आन्दोलनले स्थापित गरेको संघीयताको मूल मर्ममाथि उनले प्रश्न खडा गरेका छन् । त्यस्तै, काठमाडौं महानगरका प्रमुख बालेन्द्र शाहले प्रदेशको प्रत्यक्ष र समानुपातिक दुवै मतदान प्रक्रियालाई अस्वीकार गर्दै प्रदेश खारेजीको पक्षमा आफ्नो स्पष्ट अभिमत जाहेर गरे ।

यसले भर्खर उदाउँदै गरेको युवापुस्ताको नेतृत्वले पछिल्लो राजनीतिक परिवर्तनको उपलब्धिलाई अस्वीकार गर्न खोजेको भान हुँदैछ । अब केही समयपश्चात् लामिछानेको वास्तविक पहिचान हुनेछ । उनले कि त संघीय संरचना स्वीकार गरेर मूलधारमा अडिन प्रयत्न गर्नेछन्, कि त उक्त संरचनाविरुद्ध जनमत खडा गरेर विद्रोही शक्तिको रूपमा संगठन विस्तारको जग हाल्न कोसिस गर्नेछन् ।

गत हप्ता सम्पन्न चुनावको सबै परिणाम घोषणा भइसकेको छ । यो चुनावले समानुपातिक प्रणालीमा नेकपा एमालेलाई ठूलो दलको रूपमा स्थापित गरे पनि नेपालमा दक्षिणपन्थी शक्तिका लागि उत्साहजनक माहौल सिर्जना गरिदिएको छ ।

२०७४ को चुनावमा साढे २ प्रतिशतवरिपरि मत प्राप्त गरेको राष्ट्रिय प्रजातन्त्र पार्टीले यसपटक ५.५८ प्रतिशत मत प्राप्त गर्नु र वामपन्थी भनिएका शक्तिहरूको मत भारी ओरालो लाग्नुले त्यसको छनक दिएको छ । गणतन्त्र, संघीयता र धर्म निरपेक्षताविरुद्ध आवाज बुलन्द गरेको राप्रपाले उत्साहजानक मत प्राप्त गर्नुले पछिल्ला राजनीतिक उपलब्धिहरू जोखिममा पर्दै गएको विषयलाई नजरअन्दाज गर्न सकिँदैन ।

उदाउँदै गरेको मध्यम वर्ग

एक दशकअगाडि यस लेखकको गाउँमा एक वा दुई जना मात्र करोडपतिको लाइनमा मानिसहरू थिए । तर, आज झण्डै १०० सय जना मानिस गरिबबाट मध्यम वर्गमा रूपान्तरण भएका छन् । सापेक्षमा सायद आज देशभरिको अवस्था यही हो । रेमिट्यान्सले निर्माण गरेको यस्तो समाजको दिगोपन कति हुन्छ, त्यो बहसको अर्थशास्त्रीय पाटो हुन सक्छ । तर, त्यसले निर्माण गर्न खोजेको वैचारिक दिशा नेपाली राजनीतिमा कम अध्ययन गरिएको पाटो हो । यस्तो मध्यमवर्गीय शक्ति आर्थिक हिसाबले आत्मनिर्भर हुने हुँदा राजनीतिक निर्णय कसैको करकाप वा जोरजबर्जस्तीभन्दा आफ्नो रुचि, चाहना वा स्वविवेकले लिन्छ । २०७४ को चुनावमा रवीन्द्र मिश्रको पक्षमा यस्तो समूहको मनग्य मत खसेको थियो । यस पटक रवि लामिछानेले त्यो चिट्ठा आफ्नो पक्षमा पारेका छन् ।

तर, निर्माण हुँदै गरेको मध्यम वर्गको मत माओवादीले प्राप्त गर्न सकेको देखिँदैन । क्रान्तिकारी जार्गनको अति सहारा लिनुपर्ने उसको बाध्यतालाई जनताले एकपछि अर्को गर्दै बेवास्ता गरिरहेका छन् । यसबारे उसको मूल नेतृत्व बेखबर छ भन्ने चुनावी मतपरिणामले दिन खोजेको अर्को सन्देश हो ।

गठबन्धनमा माओवादी र समाजवादी (वामपन्थी) लाई चित्त नपार्ने कट्टर कांग्रेसीहरूले उस्तै रङका लामिछानेलाई मत दिएर आफ्नो चित्त बुझाउने कोसिस त गरे, तर उनीहरूलाई नै त्यस्तो निर्णयले घण्टी बजाइदियो ।

यस्तो मध्यम वर्ग मतपरिणाममा एकदम विध्वंसकारी हुन्छ । यो वर्गले सिर्जना गर्ने अनपेक्षित मतपरिणामले सिङ्गो राजनीतिक प्रणालीको जग भत्काउन हमेसा प्रयत्न गर्छ । मुख्य शक्तिको पूजा गर्नु र त्यो शक्तिले आफ्नो पक्षमा काम गरेन भने वैकल्पिक शक्ति निर्माणका लागि वातावरण बनाउने यसको वर्गगत स्वार्थप्रेरित चरित्र हुन्छ । स्वभावैले यसको चरित्र श्रमिक, मजदुर, किसान, पिछडा वर्गभन्दा विकसित र विश्व भू-राजनीति र आपूर्ति शृङ्खलासँग जोडिएको हुन्छ ।

विश्वमा घटेका हरेक घटनासँग क्षणभरमा जोडिएर तत्‌अनुसार आफूलाई परिमार्जन गर्न सक्ने र विचारको निर्माण गर्न सक्ने सचेत र शिक्षित वर्गको यस्तो ठूलो समूह नेपाली समाजको गर्भमा हुर्किरहेको छ । अति शीघ्र परिणाम चाहिने मध्यम वर्ग लामो समयदेखि कांग्रेस एमालेको पक्षमा उभिएको थियो । तिनीहरूको कार्यसम्पादनबाट वाक्क भएपछि यसपटक रवि लामिछानेलाई यस्तो समूहले आफ्नो नायक मानेको छ । किनकि यसको चरित्र स्वयम्‌ नायक स्थापना गरेर आफूअनुकूलको प्रणाली निर्माण गर्नु हो ।

पावर पोलिटिक्समा लय गुमाउँदै गगन

गगन थापा कांग्रेसभित्रको एउटा उदाउँदो नक्षेत्र हुन् भन्नेमा कुनै शंका छैन । बेथितिले थलिएको राजनीतिमा युवापुस्ताका लागि आशाका किरण छर्ने दीपजस्तै हुन् उनी यस बखत । बदलिँदो विश्वलाई गहन ढङ्गबाट नियालेर दृष्टिकोण निर्माण गर्न सक्ने तागत थापाले राख्छन् । अझै अगाडि भन्दा विविध क्षेत्रका विज्ञहरूको राय, सुझाव र सल्लाहमा नीति तथा कार्यक्रम निर्माण गरेर हस्तक्षेप गर्न सक्ने खुबी र आत्मविश्वास छ उनीसँग ।

तर, गठबन्धन निर्माणमा थापासम्बद्ध समूहका गतिविधि नियाल्दा उनी प्रधानमन्त्री देउवाभन्दा बढी अनुदार र परम्परागत कांग्रेस देखिएका छन् । वर्तमान जटिल भू-राजनीतिक प्रतिस्पर्धाले गाँजिरहेको बहुध्रुवीय विश्वमा अमेरिका, भारत र चीनसँगको कूटनीतिक सम्बन्धलाई सन्तुलित ढङ्गबाट अगाडि बढाउन माओवादी-कांग्रेसको गठबन्धन निकै प्रभावकारी हुन सक्थ्यो ।

गठबन्धनले बहुमतप्राप्त गर्दा वाम र लोकतान्त्रिक शक्तिलाई बाह्य शक्तिहरूले पनि स्वीकार्न सक्ने र शक्ति केन्द्रका स्वार्थलाई सन्तुलन कायम राख्न पनि सहजता हुन्थ्यो । तर, चुनावअगाडि थापा समूहको भूमिका सन्देहपूर्ण देखिन्थ्यो । माओवादीको ठूलो पङक्तिले यसबारे चौतर्फी आवाज बोलिरहेको स्पष्ट नै छ ।

हुन त माओवादीले अँगाल्ने अर्थ, कूटनीति, सुरक्षा र राजनीतिक मामिला कांग्रेसको भन्दा पृथक् छ । त्यसैलाई मूल आधार मानेर गगन समूह रणनीतिक योजनाका साथ अगाडि बढेको देखिन्छ । सामाजिक सञ्जाल मुख्यतः ट्विटरतिर कांग्रेसनिकट बुद्धिजीवीहरूका मतलाई नियाल्ने हो भने पनि त्यसको छनक मिल्छ । गठबन्धन भए पनि यो तप्काले माओवादी र यसको मुख्य नेतृत्वलाई निसाना साँधेर दिएका अभिव्यक्तिलाई कम आकलन गर्न सकिँदैन । चुनाव प्रचारको समयमा पनि त्यो तप्का थापालगायत विश्वप्रकाश शर्माहरूको प्रचारमा निकै क्रियाशील देखिन्थ्यो ।

खुला बजार अर्थतन्त्र, अमेरिकी नेतृत्वको एक ध्रुवीय उदार विश्व-व्यवस्था, बहुलवादी शासन प्रणाली, कम्युनिस्ट पार्टीसम्बद्ध राजनीतिक विचारधाराविरुद्ध खरो आवाज उचाल्ने एउटा बौद्धिक तप्काको ध्रुवतारा हुन् थापा यतिखेर । अमेरिका तथा युरोपका उत्कृष्ट शैक्षिक संस्थाबाट प्रशिक्षित यस्तो तप्का लोकतान्त्रिक मूल्यमान्यताविरुद्धका सबै खाले हर्कतविरुद्ध कडाइपूर्वक उभिने मत राख्ने जिकिर गर्छ ।

नेपालमा २०७४ को निर्वाचनको सेरोफेरोमा वामपन्थीहरूको पक्षमा जुन ऐतिहासिक जनमत प्राप्त भयो, त्यसले त्यस्ता बौद्धिक तप्का र कांग्रेसको राजनीतिक नेतृत्वलाई पनि त्रसित पार्नु स्वाभाविक थियो । यधपि वामपन्थी दलहरू आन्तरिक खिचतानीका कारण आफैँ विघटनको सिकार भए । गगन थापा त्यस समूहका लागि एउटा तिलस्मी नेतृत्व बनेर उदाउँदै थिए ।

आफ्नै पार्टीभित्र शेरबहादुर देउवाको नेतृत्वलाई चुनौती खडा गर्दै समग्र राजनीतिको बागडोर हातमा लिने गरी रणनीतिक लक्ष्यका साथ अगाडि बढेका थापालाई वामपन्थी राजनीतिमा चुनौती दिने भरपर्दो नेता देखिएको छैन । यस्तो अवस्थामा माओवादी- कांग्रेस गठबन्धनलाई व्यवस्थित गर्दै बहुमत प्राप्त गरेर पार्टीको नेतृत्व आफ्नो पोल्टामा आउन सक्ने वातावरण सिर्जना गर्न सकेको भए नेपाली राजनीतिले कोल्टे फेर्न सक्थ्यो । थापा सर्वमान्य नेताको रूपमा स्थापित हुन सक्ने अनुकूल वातावरण तयार हुन्थ्यो । परिणामत: वामपन्थी र उदारवादी दुवै खेमाको राजनीतिक नेतृत्व काँधमा आउन सक्थ्यो ।

तर, उनका सन्देहास्पद गतिविधिले वामपन्थी मात्र होइन, उनकै दलभित्रको ठूलो तप्का उनीप्रति झन् अनुदार छ । प्रधानमन्त्रीको रहर गरे पनि त्यो माओवादीको सहमतिबिना सम्भव छैन । उनले चाल्ने हरेक चालको वामपन्थी नेतृत्वले निगरानी राखिरहेको छ । देउवा स्वयम्‌ उनको प्रगतिमा काँडेतार बनेर आउने निश्चित छ । शक्तिको निर्माण आफूवरिपरि हुँदैगर्दा त्यसको पहिचान र सुव्यवस्थित परिचालन गर्न सकिएन भने त्यसको आयु लामो हुँदैन । शक्ति राजनीति (पावर पोलिटिक्स) मा थापाले यहाँनेर कट्टर कांग्रेस बन्ने नाममा अवसर गुमाउन पुगेका छन् ।

रवि लामिछाने नेतृत्वको राष्ट्रिय स्वतन्त्र पार्टीले यसपटक नेपाली राजनीतिमा जबर्जस्त हस्तक्षेप गर्‍यो । तर, यसको आयु कति हो र यसले हाँगाबिँगा कति परसम्म फैलाउन सक्छ, अहिले नै भन्न सकिँदैन । पार्टी संस्थागत हुन तीन प्रक्रिया अनिवार्य पार गर्नुपर्छ । पहिलो, चुनावमा कम्तीमा दुईपटक भाग लिएपछि त्यसको वास्तविक आकार कस्तो हुन्छ भन्ने अनुमान गर्न सकिन्छ ।

दोस्रो, आन्तरिक पार्टी निर्वाचन वा महाधिवेशनमार्फत संगठन र विचार संस्थागत गरेर आउनुपर्छ । तेस्रो, लेनिनवादी संगठनात्मक प्रणालीअन्तर्गत सेनाको निर्माण तथा उक्त सेना पार्टीमातहतमा रहेर पार्टी र देशको सेवा गर्छ । लामिछानेको पार्टी संगठन निर्माणको प्रारम्भिक चरणमा रहेको र तीनमध्ये कुनै पनि साधनको प्रयोग नगरेका कारण यसको भविष्यबारे ज्योतिषी गर्नु सान्दर्भिक नहुन सक्छ ।

तथापि परिस्थितिले गगन थापा र रवि लामिछानेलाई एक ठाउँमा ल्याउने प्रशस्त आधारहरू निर्माण गर्दैछ । लामिछानेले मध्यपन्थी राजनीतिक दर्शन अपनाउने भने पनि नेपाली समाजको वर्ग बनावट अझै त्यसका लागि तयार भइसकेको छैन । माथि उल्लेख गरिएझैँ मध्यम वर्ग निर्माणको चरणमा भए पनि यसले परिपक्व र संस्थागत रूप लिइसकेको छैन । दक्षिणपन्थी वा मध्यपन्थी विचार बोक्नका लागि कांग्रेस र त्यसको वैचारिक अगुवाइका लागि गगन थापा र विश्वप्रकाश शर्मा मौजुदा छन् ।

लामिछानेसँग जुन संगठन र शक्ति निर्माण हुन खोजिरहेको छ, त्यो एकदम काँचो र प्रतिशोधमा जन्मिएको हो ।

रविका दुवै ढोका बन्द

मानिसहरू एक/डेढ दशकको अन्तरालमा नयाँ स्वाद खोजिरहेका हुन्छन । पुराना दलले दिन नसकेको सेवासुविधाबाट निसास्सिएर उनीहरू विकल्पबारे सोचिरहन्छन् । २०६४ सालमा माओवादी विकल्प पनि यसैको परिणति थियो । अहिले सूचना प्रविधिले हिमाल, पहाड र तराईका दूरदराज छिचोलिसकेको छ । स-साना घटनाहरूमाथि सामाजिक सञ्जालमा सयौँ कोणबाट चर्चापरिचर्चा हुने गर्छ । त्यसलाई जनताले नियालिरहेका छन् ।

परिस्थिति र कालक्रमले नेपाली राजनीतिको दक्षिणपन्थी धारको नेतृत्वका मूल अगुवाको रूपमा गगन थापा र त्यसको सहयोगीको रूपमा रवि लामिछाने एक ठाउँमा उभिने प्रशस्त आधारहरू राजनीतिको गर्भभित्र हुर्कंदैछन् । सँगै भू-राजनीतिले पनि दुवैलाई एकै ठाउँमा रहेर वामपन्थी शक्तिका विरुद्ध उभिन सक्ने आधार पनि खडा गर्नेछ ।

-कार्यकर्ताहरूलाई भन्दा जनताले सामाजिक सञ्जाललाई विचार निर्माण र मत निर्माणको आधार तय गर्दै गरेको आभास मिल्छ । यसलाई व्यवस्थित उपयोग गर्न रवि लामिछाने सफल भए । मतदान गर्न हिँडेको मानिस बीचबाटोमा पुग्दा मत बदल्न पुग्यो । त्यस्तो मत कांग्रेस-एमाले-माओवादीको परम्परागत मत थियो ।

चरम असन्तुष्टिलाई जनताले मतमार्फत व्यक्त गरिदिए । तर, राजनीति निकै क्रूर र आततायी पनि हुन्छ । जनताले २०६४ सालमा माओवादीलाई लामिछानेको राष्ट्रिय स्वतन्त्र पार्टीभन्दा निकै ठूलो अभिमत दिएका थिए । माओवादी 'बुलेट र ब्यालेट' दुवै माध्यमबाट जनअनुमोदित हुन सफल भएको थियो । तर हजारौँ जनमुक्ति सेना, लाखौँको संख्यामा ‘वाईसीएल’ र त्यही संख्यामा रहेको पूर्णकालीन कार्यकर्ता त्यो पनि उच्च बलिदानी र त्यागको गर्भबाट हुर्किएका कार्यकर्ता हुँदासमेत माओवादीले आफूलाई जोगाउन सकेन । तसर्थ शक्ति राजनीति (पावर पोलिटिक्स) को भ्रमपूर्ण यथार्थलाई पहिचान गर्न नसक्दा आउने परिणाम बुझ्न माओवादी नै काफी छ ।

पहिलो कुरा, यसपटक प्राप्त गरेको सहानुभूतिको मत अर्कोपटक पुनः लामिछानेले प्राप्त गर्ने छैनन् । मूलधारका कुनै पनि दलहरू यति आक्रामक ढङ्गले राष्ट्रिय स्वतन्त्र पार्टीको उदय हुनेछ भनेर सोचेका समेत थिएनन् । परिणामले उनीहरू तीनछक परे, जसरी २०६४ मा माओवादीले प्राप्त गरेको सफलताजस्तै ।

यसपटक मुख्यतः कांग्रेसको ठूलो मत ‘घण्टी’मा स्विङ भयो भने पहिलोपटक मताधिकार प्राप्त गरेको युवापुस्ताले पनि लामिछानेलाई अनुमोदन गर्‍यो । एमाले र माओवादीको जनाधार त्यति खस्केको देखिँदैन । किनकि वामपन्थी मतहरू ज्यादा संगठित त सैद्धान्तिक हुने गर्छन् । गठबन्धनमा माओवादी र समाजवादी (वामपन्थी) लाई चित्त नपार्ने कट्टर कांग्रेसीहरूले उस्तै रङका लामिछानेलाई मत दिएर आफ्नो चित्त बुझाउने कोसिस त गरे, तर उनीहरूलाई नै त्यस्तो निर्णयले घण्टी बजाइदियो ।

तर, आगामी दिनमा यसलाई प्रत्येक दलहरूले सच्याउने निश्चित छ । अझै वामपन्थी दलहरूले यसलाई मुख्य शिक्षाको रूपमा ग्रहण गरेका छन् । ती दलभित्रका युवाहरू चर्को राजनीतिक हस्तक्षेपको तयारीमा छन् । राष्ट्रिय स्वतन्त्र पार्टीले राष्ट्रिय राजनीतिमा सशक्त उपस्थिति जनाए पनि आगामी दिनमा यसको बाटो त्यति सहज र फराकिलो छैन । कांग्रेसले आफ्नो परम्परागत मतलाई संरक्षण गर्दा र वामपन्थी दलहरूले संगठन विस्तार गर्दा लामिछानेको पार्टी खुम्चिएर मजदुर किसान पार्टी, जनमोर्चाको अवस्थामा पुग्ने सम्भावनालाई नकार्न सकिँदैन ।

यस्तो अवस्थामा राजनीतिक, वैचारिक, सांगठनिक कार्यदिशाको प्रतिकूलता राष्ट्रिय स्वतन्त्र पार्टीले सामना गर्नुपर्नेछ । हुन त देश विकास गर्न कुनै वाद चाहिँदैन भन्ने पनि यदाकदा सुन्ने गरिन्छ तर राजनीतिशास्त्रमा त्यस्ता बहसहरू स्वयम्‌ अराजनीतिक बहस हुन् । कथंकदाचित् त्यस्ता मानिसहरूले राजनीतिको बागडोर सम्हाले भने देश झन् भयानक दुर्घटनाको सिकार हुन्छ ।

दोस्रो, लामिछानेले सरकारबाहिर बसेर प्रतिपक्षको भूमिका खेल्ने कोसिस गरे पनि त्यसले कति सार्थकता पाउँछ भन्ने हो । गगन थापाले आफ्नो दलभित्र मुख्य नेतृत्व सम्हाल्दा त्यसको सिधा असर लामिछानेलाई पर्नेछ । दलको नेतृत्व नपाएको खण्डमा पार्टीभित्र वा बाहिर प्रतिपक्षको भूमिकामा थापाको क्रियाशीलता अरु सशक्त हुनेछ । सँधैजसो नेता र दललाई गाली गरेर अब लामिछानेको राजनीति पार लाग्दैन । जनताले डेलिभेरी पोलिटिक्सको अपेक्षा गर्दा गाली राजनीतिले आफैँलाई सबैभन्दा छिटो समाप्तिको दिशातिर लैजान्छ भन्ने पक्कै लामिछानले बुझेको हुनुपर्छ । संसद्‌ र सडकमा खरो उत्रने आकांक्षाले पनि त्यसलाई थापा नेतृत्वले निस्तेज पार्ने सम्भावना प्रवल छ । किनकि लामिछानेको उदय र यसले कांग्रेसमा पार्ने दीर्घकालीन प्रभावबारे थापा समूह निकै सचेत छ ।

यहाँनेर ख्याल गर्नुपर्ने अर्को कटु सत्य के हो भने १३ लाख हार्डकोर मतदाता भएको माओवादी त सुनिश्चित भविष्यका लागि एमालेसँग एकता गर्न बाध्य भयो भने कांग्रेस मत निर्मित लामिछानेको टड्कारो बाध्यताको भविष्य झन् टाढा छैन । हेर्दा, सुन्दा र लेख्दा पूर्वाग्रहले प्रेरित देखिए पनि बाध्यात्मक यथार्थले नेतालाई धकेल्ने त्यतै हो । हामी चाहन्छौँ, लामिछानेका त्यस्तो दुर्दशायुक्त अवसान नहोस् ।

परिस्थितिले अन्ततः रविलाई कांग्रेसको कित्तामा धकेल्न सक्ने प्रशस्त आधार निर्माण हुँदैछन् । अहिले प्राप्त गरेको मतको विशाल हिस्सा कांग्रेसको हुनु, वैचारिक हिसाबले मध्यपन्थी दक्षिणपन्थको बाटो समात्नु, धर्म, संस्कार र आचरणमा कांग्रेससँग निकट हुनु, राजनीतिक परिवर्तनको मूल उपलब्धि संघीयतामा पनि कांग्रेससँगको एउटा तप्कासँग निकट हुँदा यसको सहकार्य आगामी दिनमा कांग्रेससँग हुने सम्भावना प्रवल छ । तथापि, गणतन्त्र, संघीयता र धर्मनिरपेक्षताको मुद्दामा विपक्षमा उभिए भने लामिछाने रवीन्द्र मिश्रको पदचाप पछयाउँदै साझा पार्टीको राप्रपामा विलयजस्तै आगामी दुई चुनावसम्म राजेन्द्र लिङ्देनमा समाहित हुन पुग्ने सम्भावना पनि उत्तिकै छ । तर, लामिछानेले यस्तो कृतघ्नता पक्कै अपनाउने छैनन् । कम्तीमा कांग्रेसजत्तिकै प्रगतिशील मुद्दामा उभिन प्रयत्न गर्नेछन् ।

नेपाली राजनीतिको वैचारिकी

नेपाली राजनीतिको वैचारिक पृष्ठभूमि निम्न किसान वर्गीय भू-धरातल हो । उद्योगधन्दा कलकारखानामा काम गर्ने कामदार/मजदुर/श्रमिकको पृष्ठभूमि पनि किसान हो । उद्योगधन्दा कलकारखाना बन्द भयो भने ऊ रोजगारी सुनिश्चितताका लागि हडताल गर्न सडकमा होइन कि खेतीकिसानी गर्न गाउँ वा रोजगारीका लागि विदेश पुग्छ । स-सानो टुक्रा बारी वा खेत उसको नाममा गाउँ (हिमाल/पहाड/तराई/मधेस) मा पुर्ख्यौली सम्पत्तिको रूपमा रहेको हुन्छ ।

टुक्रे मानसिकताको यस्तो किसान वा मजदुर वर्गको धेरै ठूलो महत्त्वाकांक्षा वा सोचविचार हुँदैन । दम्भ, घमण्ड र प्रतिशोधको विकास यस्तो वर्ग धरातलले निर्माण गर्छ । राजनीतिक हिसाबले सकेसम्म अरुको नेतृत्व अस्वीकार गर्ने, आफ्नै नेतृत्वमा दल खोल्न तम्सिने र कसै नसकेपछि लत्रिने, आत्मसमर्पण गर्ने वा विलय हुने यसको अन्तरनिहित विशेषता हो ।

नेपाली राजनीतिमा उदाएका र अस्ताएका हरेक राजनीतिक दलको पृष्ठभूमि नियाल्ने हो भने उल्लेखित वैचारिक पृष्ठभूमि स्पष्ट झल्किन्छ । विशाल भुगोल, विशाल जनसंख्या र विशाल औधोगिक उत्पादनले विशाल चेतनायुक्त नेतृत्व पैदा गर्छ । किनकि उसले हल गर्नुपर्ने भूमिका पनि सोही स्तरको हुन्छ । अटोमन साम्राज्यदेखि ब्रिटिस साम्राज्य हुँदै आजको अमेरिका र चीन तथा लेनिन, स्टालिनदेखि माओसम्मको पृष्ठभूमिले यसलाई पुष्टि गर्न मद्दत गर्छ । यस्तो सुविधा नेपालका लागि उपलब्ध छैन ।

त्यस्तै, नेपालको सन्दर्भमा मात्र वैकल्पिक राजनीतिका लागि अभ्यास गरेका बाबुराम भट्टराई, रवीन्द्र मिश्र, स्वागत नेपाल, उज्वल थापा, गोपाल किराँती, भरत दाहाल, मोहन वैद्य, कमल थापादेखि हरेक स्तरमा ससाना राजनीतिका पसल खोल्ने निम्नकिसान वर्गीय धरातलका नेतृत्व छ्यापछयाप्ती भेटिन्छन् । यसर्थ लामिछाने नेतृत्वको राष्ट्रिय स्वतन्त्र पार्टीको विचार नेतृत्व निर्माण पनि यही सेरोफेरोबाट भएको देखिन्छ । जसको आयु छोटो हुन्छ । अहिले लामिछानेको पक्षमा देखिएको शक्ति उनी कमजोर बनेको अवस्थामा पुनः एमाले, कांग्रेस, माओवादीमा फर्कनेमा कुनै द्वविधा छैन ।

आगामी चुनावको यस्तै अनेक परिवेशले रवि लामिछाने र गगन थापाको गठबन्धन सम्भव देखिँदैछ । प्रकारान्तरले यसले नै पार्टी एकताको रूप लिन सक्छ ।

यसर्थ परिस्थिति र कालक्रमले नेपाली राजनीतिको दक्षिणपन्थी धारको नेतृत्वका मूल अगुवाको रूपमा गगन थापा र त्यसको सहयोगीको रूपमा रवि लामिछाने एक ठाउँमा उभिने प्रशस्त आधारहरू राजनीतिको गर्भभित्र हुर्कंदैछन् । सँगै भू-राजनीतिले पनि दुवैलाई एकै ठाउँमा रहेर वामपन्थी शक्तिका विरुद्ध उभिन सक्ने आधार पनि खडा गर्नेछ ।

भू-राजनीतिको खेलमा चीन र अमेरिकाबीचको शक्तिसंघर्षले कडा टकरावको परिस्थिति पैदा गर्दा उदार विश्व व्यवस्था, बजार अर्थतन्त्र, लोकतन्त्रको जगेर्ना, बहुलवाद र निरंकुश अधिनायकवादी चिनियाँ कम्युनिस्ट पार्टीको प्रभाव विस्तारविरुद्ध नेपालका लोकतान्त्रिक भनिने शक्तिहरूबीच सहकार्य वा एकताको परिस्थिति आउनेछ । यो कसैको चाहना, आग्रह, पूर्वाग्रह वा मनोगत लहडको विषय नभएर विश्व तथा घरेलु राजनीतिले पैदा गरेको बाध्यात्मक परिस्थितिको उपज हुनेछ ।

जकडिएको भू-राजनीति र शक्ति राजनीतिलाई के लामिछाने र उनका सहयोगीहरूले समयमै बुझेर प्रति-रणनीतिका साथ अगाडि बढदै वैकल्पिक राजनीतिको धारलाई सुदृढ र संगठित आकार देलान् ? त्यसमा शंका नै छ ।

स्पष्ट वैचारिक धार नभएका लामिछाने उग्र राष्ट्रवादको नारा हावी बनेको अवस्थामा केपी ओली नेतृत्वको पार्टीमा समेत जाने आधार तयार हुन सक्छ । किनकि यस्तो वातावरण र परिस्थिति सिर्जना गर्न वर्तमान एमाले नेतृत्व अनुभवसिद्ध छ ।

मध्यावधि निर्वाचनको सम्भावना

देश मध्यावधि निर्वाचनमा जाने हो कि भन्ने खतरा पनि राजनीतिक वृत्तमा देखिँदैछ । गठबन्धनले यसपटक देउवा वा अन्य कसैलाई पाँच वर्षका लागि एकल प्रधानमन्त्री दिनेवाला छैन । कांग्रेसलाई आलोपालोमा पहिला प्रधानमन्त्री दिँदा बेइमान गर्छ कि भन्ने माओवादीलाई चिसो पसिरहेको छ । त्यही भएर नै प्रचण्डलाई गठबन्धनको पहिलो प्रधानमन्त्री दिनुपर्छ भनेर माओवादी नेताहरूले बाक्लै बोलिरहेका छन् ।

कांग्रेसभित्रको गगन-शेखर समूहले गठबन्धनप्रति निर्माण गरेको शंकास्पद गतिविधिले माओवादी सशंकित छ नै । जसले गर्दा विश्वासको संकट चर्कोसँग गुम्सिएर बसेको छर्लङ्ग छ । यस्तो अवस्थामा देश कानुनी प्रक्रियालाई अवलम्बन गर्दै मध्यावधि निर्वाचनमा गयो भने यसपटक वामपन्थी दलहरूको बीचमा गठबन्धन बन्ने आधारहरू बलियो गरी खडा भएका छन् । माओवादी-एमाले गठबन्धनजस्तो माओवादी-कांग्रेस गठबन्धन सशक्त र एकमतका साथ अगाडि बढ्न सकेन । जुन २०७४ सालको निर्वाचन र यसपालिको आँकडाले स्पष्ट पारेको छ ।

अर्को सवाल विजातीय तत्त्वहरूबीचको तालमेल जतिसुकै प्रयत्न गरे पनि माझिएर अगाडि बढ्न सक्दैनथ्यो । माओवादीले सर्लक्कै भोट कांग्रेसलाई दिनु र कांग्रेसले नदिनुको मुख्य कारण वैचारिक र सांगठनिक स्वरूपको अन्तर पनि हो ।

प्रधानमन्त्रीको भुत चर्को गरी सवार गरेको थापाको मानसिकताले यो कटु यथार्थलाई गहिरो गरी तौलिरहेको छ । नेपथ्यमा चुनावअगाडि वा पछाडि सुनिएको तर्क थियो कि गगन थापालाई प्रधानमन्त्रीको उम्मेदवारमा अगाडि सारिएको भए कांग्रेसी मत 'स्विङ' नहुने र लामिछानेको उदय रोकिने सम्भावना रहन्थ्यो । यसले गगन थापाको महत्वाकांक्षामा आगोमा घ्यु थपेको छ । वामपन्थी दल भनेपछि घृणा गर्ने परम्परागत कांग्रेसी मतदाताले थापाको अनुपस्थितिमा विकल्प स्वरूप घण्टीमा मत दिए । ‘दिए कांग्रेसलाई देऊ, नत्र घण्टीलाई देऊ’ भन्ने अभियान भित्रभित्रै कांग्रेसी नेताहरूले नै सञ्चालन गरेका थिए ।

आगामी चुनावको यस्तै अनेक परिवेशले रवि लामिछाने र गगन थापाको गठबन्धन सम्भव देखिँदैछ । प्रकारान्तरले यसले नै पार्टी एकताको रूप लिन सक्छ । दुईबीच व्यक्तित्वको टकराव देखिए पनि राजनीतिमा इतिहासले दिएको शिक्षा के हो भने एउटा चरण पार गरेपछि त्यस्ता टकराव मत्थर हुँदै दलहरू एकआपसमा एकजुट हुन पुगेका छन् । शेरबहदुर देउवा, वामदेव गौतम, बाबुराम भट्टराई, रवीन्द्र मिश्र, विजय गच्छदार वा अन्य थुप्रै नेताहरूको इतिहासले व्यक्तित्व टकराव र तिनीहरूको बहिर्गमन तथा आगमनको सन्दर्भलाई पुष्टि गर्छ । @rajgovindakc

(त्रिभुवन विश्वविद्यालयबाट विद्यावारिधि गरिरहेका लेखक केसी भूअर्थ राजनीतिमा कलम चलाउँछन् )

प्रकाशित मिति: सोमबार, मंसिर २६, २०७९ १५:१२