समाजमा फरक रङ्ग बोकेको बौद्धिक अपाङ्गता

A+ A A-

हाम्रो समाज थुप्रै कुराहरूले विविधतापूर्ण छ । धर्म, संस्कृति, परम्परा, जातजाति, भाषाभाषी एवम् प्राकृतिक विविधताका अनेकौँ रङ्ग छन् यहाँ । विविधताकै बीच सल्किरहेको छ विभेद र भेदभावको आगो पनि । नेपाली समाजमा धनी गरिब, सम्प्रदाय, जातजाति, पेशा व्यवसाय आदिमा भेदभावको जरा वर्षौंदेखि गाडिएको छ । त्यति मात्रै होइन शारीरिक वनावट र फरकपनका आधारमा समेत विभेदको शृङ्खला चल्दै आएको छ ।

अपाङ्गता भन्नेबित्तिकै शारीरिक अशक्तता वा परनिर्भरता भनेर गलत ढंगले बुझ्ने गरिन्छ । तर हाम्रो समाजले अपाङ्गता भएकाहरूलाई फरक र विशेष क्षमता भएका भनेर कहिल्यै सम्बोधन गर्न र पूर्ण रूपमा स्वीकार्न सकेको छैन । खासमा अपाङ्गता कसैले चाहेर वा नचाहेर हुने होइन । यो जन्मजात या त कुनै घटना दुर्घटना विशेषले हुने गर्छ । अपाङ्गता थुप्रै किसिमका हुन्छन् । तिनलाई मुलतः दुई किसिमका अपाङ्गताका रूपमा बुझ्ने गरिन्छ, शारीरिक र बौद्धिक अपाङ्गता ।

शारीरिक अपाङ्गता शरीरको कुनै पनि अङ्गमा कुनै पनि कारणले क्षति पुग्नु वा अङ्गले साबिक झैँ काम गर्न नसक्ने हुनु हो भने बौद्धिक अपाङ्गता उमेर र शरीरको वृद्धिसंगै बौद्धिक सचेतनाको विकास हुन नसकी बौद्धिक विकास नभएका कारण उमेर र वातावरणसापेक्ष क्रियाकलाप गर्न समस्या हुने अवस्थाको अपाङ्गता हो । अर्थात सामान्य मानिसको झैँ जीवनशैली अपनाउन प्राकृतिक रूपमा केही असक्षमता वा फरकपन भएको अपाङ्गता भन्न सकिन्छ बौद्धिक अपाङ्गतालाई । तर यसको अर्थ यो होइन कि उनिहरू सामान्य मानिसभन्दा नितान्त फरक हुन् ।

सबै नागरिक समान अधिकार र हैसियतमा रहन्छन् भन्ने संविधानत व्यवस्था त छ तर भेदभाव कानुन निर्माणमा होइन कार्यान्वयनमा छ । नेपालको संविधान २०७२ को धारा १८ मा समानताको हकअन्तर्गत सबै नागरिक कानुनको आँखामा समान हुनेछन् । कानुनको समान संरक्षणबाट कोही पनि वञ्चित हुने छैनन् । सामान्य कानुनको प्रयोगमा अपाङ्गताको आधारमा भेदभाव गरिने छैन र अपाङ्गता भएका व्यक्तिहरूको संरक्षण, सशक्तीकरण र विकासका लागि कानुन बमोजिम विशेष व्यवस्था गर्न सक्ने भनी व्यवस्था गरिएको छ ।

यस्तै संविधानको धारा ३१ मा विभिन्न किसिमका अपाङ्गता भएकाहरूको शिक्षासम्बद्ध हक सुनिश्चित छ भने धारा ३९ मा अपाङ्गता भएका बालबालिकाहरूलाई राज्यबाट विशेष संरक्षण सहितको सुविधाको हक सुनिश्चत गरिएको छ । साथै संविधानको धारा ४२ मा अपाङ्गता भएका नागरिकहरूलाई विविधताको पहिचानसहित आत्मसम्मान र मर्यादाका साथ जीवनयापन गर्न पाउने साथै सार्वजनिक सेवा सुविधामा समान पहुँचको व्यवस्था गरिने कुरा स्पष्ट छ । सोही धारामा अपाङ्गता भएका व्यक्तिलाई शिक्षा, स्वास्थ्य, रोजगारी, आवास र सामाजिक सुरक्षामा कानुनबमोजिम प्राथमिकताका साथ अवसर दिलाइने उल्लेख छ ।

नेपाल पक्ष रहेको अपाङ्गता भएका व्यक्तिको अधिकारसम्बन्धी महासन्धि २००६ लाई २००९ मा अनुमोदन गरेको, एशिया तथा प्रशान्त क्षेत्रको इनचोन रणनीति (२०१५–२०२२) कार्यान्वयनमा रहेको र विश्व अपाङ्गता सम्मेलनमा नेपालले सहभागिता जनाएको र प्रोटोकलमा अनुमोदन गरिसकेकाले नेपालको अपाङ्गता क्षेत्रप्रति अन्तर्राष्ट्रिय प्रतिबद्धता समेत रहेको छ ।

यस्तै अपाङ्गता भएका व्यक्तिविरुद्ध हुने भेदभाव अन्त्य गरी नागरिक, राजनीतिक, आर्थिक, सामाजिक तथा सांस्कृतिक अधिकारको सम्मान गर्न तथा अपाङ्गता भएका व्यक्तिलाई सशक्तीकरण गरी नीति निर्माण र विकास प्रक्रियामा सहभागी गराई स्वाबलम्बी र सम्मानजनक जीवनयापनको वातावरण सुनिश्चित गर्न अपाङ्गता भएका व्यक्तिको अधिकारसम्बन्धी ऐन २०७४ र अपाङ्गता भएका व्यक्तिको अधिकारसम्बन्धी नियमावली २०७७ कार्यान्वयनमा रहेको छ ।

यस्तै अपाङ्गता भएका व्यक्तिको मर्यादित र आत्मनिर्भर जीवनयापनका लागि आर्थिक एवम् सामाजिक सशक्तीकरण गर्ने उद्देश्यसहित १५औँ आवधिक योजना र दिगो विकास लक्ष्यले अपाङ्गतामैत्री विद्यालयलगायतका सार्वजनिक स्थलमा सुरक्षित, समावेशी र सर्वसुलभ पहुँचको विषय समावेश गरी कार्यान्वयनमा रहेको अवस्था छ । तर, बौद्धिक अपाङ्गता भएकाहरूका लागि उल्लेखित कानुनतः प्रवाहित समान हक अधिकारको सुनिश्चिततासहित सम्मानजनक व्यवहार कार्यान्वयनको स्थिती सन्तोषजनक छैन ।

राज्यले हरेक नागरिकलाई समान हक अधिकार र सम्मानजनक स्थान दिने भनी संविधानतः एवम् कानुनतः व्यवस्था गरे पनि अपाङ्गता भएका व्यक्तिहरू अझै पनि हाम्रो समाजमा कतै न कतै हेपिएको र पछाडि परेको अवस्था छ । त्यसमा पनि बौद्धिक अपाङ्गता भएका व्यक्तिहरू राज्यले छुट्याउने आरक्षण, समावेशीता र दिएको प्राथमिकतामा पर्न अझै पनि सकेका छैनन् ।

यदि बौद्धिक अपाङ्गता भएका व्यक्तिहरूलाई विशेष किसिमका शिक्षा, सिकाई, प्रशिक्षण, उत्प्रेरणायुक्त कार्य वातावरण आदि प्रदान गर्ने हो भने समाज रूपान्तरणमा उनीहरूलाई हिस्सेदार बनाउन वा कहीँ न कहीँ प्रभावकारी रूपमा सहभागी गराउन सकिन्छ । विकसित देशहरूमा यो सम्भव भएको छ, तर नेपाल जस्ता अति कम विकशित मुलुकहरूमा त्यसबारे उचित ध्यान पुर्‍याउन सकिएको छैन ।

बौद्धिक अपाङ्गता भएकाहरू स्वभावैले केही सुस्त त हुने गर्छन् तर असक्षम, अज्ञानी वा केही पनि गर्न नसक्ने भने हुँदैनन् । यसर्थ बौद्धिक अपाङ्गता भएका व्यक्तिहरूलाई आम नागरिक झैँ समान र सम्मानजनक व्यवहार गरी समाज विकासमा साथै अघि बढाउने र उचित सिकाई सहितको अवसर दिइने हो भने बौद्धिक अपाङ्गता भएका व्यक्तिहरू पनि समाजमा योगदान गर्न सक्ने सक्षम व्यक्ति बन्न सक्छन् । यसमा संविधान र कानुनको परिपालक राज्य संयन्त्रको प्रमुख चासो र तदारुकता अनि विभेदमै रुमल्लिरहेको नेपाली समाजको बन्द आँखा खुल्नु जरुरी देखिन्छ ।

प्रकाशित मिति: आइतबार, मंसिर ११, २०७९ २१:१०