वृद्ध योद्धाको भव्य अवसान

A+ A A-

च्याँच्याँको भाकामा मैले यो धरती स्पर्श गर्दा ती जाग्रत मानव मेरो नागरिक हक, अस्मिता र मुक्तिको उदात्त ध्वजा बोकेर संघर्षको मैदानमा होमिइसकेका थिए । म जीवितै छँदा सङ्घीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्रको उद्घोष गरी महाविश्राममा उनी लीन भए । उनको उमङ्गमय यात्राको प्रस्थान भयो निरङ्कुश राणातन्त्रविरोधी सिंहनादबाट । र, गतिमान भयो त्यो विराटनगर जुट मिलका मजदुरहरूलाई जगाउने तुफानी अभियानबाट । अथक, अटल र अविराम उनको यात्रा जहानियाँ राणातन्त्र र वंशवादी शाहतन्त्रको विनाशपछि सम्पन्न भयो । उनको यो नागबेली यात्रा अनेक उकाली र ओराली, हण्डर र ठक्कर, सशस्त्र र निःशस्त्र विद्रोह, दमन र प्रतिरोध, हठ र लचकता एवं प्रशंसा र भर्त्सनाले भरिपूर्ण एक रङ्गीन महागाथा हो । र, म हुँ यो महागाथाभित्रको एउटा लघु कथा ।

सम्झन्छु, धेरैअघि म सानै छँदा, विराटनगर-फारवेशगञ्ज विमान अपहरणको कथा रचियो । रकम जफती काण्डको लोमहर्षक कथा थियो त्यो । त्यो विस्मयकारी कथामा सवार भई एउटा जण्ड नाम पहिलोपटक मेरा कर्णपट स्पर्श गर्न आइपुगेको थियो । त्यो नाम थियो, गिरिजाप्रसाद कोइराला ।

नामी बीपीका सहोदर भाइ, दुस्साहसिक योद्धा, व्यवहारमुखी राजनीतिका एक हठी अभियन्ता । यस्ता थिए उनको नाउँसँग जोडिएर आएका बहुविध अलङ्कारहरू । पछि, उनको नाम ‘हवल्दार’को उपहासजनक उपमा जोडिएर मछेउ आयो । सुनिजानेको कुरा हो, यी ‘हवल्दार’मा सङ्घर्षको व्यवहारप्रति अतिशय लगाव र ज्ञान आर्जनप्रति अपेक्षाकृत कम रुचि थियो । त्यसै कारण दाज्यै बीपी स्वयम्‌ले आफ्ना भाइलाई ‘हवल्दार’को उपाधि दिएका हुन् भनी कांग्रेसी वृत्तभित्रैबाट गाइँगुइँ सुनिन्थ्यो ।

समय बित्दै जाँदा यी ‘हवल्दार’का नयाँनयाँ बिम्बहरू लोकमानसमा प्रक्षेपित हुँदै गए । जनमतसङ्ग्रहपछिको कुरा हो यो । उनले एउटा दाबी अघि सारे- कांग्रेसी झण्डा बोकेर देशैभरि लड्न पाए लडिन्छ पञ्चायती चुनाव । उनका शब्दमा यो विपरीत व्यवस्थाको ‘उपयोगको नीति’ थियो । तर, सङ्कीर्ण मति र असहिष्णु राजाले उनको दाबी ठाडै बदर गरिदिए । यो मेसोमा कतिपयले उनलाई राजावादी पञ्च भनेर गिज्याए पनि । छयालीस सालपछि उनले ‘माले, मसाले, मण्डले एकै हुन्’ भन्ने आक्रामक सूत्रवाणी रचे । र, कम्युनिस्ट वृत्तमा उनी फासिवादी कहलिए ।

छयालीस सालमा निर्दलीय हुकुमी शासन फालियो र बहुदलीय चुनावी शासन फर्केर आयो । शासनको बाहिरी स्वरूप त फेरियो, तर पत्रु राज्यको क्रूर, अनुदार र असहिष्णु चरित्र ज्यूँका त्यूँ रह्यो । अनि संसदीय व्यवस्था बन्यो- चुनाव जित्ने दलले सत्तासुख एकलौटी भोग गर्ने साधन । र, गिरिजाबाबु बने- नेपाली कांग्रेसका सर्वाधिकारी प्रमुख ।

इतिहासको एक कालखण्डमा माओवादीलाई उनले ‘आतङ्ककारी’ घोषित गरे । इतिहासको अर्को कालखण्डमा उही ‘आतङ्ककारी’सँग उनले सहकार्यको प्रेमिल हात बढाए । म त भन्छु- गिरिजाबाबुको इतिहासबोधी चेतनाको एक विलक्षण क्षण थियो त्यो ।

दलनायक पनि उनै, शासनाधीश पनि उनै । ‘लौह पुरुष’ भनी मान गरिने गणेशमान सिंह पार्टीबाट पाखा लगाइए, र कांग्रेसी वृत्तमा भावनात्मक चिरा पर्‍यो । ‘सन्त’ भनी पुकारिने किसुनजी सत्ताराजनीतिको किनारमा मिल्काइए, र कांग्रेसी वृत्तमा अर्को भावनात्मक चिरा पर्‍यो । तत्पश्चात् भयो के ? भयो, कांग्रेस माने गिरिजाबाबु, गिरिजाबाबु माने संसदीयतन्त्र, बस् । तत्पश्चात् भयो के ? भयो, मन परेको मान्छे र आशीर्वाद, नातावाद र कृपावाद, चाकडी र चापलुसी, भ्रष्टाचार र घुसखोरीको बिगबिगी । अनि भयो के ? अनि भयो, माओवादीरचित विद्रोहको उथलपुथल, वीरेन्द्र परिवारको वंशविनाश र कलङ्कित संसदीय रङ्गमञ्चमा भुईंफुट्टा राजा ज्ञानेन्द्रको अशोभनीय उदय ।

एवं रीतले संसदीय व्यवस्थाको निम्छरो गर्धनमा ज्ञानशाही असोजतन्त्रको विषाक्त तरबार बज्रियो । अनि भयो के ? खिन्न र उद्विग्न गिरिजाबाबु सङ्कोच मान्दै लुखुर-लुखुर सडकमा उत्रिए । आखिर किन ? निकट अतीतमा आफ्नो शासनमा थुप्रिएको राजनीतिक र नैतिक फोहोर सफा गर्न । हो, इतिहासको त्यही विप्लवी क्षणमा रत्नपार्कमा गिरिजाबाबुसँग मेरो जम्काभेट भयो ।

रत्नपार्कमा शाही अश्रुग्यास, कटबाँस र पानीका फोहोेराको प्रहार व्याप्त थियो । त्यो निर्मम प्रहारको एकरत्ति पनि पर्वाह नगरी वृद्ध र कृषकाय गिरिजाबाबु आन्दोलनका सर्वमान्य कमाण्डर बने । साता-दश दिनमा जब सडकमा ती आउँथे, हामीलाई आस, साहस र ढाडस सञ्चार गर्ने देवदूत आएझैँ लाग्थ्यो । शाही फौजी ताण्डवसँग आँखा जुधाउने ह्याउ भएका अग्ला, पत्यारिला र प्रभावी अभिभावक आखिर उनै त थिए ।

कुरूप शासनतन्त्रको गद्दामा शेरबहादुर देउवा जब ज्ञानशाही गोटीको औतारमा भर्ती भए, क्षुधापीडित एमालेजनका लोभी नजर दरबारतिर लहसिए । र, एमाले ‘आधा त्रुटि सच्चियो’ भन्दै लुसुक्क दरबार भित्रियो । गिरिजाबाबु राजीखुसीले सडकमै छुटे । शाही निरङ्कुशताको जुवामा नारिन काँध थाप्दै एमाले जब लुसुक्क दरबार छिर्‍यो, मलाई बुढाको ‘माले, मसाले, मण्डले’ नामक सूत्रवचनको झल्याँस्स याद आयो । मकरतन्त्रको उन्मादी बुट जब एमालेका चल्लीमा बज्रियो, टुटुल्को सुमसुम्याउँदै सडकमा गिरिजाबाबुको शरण पर्न एमाले विवश भयो ।

गिरिजाबाबुको व्यक्तित्वका दुई सर्वथा पृथक् पाटा छन् । प्रायः हठझैँ प्रतीत हुने दृढ सङ्कल्प र अकल्पनीय लचकता । राज्ययन्त्रमा जब ऐँजेरुरूपी राजा ज्ञानेन्द्रको आतङ्क छायो, त्यसको प्रतिकार गर्न गिरिजाबाबुलाई माओवादी विद्रोहीको साथको खाँचो महसुस भयो । उक्सिँदो जनचेतनाको आभाष हुने इतिहासका हलचलकारी पदचापहरू सुन्दै उनी बाह्रबुँदे मितेरीको तर्जुमामा लागे । स्वदेश र विदेशका कठोर दबाबहरूको उनले एकरत्ति पर्वाह गरेनन् । इतिहासको एक कालखण्डमा माओवादीलाई उनले ‘आतङ्ककारी’ घोषित गरेका थिए । इतिहासको अर्को कालखण्डमा उही ‘आतङ्ककारी’सँग उनले सहकार्यको प्रेमिल हात बढाए । म त भन्छु- गिरिजाबाबुको इतिहासबोधी चेतनाको एक विलक्षण क्षण थियो त्यो ।

बीपीको राजासँग गर्धन जोड्ने आशययुक्त ‘राष्ट्रिय मेलमिलाप’ इतिहासको विशेष परिस्थितिको उपज थियो । परिस्थिति फेरियो तर कतिपय कांग्रेसीहरू मेलमिलापको कालातीत रटनामा अल्झिएर समयको गतिमा पछाडि नै छुटे । शैलजा छुटिन् । खुमबहादुर एण्ड कम्पनी इतिहासको रथै उल्ट्याउन हठ गरिरहेको छ । बागमतीको पुलमुनि कतिकति पानी बगेर गइसक्यो, तैपनि ‘सन्त’ नेता किसुनजी अझै उही बासी रटनाको घिडघिडोमा अल्झिएरहे । समयको धड्कन बुझेर गिरिजाबाबुले भने गजपले छलाङ मारे ।

कांग्रेसमा देशदेशावरले चिनेका, गनेका र मानेका बटवृक्षतुल्य गिरिजाबाबुको उपस्थिति थियो, र नै त हिजोको ‘ज्यानी दुस्मन’सँग बाह्रबुँदे मितेरी सम्भव भयो । र नै त गणतन्त्र र सङ्घीयताको घोषणा सम्भव भयो ।

गिरिजाबाबुको यो नितान्त नूतन चेष्टा र दृढतम् अठोट कुनै ठट्टा थिएन । यसमा वास्तवमा कांग्रेसको सनातनी निष्ठालाई नै दाउमा रााखिएको थियो । संवैधानिक राजा, सजावटी राजा र शिशु राजाको आग्रह गर्दै स्वदेशी र विदेशी जनमतको नाडी छामेर गिरिजाबाबुले राजतन्त्रलाई मारीमेटी मिल्काउन चालेको कदम कम्ता विस्मयकारी छैन । उनको यो क्रमागत कायाकल्पमा उनको व्यवहारवादी प्रयोगवादको विछट्टको कार्यनीतिक कौशल अन्तरनिहित छ । राजनीतिमा भयङ्कर जोखिम उठाउने यो साहस र यो अठोट गिरिजाबाबुको लचकदार र दृढनिश्चयी व्यक्तित्वको अविस्मरणीय एवं अनुकरणीय गुण हो ।

कुरूप शासनतन्त्रको गद्दामा शेरबहादुर देउवा जब ज्ञानशाही गोटीको औतारमा भर्ती भए, क्षुधापीडित एमालेजनका लोभी नजर दरबारतिर लहसिए । र, एमाले ‘आधा त्रुटि सच्चियो’ भन्दै लुसुक्क दरबार भित्रियो ।

इतिहासको नेपथ्यमा लुकाइएको गुनगुन भन्छ- कमरेड प्रचण्ड-बाबुरामले वचन दिएर पनि गिरिजाबाबुलाई राष्ट्रपति पद दिन कञ्जुस्याइँ गरे । किन ? समानान्तर शक्तिकेन्द्रको उदय होला भन्ने डरले । आखिर किन ? सजावटी राष्ट्रपति गिरिजाको व्यक्तित्वको विराट्‌ता र व्याप्तिले कार्यकारी प्रधानमन्त्रीलाई छायामा पुर्ला भन्ने डरले । कुन्नि, पछि कटवाल काण्डमा मार खाँदा वृद्ध गिरिजाबाबुलाई धोका दिएकोमा प्रचण्ड-बाबुरामलाई किञ्चित् पछुतो लाग्यो कि !

नाटकीय परिपञ्चद्वारा कसैलाई अर्पण गरिने पदभन्दा व्यक्तिको सत्यनिष्ठा, कर्म र समर्पणद्वारा जनमानसमा स्वतःस्फुर्त रूपले अङ्कित सम्मानको महत्त्व कता हो कता बढी हुन्छ । युगान्तकारी परिवर्तनमा गरेको योगदानको दृष्टिले गिरिजाबाबु सङ्घीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्रप्रेमी सकल नेपालीका हृदयका सम्माननीय राष्ट्रपिता हुन् । वीरहरूको हत्या गर्ने लिखतमा लालमोहर ठोक्ने विलासी राजा त्रिभुवनको सालिक शहीदगेटमा शहीदहरूका शिरमाथि कलङ्कको दागका रूपमा विराजमान छ । इतिहासका सजीव पुत्रको निर्जीव सालिक खडा गर्ने नै हो भने सम्मानको त्यो आसन त गिरिजाबाबुको पो हुनुपर्ने हो ।

राजनीतिक डबलीको बटवृक्षमुनिको भूमि बटुवाहरूका लागि वर्षात्‌मा ओत लाग्ने र गर्मीमा शीतल ताप्ने गुनिलो थलो हुन्छ । तर, त्यो बटवृक्षको विशालतामुनि उम्रिने बोटबिरुवाहरू भने टाक्सिन्छन् ।

गिरिजाबाबुको महाविश्रामसँगै नेपाली राजनीतिको अजङ्गको बटवृक्षले धेरैका लागि ठाउँ खाली गरिदिएको छ, र धेरैलाई धेरै कुराबाट मुक्त हुने अवसर पनि दिएको छ । बटवृक्षको परिक्रमा गरेर वा भक्तिभजन गाएर राजनीतिको तर मार्न जोजो अभ्यस्त छन्, अब तिनले आफ्नै सामर्थ्यको सहाराले उभिन सिक्नुपर्नेछ । बटवृक्षको सेपमा परी टाक्सिएका बोटबिरुवाहरूले अब पर्याप्त प्रकाश, ताप र स्वच्छ हावा पाएर मौलाउने मौका पाएका छन् । हरेक राजनीतिक सङ्कटमा निहित स्वार्थवश बटवृक्षको नाम जप्दै अलोकतान्त्रिक शक्तिकेन्द्र कायम राख्न यत्न गर्नेहरूले अब सामूहिक विवेक र सहकार्यद्वारा लोकतान्त्रिक मूल्यको महल खडा गर्ने यात्रातर्फ लम्किनु नै बुद्धिमत्ता हुनेछ ।

सोभियत सौन्दर्यविद् अनातोली लुनाचार्स्कीले मानिसको अवसानको भव्य प्रकृतिबारे गहन चिन्तन गरेका छन् । आफ्ना यावत् सामाजिक-नैतिक दायित्वहरू पूरा गरेर आफ्ना उदात्त कर्महरूको लोकमङ्गलकारी फल हेर्दै महाविश्राममा लीन हुनु, उनको विचारमा, मानिसको भव्य अवसान हो । यस अर्थमा एकबारको जुनीमा आफूले सक्नेजति गरिसकेर कीर्तिमान रचेका, राजनीतिको नाभिस्थलबाट सीमान्तकृतहुँदै गएका र उमेर पुगेका गिरिजाबाबुको अवसान हो, नितान्त सामयिक र भव्य अवसान ।

प्रकाशित मिति: शनिबार, मंसिर १७, २०७९ १३:२६