भुटानी नरेशले गिरिजाप्रसाद कोइरालालाई पठाएको त्यो रातो ब्रिफकेस

A+ A A-

भर्खरै सकिएको प्रदेशसभा तथा प्रतिनिधिसभा सदस्य निर्वाचनको चुनावी खर्चको हिसाबकिताब हुँदैछ । दल र उम्मेदवारहरूले यो चुनावमा कति खर्च गरे ? त्यो खर्च कहाँबाट जुट्यो ? चुनावी चन्दा वा सहायता दिने को थिए ? बिस्तारै खुल्दै जाला ।

यो रिपोर्टमा भने हामी २८ वर्षअघि तत्कालीन प्रधानमन्त्री गिरिजाप्रसाद कोइरालाले गैरकानुनी रूपमा लिएको चुनावी चन्दाको खुलासा गर्दैछौँ ।

नेपाली कांग्रेसभित्रको अन्तरकलहले अप्ठेरोमा परेपछि कोइरालाले २६ असार २०५१ मा प्रतिनिधिसभा विघटन गरेका थिए । २९ कात्तिकका लागि मध्यावधि चुनावको मिति तोकिएको थियो । प्रस्ट बहुमत हुँदाहुँदै मध्यावधि निर्वाचन गर्न लागेका कोइरालाको पार्टीभित्र र बाहिर चर्को आलोचना भइरहेको थियो ।

त्यतिबेला कोइरालासामु दुई चुनौती थिए । पहिलो, गुटबन्दी झाँगिएर थिलोथिलो भएको पार्टीलाई घात–अन्तर्घातबाट जोगाएर पुनः बहुमतमै फर्काउनुपर्ने पिरलो थियो । अर्काे, आन्तरिक रूपमा कुनै लेबी नउठ्ने पार्टीलाई चुनावी खर्चको जोहो गर्नुपर्ने थियो ।

ठीक त्यसैबेला भुटानी शरणार्थी समस्या उत्कर्षमा पुगेको थियो । देश निकाला भएका नेपालीभाषी भुटानी पूर्वी नाकाहुँदै झापा र मोरङमा ओइरिएका थिए । त्यहाँ बनाइएका अस्थायी शरणार्थी शिविर भरिभराउ थिए । वार्ता–संवादमार्फत भुटानी शरणार्थी स्वदेश फिर्ता पठाउनुपर्ने दायित्व बोकेका तत्कालीन प्रधानमन्त्री कोइरालाले त्यही बेला तत्कालीन भुटानी नरेश जिग्मे सिङ्गे वाङ्चुकसँग चुनावी चन्दा मागेको खुलेको हो ।

कोइरालाले २००७ सालको क्रान्तिका सेनानी श्यामकुमार तामाङलाई दूत बनाएर चन्दा माग्न थिम्पु पठाएका थिए । तामाङसँग वाङ्चुकको दार्जिलिङ हुँदादेखिकै पुरानो चिनजान थियो । भुटानी नरेश वाङ्चुक दार्जिलिङको सेन्ट जोसेफ कलेजमा पढेका हुन् । वाङ्चुक तामाङका भतिज दीपकका साथी थिए । त्यही निकटताले तामाङ र वाङ्चुकको निकटको सम्बन्ध थियो । त्यो थाहा पाएपछि कोइरालाले आफूलाई बालुवाटार बोलाएर थिम्पु पठाएको तामाङले यस संवाददातासँग बताएका थिए । कोइरालाले तामाङलाई भनेका थिए, ‘श्यामजी, चुनाव लड्न पार्टीसँग पैसा छैन । भुटानी राजासँग तपाईंको राम्रो सम्बन्ध रहेछ । गएर शरणार्थी समस्याबारे पनि कुरा गर्नू । भुटानी राजा धनी छन्, चुनावका लागि सहयोग मागिदिनुपर्‍यो ।’ त्यो भेटमा सुशील कोइरालासमेत साथै थिए ।

गिरिजाप्रसाद कोइराला र तामाङ २००७ सालको सशस्त्र क्रान्तिमा संगसँगै थिए । तामाङ तत्कालीन जनमुक्ति सेनाका मुख्य कमाण्डरद्वय पुरन सिंह र जीबी याक्थुम्बासँग निकट रहेर काम गरेका माथिल्लो तहका सेनानी हुन् । क्रान्तिकालका तीन महिना प्रजातन्त्र सेनानीहरूको आर्थिक व्यवस्थापनको पाटो उनैले सम्हालेका थिए । विराटनगर आक्रमणका बेला कोइराला र तामाङ एउटै मोर्चामा थिए । क्रान्तिपछि रक्षा दलहुँदै नेपाल प्रहरीमा समायोजन भएका तामाङ प्रहरी उपरीक्षकसम्म पुगेर सेवानिवृत्त भएका थिए ।

२००७ सालको क्रान्तिका सेनानी श्यामकुमार तामाङले भनेका छन्– भुटानका कृषिमन्त्रीले दिएको त्यो रातो ब्रिफकेस घरको माथिल्लो तलाको बाकसभित्र लुकाएर राखेँ । गिरिजाबाबु १ करोड आईसी छ भन्थे । मैले त खोलेर पनि हेरिनँ । यति गोप्यसँग राखेँ कि श्रीमतीलाई समेत थाहा दिइनँ ।

‘गिरिजाबाबुको आग्रह टार्न नसकेर भुटानी नरेश भेट्न म थिम्पु गएँ,’ रेकर्ड गरिएको एउटा लामो कुराकानीमा तामाङले यस संवाददातासँग भनेका छन्, ‘भुटानी शरणार्थीको समस्याबारे त भनौँला तर सम्बन्धमा समस्या आइरहेका बेला अर्को देशको राजासँग चुनावी चन्दा पो कसरी माग्ने होला ? वाङ्चुकलाई भेट्नु अघिल्लो रात अबेरसम्म यो कुराले मलाई पिरोल्यो ।’

दरबारमा तामाङलाई स्वागत गर्दै वाङ्चुकले आत्मीयता देखाएका थिए । दार्जिलिङ पढ्दाको समय स्मरण गरेका थिए । त्यो वान टू वान भेटमा वाङ्चुकले मनको कुरा खोलेको तामाङले बताएका छन् । भुटानी नरेशको भनाइ थियो, ‘नेपाल सरकार र नेताहरू आफूलाई बडो स्वतन्त्र र स्वाभिमानी ठान्छन् । भुटानलाई एक दिन भारतले सिक्किम बनाउँछ भन्ने हल्ला फिँजाउँछन् । तर, त्यस्तो भयो भने नेपालचाहिँ सुरक्षित होला ? त्यो रोग त नेपालमा पनि सर्ला । बरू नेपाल र भुटान मिलेर काम गर्नुपर्छ । हामी नुन–खुर्सानीमा समेत भारतसँग निर्भर छाैँ । त्यो निर्भरता नहटाई हाम्रो स्वाभिमान दह्रो हुँदैन ।’

नेपाल र भुटानले महत्त्वपूर्ण विषयमा एकजुट भएर अघि बढ्नुपर्ने उनले धारणा राखेका थिए । वाङ्चुकसँग तामाङको भुटानी शरणार्थीबारे पनि कुरा भयो । तर, दुई देशबीचका समस्या समाधान मात्र होइन, दीर्घकालीन रणनीति बनाउन नेपालका प्रधानमन्त्रीसँग गोप्य छलफल गर्न चाहेको बताएका थिए । तामाङले थिम्पुबाटै फोन गरेर भुटानी नरेशको प्रस्ताव सुनाएका थिए ।

त्यतिबेला नेपालका तर्फबाट नयाँ दिल्लीमा चक्रप्रसाद बाँस्तोला राजदूत थिए । भारतस्थित नेपाली राजदूतले भुटानसमेत हेर्थे । भारततर्फ धेरै ढल्किएकाले उनलाई ओहोदाको प्रमाणपत्र पेस गर्नसमेत समय नदिएको वाङ्चुकले तामाङसँग सुनाएका थिए ।

वाङ्चुकले भुटानी शरणार्थीलाई क्याम्प बनाएर नराख्न सुझाव दिँदै भनेका थिए, ‘संयुक्त राष्ट्रसङ्घमा शरणार्थीको गिरोह हुन्छ, उनीहरू १ लाख मान्छे नभई फुलफेज शरणार्थीको मान्यता दिँदैनन् । गिरोहले त्यति पुर्‍याउने ठेक्का लिएकाले समस्या लम्बिँदै गएको हो । यो कमाइ खाने भाँडो हो, समस्या समाधान गर्दैनन् उल्टै लथालिङ्ग पारेर छाड्छन ।’

नेपालका प्रधानमन्त्रीसँग गोप्य वार्ताका लागि वाङ्चुक कतिसम्म इच्छुक थिए भने उनले कोइरालाले खाने मेनुसमेत सोधेका थिए । भारतले थाहा नपाउने गरी गोप्य रूपमा वार्ता गर्ने भुटानी नरेशको प्रस्तावबारे कोइरालाले परराष्ट्र मामिला सल्लाहकार यदुनाथ खनाललगायतसँग परामर्श पनि गरेका थिए । खनालले त्यस्तो गोप्य वार्ताले नेपाल–भारत सम्बन्ध बिग्रिने भन्दै बलियो कूटनीति गर्न सुझाएका थिए ।

‘त्यति गम्भीर कुरा भइरहेका बेला अब चुनावी खर्चको कुरा कसरी गर्ने ? मलाई भित्रभित्रै लाज लागिरहेको थियो । तैपनि, पार्टीका नेता प्रधानमन्त्रीको कुरा राखिदिनै पर्ने भयो,’ तामाङ स्मरण गर्छन् । उनले भूमिका बाँधेर नेपालको राजनीतिबारे चर्चा गरे । २००७ सालको क्रान्तिले कसरी भारतीय शरणमा पुगेका राजालाई ससम्मान स्वदेश फर्कायो भन्ने इतिहास सुनाए । नेपालको प्रजातन्त्र तथा संवैधानिक राजतन्त्रबारे पनि चर्चा गरे । अन्तिममा मात्र भनेका थिए, ‘कांग्रेसले छिमेकी राष्ट्राध्यक्षको सद्भाव चाहेको छ । चुनाव खर्चिलो हुँदै गएकाले केही सहयोगको अपेक्षा गरेका नेताहरूले छन् । हाम्रा प्रधानमन्त्रीले यो चुनावमा तपाईंको सहयोग चाहनुभएको छ ।’ त्यतिभन्दा आफूलाई निकै लाज लागेको तामाङले स्मरण गरेका छन् ।

वाङ्चुकले तामाङलाई थप लज्जित बनाएनन् । भुटान नेपालभन्दा कमजोर र गरिब रहेको पृष्ठभूमि बाँध्दै उनले भनेका थिए, ‘ठीकै छ । म तपाईंका प्रधानमन्त्रीलाई निराश पार्दिनँ । विचार गर्नेछु ।’

नभन्दै अर्को महिना भुटानका कृषिमन्त्री नेपाल भ्रमणमा आए । उनले तामाङलाई शेराटन होटल ‍(हालकाे एभरेस्ट ) मा बोलाएर भने, ‘तपाईंले राजासँग पैसाको कुरा गर्नुभएको रहेछ । मैले ल्याएको छु ।’ उनले प्रधानमन्त्रीले पैसा बुझ्लान् कि नबुझ्लान् भनेर सोधिदेओस् भन्ने चाहेका थिए । तामाङले कोइरालालाई फोन गरेर भुटानी मन्त्री चन्दा बोकेर आएको खबर सुनाइदिए । कोइरालाले ती मन्त्रीलाई भेट्न बालुवाटार पठाइदिन भने । भुटानी नरेश वाङ्चुकले रातो ब्रिफकेसमा गिरिजाबाबुलाई पैसा पठाएका थिए । भुटानी मन्त्री बालुवाटार गएर प्रधानमन्त्री कोइरालालाई चुनावी चन्दा बुझाएर स्वदेश फर्किए ।

कोइरालाले के गरे वाङ्चुकको चन्दा ?

भुटानी मन्त्रीसँग बुझेको रातो ब्रिफकेस कोइरालाले धेरै दिन आफूसँग राखेनन् । भोलिपल्टै आफूलाई बालुवाटार बोलाएर सो ब्रिफकेस हात लगाएको तामाङ स्मरण गर्छन् । ‘बालुवाटार पुग्न भ्याएको छैन, गिरिजाबाबुले भन्न थाले– पैसा त आयो, टेन्सन पनि भयो । १ करोड आईसी छ । यो तपाईंले सुरक्षित राखिदिनुपर्‍यो श्यामजी भन्न थाले,’ तामाङले भनेका छन् ।

उनले आफू नेपालगन्ज बस्ने भएकाले लैजानै गाह्रो हुने बताएका थिए । कोइरालाको जवाफ उद्धृत गर्दै तामाङ सुनाउँछन्, ‘कसरी लैजान्छौ, लैजाऊ । सुरक्षित राख्नू, चाहिएपछि माग्छु । तिमीले नलगे अहिले विराटनगरबाट कार्यकर्ता आउँछन् । छामछुम पार्छन् र लैजान्छन् । त्यसैले तिमी लिएर गइहाल ।’ तामाङले बैंकमा खाता खोलेर राख्न सल्लाह दिएका थिए । कोइरालाको भनाइ थियो, ‘चुनावका बेला बैंकमा एकाउन्ट खोले नानाथरी कुरा चल्छन् । विपक्षीले मुद्दा बनाउँछन् । बैंकमा मेरो एकाउन्ट नै छैन । यहाँ राख्ने भनेको पलङमुनि हो । कार्यकर्ताबाट जोगाएर तपाईंले राखिदिनूस् ।’

अप्रकाशित आत्मकथामा तामाङले भनेका छन्– गिरिजाबाबुले त्यति काम गरेबापत धन्यवाद पनि दिएनन् । त्यतिका वर्ष बाकसमा पैसा थन्किँदा म आर्थिक सङ्कटमा गुज्रिरहेको थिएँ । केही त उनलाई पनि थाहा थियो । अहिले केही पैसा चलाऊ, पछि फिर्ता गर्नू भन्न पनि त सकिन्थ्यो नि ! पैसा त हरायो गिरिजाबाबु भनिदिएको भए जेलचाहिँ पक्कै गइँदैनथ्यो ।

तामाङले त्यो रातो ब्रिफकेस बालुवाटारबाट सुन्धारास्थित होटलमा ल्याएर राखे । अर्को दिन रात्रिबस चढेर नेपालगञ्जतर्फ लागे । अवकाशप्राप्त पूर्वउपरीक्षक भएकाले बसको सिटमुनि राखिएको आफ्नो ब्याग कतै पनि चेकिङ नभएको तामाङले बताएका थिए । सोधपुछ गर्न आउने प्रहरीलाई उनी हत्तपत्त भूतपूर्व प्रहरी उपरीक्षकको परिचयपत्र देखाइहाल्थे ।

कोइरालाको सचिवालयमा काम गरेका एक सदस्य भुटानी मन्त्रीले प्रधानमन्त्रीलाई भेटेको स्मरण गर्दै भन्छन्, ‘रातो ब्रिफकेसबारे बालुवाटारमा त्यतिबेलै चर्चा चलेको थियो । तर, त्यसमा के छ भन्ने खुलेको थिएन ।’

बडो उकुसमुकुस र असुरक्षा महसुस गर्दै आफूले पैसाले भरिएको रातो ब्रिफकेस घर लगेको तामाङ स्मरण गर्छन् । त्यो पैसा कोइरालाले पछिसम्म पनि खोजेनन् । आफूले ब्रिफकेस घरको माथिल्लो तलाको बाकसभित्र लुकाएर राखेको उल्लेख गर्दै तामाङ भन्छन्, ‘गिरिजाबाबु १ करोड आईसी छ भन्थे । मैले कहिल्यै खोलेर हेरिनँ । यति गोप्यसँग राखेँ कि श्रीमतीलाई समेत ब्रिफकेसबारे थाहा दिइनँ ।’

तीन वर्षपछि नेपालगन्ज पुगेका कोइरालाले सुशील कोइरालामार्फत खबर पठाए,– गिरिजाबाबुले राख्न दिएको सामान लगिदिनु रे ।’ उनी खाद्य संस्थानको गेस्टहाउसमा बसेका थिए । बाँकेकी तत्कालीन सीडीओ उषा नेपालसहित प्रहरी र प्रशासनका अधिकारीसँग कुरा गरिरहेका कोइरालाले तामाङलाई देख्नासाथ सबैलाई बाहिर निकालेर भने, ‘ब्रिफकेस सबै नल्याऊ । त्यहाँ रहेको एउटा छुट्टै पोको छ, त्यो लिएर आऊ ।’ तामाङले १० लाख भारुको पोको लगिदिए ।

नेपालगन्जमा भेटेको झन्डै दुई वर्षपछि कोइरालाले फेरि तामाङलाई फोन गरेर भनेका थिए, ‘श्यामबाबु ! सुशीललाई तपाईंसँग भएको झोला दिनू है ।’ त्यसपछि आफूले राख्न दिएको सबै पैसा फिर्ता गरिदिएको तामाङ बताउँछन् ।

तामाङले आफ्नो आत्मकथा ‘पुरन सिंह, जीबी याक्थुम्वा र म : २००७ सालको क्रान्तिका साक्षी’ मा पनि यो प्रसंगको बेलीबिस्तार लगाएका छन् । अप्रकाशित आत्मकथामा उनले भनेका छन्, ‘गिरिजाबाबुले त्यति काम गरेबापत धन्यवाद पनि दिएनन् । त्यतिका वर्ष बाकसमा पैसा थन्किँदा म आर्थिक सङ्कटमा गुज्रिरहेको थिएँ । केही त उनलाई पनि थाहा थियो । अहिले केही पैसा चलाऊ, पछि फिर्ता गर्नू भन्न पनि सकिन्थ्यो नि ! त्यतिसम्म पनि व्यवहार देखाएनन् । मैले पनि पैसा त हरायो गिरिजाबाबु भनिदिएको भए बेइमान भइन्थ्यो होला, जेलचाहिँ पक्कै गइँदैनथ्यो । तर, इमानदारी डगमगाउन दिन मनले मान्दै मानेन ।’

कूटनीतिक सम्बन्धका जानकार प्राध्यापक डा जनार्दन आचार्य चुनावी खर्चका लागि विदेशीसँग चन्दा माग्नु गैरकानुनी मात्र नभई अनैतिक र राष्ट्रिय लज्जाको विषय भएको बताउँछन् । ‘भुटानी शरणार्थी समस्या समाधानका लागि जति पनि वार्ता भए, ती सबै कर्मकाण्डी थिए । त्यसमा भारतले प्रशस्तै खेलेको थियो,’ उनी भन्छन्, ‘हाम्रै प्रधानमन्त्रीको पनि नकारात्मक भूमिका रहेछ भन्ने अहिले पुष्टि भएको छ ।’

आत्मकथा प्रकाशन अन्तिम चरणमा रहेकै बेला ६ वैशाख २०७७ मा हृदयाघातबाट तामाङको निधन भएको थियो । ‘आत्मकथा प्रकाशनको अन्तिम चरणमा पुगेकै बेला श्याम दाइ बित्नुभयो,’ सो आत्मकथाको प्रकाशक क्रियटिभ बुक्सका अध्यक्ष टीएस ठकुरीले भने, ‘जीवित छँदै आत्मकथा प्रकाशन गर्ने उहाँको ठूलो इच्छा थियो । दुर्भाग्यवश त्यो सम्भव भएन । अब यो पुस्तक उहाँको स्मृति दिवसमा सार्वजनिक गर्ने तयारीमा छौँ ।’

प्रकाशित मिति: सोमबार, मंसिर १९, २०७९ १९:१२