विप्लवको ‘बेग्लै जीवन’: शब्द, सम्बन्ध र रक्सी

A+ A A-

सहरका थिएटर, सांगीतिक कार्यक्रम, फिल्म फेस्टिभल र कविता उत्सवतिर भेटिन्छन् विप्लव प्रतीक । यसपटक विप्लवलाई भेट्ने मेसो मिल्यो मण्डला थिएटर आसपासमा ।

अनामनगरमा रंगकर्मीहरूको चिया अड्डा हो– मामाको चिया पसल । चिया पसलसँगै जोडिएको घरको भूमिगत कोठा (हल)मा भेटिए उनी ।

विप्लवलाई भूमिगत कोठा भन्नुहोस् या च्याम्बरसँग विशेष लगाव छ । विप्लवको पहिलो उपन्यास ‘अविजित’को विमोचन क्लब डेजा भूमा गरिएको थियो ।

‘हामी वामपन्थीलाई भूमिगत नै बनाउँछन् कि क्या हो ?’
‘भूमिगत विप्लव ।’

अँध्यारो सुरुङजस्तो बाटो हुँदै डेजा भूभित्र छिरिरहँदा लेखकद्वय नारायण ढकाल र विमल निभा कुरा गर्दैै थिए ।

यो त्यो बेलाको कुरा हो ।

οοο

अन्डरग्राउन्डको रिहर्सल कक्षमा रंगकर्मी राजन खतिवडा, सोमनाथ खनाल र विप्लव प्रतीक एउटै प्लेटबाट खाजा खाइरहेका थिए । खाजा थियो, भुटेको चिउरा र आलु । चलनचल्तीको भाषामा आलु–चिउरा ।

विप्लव र मलाई ‘भू–तल’को रिहर्सल कक्षमा छाडेर सोमनाथ र राजन बाहिरिए । आइपुगे अर्का रंगकर्मी गोविन्द पराजुली ।
अनौपचारिक संवाद गर्नु थियो । तर, ‘आदत से मजबुर’ । फ्याट्ट सोध्न पुगेंः

‘आजभोलि के पढिरहनुभएको छ ?’

‘अँ....ओछ्यानको छेउछाउमा धेरै किताब छन् । पढ्न भ्याएको छैन । विभिन्न कारणले गर्दा । मिस नहोस भनेर ओछ्यान छेउछाउ धेरै किताब राखेको छु । खासमा म आफूलाई मन परेका किताब बेड छेउमै राख्ने गर्छु ।’

लेखकहरू बेलाबेला लेख्न सक्दैनन् । बिथोलिन्छन् । बिथोलिएको समयमा उनीहरु न राम्रोसँग पढ्न सक्छन् न लेख्न ।

उपन्यास ‘अविजित’ लेखिरहँदा विप्लव विथोलिएका थिए । जसकारण उनले करिब ८/९ महिना उपन्यास लेखन बन्द गरेका थिए । अहिले पनि यस्तै भयो कि ?’ शंका लाग्यो । अनि सोधें–

किताब पढ्न पनि फुर्सद नहुने गरी के गर्दैै हुनुहुन्छ र ?

म एउटा उपन्यासको नाट्य रुपान्तरण गर्दैछु । नाटक निर्देशन अनुप बरालले गर्दै छन् । मन्नु भण्डारीको उपन्यास महाभोजमा हामी नाटक गर्दैछौं । रिहर्सल भइरहेको छ ।

‘प्रतीक्षाको लामो सुरुङ’ रिलिज भयो ?’

त्यो रिलिज त भयो । तर, मलाई लाग्दैन त्यो गीत कतै कुनै एफएमहरूमा दिइएको होला । दिएको भए, कान्तिपुर र हिट्स एफएममा दिएको होला । तर, गाना १३/१४ मिनेट लामो छ ।

युट्युबमा पनि राखेको छैन । युट्युबमा राख्न भिजुअल गर्नुपर्यो । भिजुअल खर्च चैँ कसले गर्ने ? संगितकारले, गीत लेख्नेले कि गाउनेले ?

फर योर काईन्ड इन्र्फमेसन:

प्रतीक्षाको लामो सुरुङ’ विप्लवले पछिल्लो समय लेखेको बहुप्रतिक्षित गीत हो । नेपाली गीत दुनियाँमा सबैभन्दा लामो (१४मिनेट)को यो गीत बजारमा सुन्न पाइँदैन । साउण्ड क्लाउड युजरले लेखक कल्पना वान्तवाको एकाउन्टमा गएर मात्रै सुन्न सक्छन् ।

‘प्रतीक्षाको लामो सुरुङबाट म आएको छु तिमी कहाँ,
भन न तिमी कसको प्रतीक्षामा ?’

विप्लवका फ्यान भने गीत र भिडियोको प्रतीक्षामा छन् । विप्लव पनि म्युजिक भिडियो निर्माणको प्रतीक्षामा छन् ।

गीत प्रसंगलाई एकछिन रोकाैं । किताबतर्फ जाऔं ।

‘तपाईंंलाई बारम्बार पढिरहन मन लाग्ने किताब ?’

नयाँ किताब पढेर जोखिम मोल्नुभन्दा पुरानो किताब दोहोर्याउनु राम्रो हो । किनभन्दा पुरानो किताब पढेको ६ महिना, १ वर्ष, ५ वर्षपछि पनि त्यसमा नयाँ आभा भेटिन्छ । नयाँ–नयाँ लेयर भेटिन्छ । पहिला बुझेको जस्तो लागेपनि बुझेको हुँदोरहेनछ । अनि फेरि पढ्दा बुझिँदो रहेछ ।

अब नयाँ किताब बेस्ट सेलर भनेपनि (मैले चैँ इन्टरनेसनल बेस्ट सेलर भनेको) जस्तो ‘इफ यु सि बुद्ध इन द रोड किल हिम’ भन्ने किताब मैले कहिल्यै पढिनँ । किनभने त्यो किताब बेच्नका लागि आएको किताब थियो ।

राम्रो वाइन चैँ झिल्के कागजमा टाँसेर आएको हुँदैन क्या ! राम्रो वाईन छान्दा नेपाली कागजमा किरिमिर अक्षरले लेखेको छान्दा हुन्छ ।

राम्रो चिजलाई धेरै प्याकेजिङ गरेको हुँदैन । त्यस हिसाबमा पढ्न मन लागेको किताब मेरो अल टाइम फेभरेट हुन् ।

दोस्तभेस्कीको कुनै पनि किताब । लियो टोल्सटोयका उपन्यास । हर्मन हेस्सेको सिद्धार्थ । जे कृष्ण मुर्तिका केही किताब मलाई मन परेका किताब हुन् । पुराना नेपाली साहित्यकार, धनुषचन्द्र गोतामे, बालकृष्ण सम, बीपी कोईराला र भवानी भिक्षुका कथा मन पर्छन् ।

नयाँ पुस्तक पढेर जोखिम मोल्नु भन्दा पुरानै ठीकभन्दा त नयाँ पुस्तालाई तपाईंंले स्वीकार नगरेको जस्तो बुझिएला नि !

हैन, हैन । मैले स्वीकार गरेर वा नगरेर । मेरो इन्डोर्समेन्टले कोही मान्छे राइटर हुने र नहुने भन्ने हुँदै हुँदैन ।

लेखन भनेको साधना हो । लेखन गम्भीर र शक्तिशाली छ भने पढ्दिनँ भन्ने कुरै हुँदैन ।

तर, लेखनमा फोकस नभएको । मैले गरेपछि जे पनि चल्छ भन्ने । वा मैले लेखेपछि जे पनि ठीक हुन्छ भन्नेहरू त आउँछन्, जान्छन् ।
नेपालको मात्रै होइन संसारभर यही नियम हो ।

हरेक विषयलाई अन्तर्राष्ट्रियकरण गर्ने विप्लवले दर्शनसँग जोड्दै लेखकको लेखनीमा उसको पृष्ठभूमिले प्रभाव पार्ने कुरा व्याख्या गर्न थाले–

मानिलिनुहोस् पाउलो कोहेलो ।

पाउलो कोहेलो जन्मेको ठाउँ कहाँ हो ? उसको फिलोसफी के हो ?

हाम्रो फिलोसफी भनेको इस्र्टन फिलोसफी हो । वेस्ट र इस्टर्नको मिक्स भएर हामीले निकाल्ने विचार र त्यो (पाउलो कोहेलो)एउटा मात्रै फिलोसफी पढेको मान्छेले लेखेको कुरा हाम्रो निम्ति कति रेलेभेन्ट हुन्छ ? हाम्रो सोसाइटीसँग त्यसले कति तालमेल राख्छ ?

सोध्नु त मैले थियो विप्लवलाई प्रश्न । तर, उनी उल्टै मलाई प्रश्न गर्न थाले ।

एकसुरमा बोलिरहँदा विप्लवका आँखाको तेज बढ्दै जान्छ । उनका आँखा चम्किँदै जान्छन् ।

भन्छन्ः

‘हाम्रो दर्शनले, शत्रुलाई पनि माफ गर्नु भन्ने सिकाउँछ । हाम्रो तर, उसको फिलोसफीले भन्छ, ‘दुस्मनलाई ठाउँको ठाउँ सिध्याउने हो ।’ तर म यस्ता चिजबाट प्रभावित हुन्न नि त !

पुरानो क्लासिक लिट्रेचरमा हामीले आज जे भोगिरहेको छौं, अहिले त्यही जीवन दर्शन पाउँछु ।

लियो टोल्सटयले युद्ध र शान्ति पुस्तकमा युद्ध ठीक कि शान्ति ? भन्ने विषयमा ब्यालेन्स गरेर लेखेका छन् । र, अहिंसा सबैभन्दा ठूलो कुरा रहेछ भनेर लेखेका छन् । यस्ता कुराहरूसँग म आफूलाई क्लोज पाउँछु ।

यहाँ हिन्दु फिलोशफी छ । बौद्ध फिलोशफि छ । यहाँ महाविर, कविरका दोहाहरू छन् । सुफीका वाणीहरू छन् । अनि यसैमा कुरान र बाईबलको मिश्रण हुन्छ । अनि त गज्जब भैजान्छ ।’

मैले छेउ–टुप्पो फेला पार्न सकिनँ । कुरा बुझेपनि नबुझे पनि मेरो काम थियो प्रश्न सोध्ने । सोधें ।

जे कृष्णमूर्तिसँगै दोस्तोएभस्की पढ्नुहुन्छ । कुष्णमूर्तिको लेखन जीवनको पक्षमा छ । दोस्तोएभस्कीको लेखनमा जीवनको विसंगति, निसारता । यो फरक चयन जीवनको ब्यालेन्सका लागि हो ?

दोस्तएभस्कीले एक्लोपन वा उदासीको कुरा गरेको छ । तर, त्यो एक्लोपन र उदासी निराशा होइन । संसारको जति पनि खतरनाक ज्ञान निस्केको छ, त्यो सबै एकान्तमा बसेर निस्केको चिज हो ।

निराशा बेग्लै कुरा हो । सोलिच्युट बेग्लै । त्यसकारण दोस्तोभएस्कीको लेखनमा म निराशा त कहिल्यै भेट्दिनँ । बरु त्यसमास्ट्रेन्थ भेट्छु । र, म जब–जब एक्लो हुन्छु, दोस्तभएस्कीका क्यारेक्टरले मलाई स्ट्रेन्थ दिन्छन् ।

यता जे कृष्णमूर्तिको ‘ज्ञान से मुक्ति भन्छन्’ क्या ! भनेपछि त ज्ञानबाट नै मुक्ति पाउने हो । अंग्रेजीमा एउटा उखान छ नि, ‘इग्नोरेन्स इज ब्लिस ।’ अज्ञानता नै एउटा बरदान हो ।

त्यसकारण दुइवटै ती लेखकका किताब पढ्दा मलाई एउटाले यता डाईभर्ट गर्ने । अर्कोले उता डिस्ट्रयाक गर्ने भन्ने हुँदैन ।

जीवनको निस्सारतामा रमाउने विप्लव रंगमञ्चको स्पष्ट लाइटमा भेटिन्छन् । मनै हर्ने गीति शब्द, धुनमा भेटिन्छन् । सिनेमाका गल्लीमा फेला पर्छन् । कविता त उनको थातथलो नै भइहाल्यो ।

खासमा विप्लव कताका मान्छे हुन् त ?

म यही समकालीन समयमा बाँचिरहेको मान्छे हो । म बहुमुखी प्रतिभाको मान्छे होइन । यो पनि गर्छु, त्यो पनि गर्छु भनेर हिँड्ने लालसा छैन ।

एकजना हिन्दुस्तानी सायरले लेखेका छन्–

मै अकेला हि चला था सफरमे जानिव
लोग मिलते गए कारवां बनता गया ।

हिँड्न त म एक्लै हिँडेको हो । तर, मान्छेहरू भेटिए, त्यहीं नै एउटा क्याराभान जस्तो भयो ।

झुमा लिम्बु (बहिनी)ले ‘रैथाने’ स्टार्ट गर्नुभयो । उहाँले सोच्नुभयो होला विप्लव प्रतीक पनि यहाँ भए हुन्थ्यो । अनि गएर रैथानेसँग जोडिए ।

थिएटरका मान्छेहरू मलाई प्रेम गर्छन् । विशेषगरी मण्डला थिएटरको मायाले म लबालब छु । त्यसैले थिएटरमा पनि छु ।

उनीहरू सोच्दा होलन्, यो कवि विचरा के गरेर खान्छ र ? यसलाई पनि दुईचार पैसा होस् भनेर पारिश्रमिक दिएका हुन्छन् ।

प्रेमपूर्वक भइरहेको कामलाई ‘गर्दिनँ’ भनेर पनि के हिँड्नु ? खासमा म प्रेम र अनुग्रहले सबैतिर जोडिएको हुँ ।

मसँग समय छ भने क्रिएटिभ काममा लाग्छु । कसैले गरेको आग्रहलाई ‘नाइँ’ भन्दिनँ ।

जीवनमा म यस्तै बन्छु । यसैबाट नाम कमाउँछु । सारा मान्छेले मेरो नाम लिन्छन् भनेर हिँडेको मान्छे नै होइन म ।

म खोलामा बगिरहेको–
पतकर हो,
काठको टुक्रा हो,
जो बगिरहेको छ ।
मेरो गन्तव्य कहाँ हो ?
म काठ हो कि ?
पात हो कि ?
फूलको थुंगा पो हो कि ?
मलाई थाहा छैन ।
तर, म बगिरहेको छु,
खोलासँगै ।
कहाँसम्म हो मेरो यात्रा ?
किनारा नलागुन्जेल ।
सागरमा विलय नहुन्जेल
वा
डिके नहुन्जेल ।’

०००

मान्छेहरू विप्लवलाई एक्लो भन्छन् । पत्रकार दीपक सापकोटाले गत वर्ष ‘सोलिच्युड बाँचिरहेको एउटा मान्छे’ शीर्षक राखेर लेख नै लेखे । तर, मलाई लाग्छ किताब पढ्ने पनि फुर्सद नपाउने । कलाका विभिन्न क्षेत्रमा जोडिएको मान्छे कसरी एक्लो भयो ? यतिका मान्छेसँग उनको दोस्ती छ ।

कतिले तपाईंलाई ‘एक्लो मान्छे’ भन्छन् । स्वीकार्नुहुन्छ ?

‘एक्लो त कहिले पनि छैनँ । विचारले जोडिरहेको हुन्छु, वरिपरिका मान्छेसँग । समाजसँग । राजनीतिसँग ।

घरमा एक्लै छु । खाना एक्लै पकाउनुपर्छ । तरकारी आफैंले ल्याउनुपर्छ । भाँडा माझ, लुगा धोउ, यत्रो गरियो । मेरो कोही भएनन् । देशको सेवा भनेर कविता लेखियो । राज्यले हेरेन भन्ने विचार आउँदैन ।

त्यसैले म एक्लो छैन ।

आई एम इन्जोइङ माइ लाइफ । मलाई एक्लो छु भन्ने कहिल्यै पनि कुनै पनि तरिकाले फिल भएन । जंगलको माझमा फूलेको फूल कहिल्यै एक्लो हुन्छ र ?

यो धर्तीमा मैले चिनेका मान्छे सबैले मलाई माया गर्छन् । किनभने मैले कसैको केही बिगार गरेको छैन । आई लभ पिपुल, आई लभ फ्रेन्ड्स ।’

०००

रिहर्सल कक्षमा मौनता छायो । छेवैमा ढल्केका राजन खतिवडा र गोविन्द निरौला एकटकले विप्लवलाई हेरिरहेका छन् । भेन्टिलेसन जस्तो झ्यालबाट छिरेको सूर्यको किरण परेर विप्वलको अनुहार चम्किएको छ । यस्तो लाग्छ, उनी ध्यानमा लीन छन् ।

मौनता विथोल्न मन थिएन । भनिहाले नि ‘आदत से मबजुर’–

कुमार नगरकोटीले तपाईंंलाइ साधु भन्छन् । राजकुमार बानियाँले चुल्ठे कवि भन्छ । भनिन्छ, तपाइँको नाम, आनीबानी, कविता, गीत र जीवनकै तालमेल मिलेन । खासमा तपाईंंलाई चाहिँ आफ्नो नाम र जीवनको तालमेल कस्तो लाग्छ ?

‘ह्वाट इज इन अ नेम ?’ (विप्लवको स्वर चर्को सुनियो) नाममा के राखिएको छ र ?

समाजमा बाँच्नलाई मान्छेको एउटा नाम त हुनुपर्छ । मेरो नाम बकाईदा मेरो बाले दिनुभएको हो । मेरो सरनेम मैले आफैंले राखेको हो ।

मेरा लागि कुनै जात, धर्म, वर्ण, लिंगको भेदभाव छैन । मैले कसैलाई पनि उसको थर सोधेको छैन । धर्म र जात भन्ने कुरा मेरो दिमागमै छैन ।

यो मेरो सक्कली नाम हो । बाले दिएको नामको अंग्रेजी अर्थ हुन्छ, रिवेल । अंग्रेजीमा रिवेल भनेर राजालाई शासन सत्ताबाट हटाएर आउन गरिएको संघर्षलाई बुझिन्छ ।

विप्लवको नेपाली अर्थ क्रान्ति हो । परिवर्तन हो । संघर्ष हो । भनेपछि हरेक मान्छेको जीवनमा क्रान्ति हुन्छ । संघर्ष हुन्छ । परिवर्तन हुन्छ । अर्थात् मान्छेको जीवन त ट्रान्स्फर्मेसनको प्रक्रियाबाट गुज्रिरहन्छ । भनेपछि मलाई विप्लव भन्ने नाम त बहुत प्रिय छ । र म त्यसैको प्रतीक हो ।

मेरो नाममा मलाई गर्व लाग्छ । तर, नामलाई एउटा ब्राण्ड बनाउन दौडिने समय छैन मसँग ।

तपाईंंलाई लामो समय घोचिरहने, बिझाइरहने कुनै पात्र वा किताब छ त ?

‘क्यारेक्टर नै त छैन । मलाई लामो समयदेखि प्रभाव पारेको किताब ‘हाउ दि स्टिल वाज टेम्पर्ड’ हो ।

निकोलाई आस्त्रोभ्स्कीले लेखेको यो किताब १६ वर्षको हुँदा हिन्दी भाषामा पढेका थिएँ ।

त्यो पुस्तकले मलाई अलिकति बेग्लै मान्छे बन्नलाई प्रेरणा दियो कि !

हर्मन हेस्सेको सिद्धार्थ । मोहन राकेशका किताब र निर्मल बर्माका किताबले मलाई छोइरहन्छ । टोल्सटयको ‘मेरो मुक्तिको कहानी ।’

अल्र्बट कामुको ‘आउटसाइडर’ले पनि बेलाबेलामा बिझाईरहन्छ ।

पढेका जति सबै कण्ठ पनि हुँदैन । फेरि मैले यतिवटा पढेको छु भनेर सुनाउनलाई भन्या जस्तो पनि हुन्छ ।

विप्लवले निकोलाई आस्त्रोभ्स्कीको किताबमा भएको मृत्युको प्रसंग सुनाएका थिए । त्यो सुन्दा मलाई फ्रान्सेली लेखक अल्र्बट कामु, बलिउड अभिनेता ओम पुरीको सम्झना आयो । कामूको पहिलो उपन्यास ह्याप्पी डेथमा दर्दनाक मृत्यु वर्णन गरिएको छ ।

२०१७ मा मृत्यु भएका बलिउड अभिनेता पुरीले केही वर्ष अगाडि बीबीसी हिन्दीलाई दिएको एक अन्तवार्तामा आफ्नो मृत्युको बारेमा भनेका थिए, ‘मेरो मृत्यु एकैचोटि होस् । डेथ बेडमा पल्टेर, अरुलाई दुःख दिएर नहोस् । म एकैपटक आफैंले पनि थाहा नपाउने गरी मर्न चाहन्छु ।’ नभन्दै उनको मृत्यु त्यसरी नै भयो ।

‘बुक आई ह्याभ लभ्ड’ शीर्षकको किताबमा ओशोले पुस्तकको लामो सूची बनाएका छन् । जहाँ उनले पढनुपर्ने, मनन गर्नुपर्ने । थन्काउनुपर्ने । फाल्नुपर्ने र पढ्न नहुने हार्मफुल किताबको सूची बनाएका छन् ।

किताबबारे विप्लव भन्छन्ः

किताब भनेको बौद्धिक खुराक हो । एउटा असल बुक पढ्यो भने मान्छेको दिमाग राम्रो बनाउँछ । तर, खराब छ भने त बिगार गर्छ नि !

‘मैले बुझेको मात्रै सत्य हो’ भनेर एक्सपे्रस गर्ने किताब त हार्मफुल नै हुन्छन् । तर, त्यसको लागि हामीले धेरै चिन्ता गर्नुपर्दैन । किनभने जहिलेदेखि किताब प्रकाशित हुन थाले, मान्छेहरू लेखक बन्न थाले, त्यहीबेला देखि हार्मलेस र हार्मफुल दुवै प्रकारका किताब बराबरी छापिएका छन् ।

तर, अहिले हामीले पाउने भनेका त हार्मलेस किताब मात्रै हो । किनभने हार्मफुल किताब सधैं रहँदैनन् । किताब कति हार्मफुल कति, हार्मलेस कति ? भन्ने कुरा बुझ्न त किताब छापिएको ५० वर्षसम्म कुर्नुपर्छ ।

अनि फेरि यो किताब लेखेर लामो समय रहनु नरहनुको कुनै अर्थ छैन । किताब लेखेकै कारण मेरो चर्चा पृथ्वी रहुञ्जेल भइरहन्छ । २७ ठाउँमा शालिक बन्छन् । मेरो नाउँमा गुठीहरू खुल्छन् भनेर लेखनको दौडमा लाग्दिनँ । र, कसैले यसरी पनि लेख्नुहुँदैन ।’

लेखक, समीक्षकलाई संसारभर सबैभन्दा धेर सोधिने प्रश्न हो, ‘कसका लागि लेख्ने ? किन लेख्ने ?’ संसारभर यो प्रश्न सोधिन्छ भने मैले किन नसोध्ने ? सोधें ।

सुरुवातमा लेख्दा म भयंकर ठूलो कवि हो । मबाहेक संसारमा कोही पनि छैनन् । अरु कसैको काम छैन । लेखेर मान्छेहरूलाई देखाउँछु जस्तो लाग्थ्यो ।

तर, कालान्तरमा बुझें, कविता त लाखौ मान्छेले लेख्नुपर्दो रहेछ । किनभने मेरो कविताबाट मात्रै यतिका धेरै मान्छेको आवाज आउँदैन । हरेक मान्छेको मनको कुरा मेरो कवितामा अटाउँदैन ।

पहिले पहिले त ‘टप’ हुनको लागि लेखियो । विस्तारै लेख्ने अभ्यास हुँदै गयो । र, हुँदा हुँदा अब त लेख्नेबाहेक अरु केही काम नजान्ने भइयो ।

त्यसैले लेखन अब बाध्यता भयो । बाध्यता भनेर मलाई हरेक ६ महिनामा किताब प्रकाशन गर्ने बाध्यता छैन । तर, लेख्नलाई पनि कसैले रोकेको छैन । मेरो लेखन बाहिर आओस् या नआओस् तर लेखन भने निरन्तर चलिरहन्छ ।

‘बढी बोले कि क्या हो !’ विप्लव पुलुक्क राजन खतिवडालाई हेर्छन् । जवाफमा राज खतिवडा मुस्कुराउँछन् ।

‘म केही जिज्ञासा राखौं ?’ गोविन्द पराजुलीको स्वर सुनियो । भनिन्छ, ‘जिज्ञासा नै ज्ञानको जननी हो ।’ अब हामी कसरी कसैको जिज्ञासा रोक्न सक्छौं ।

‘पहिला मलाई किताब पढेर केही हुँदैन । सबै कुरा अभ्यासबाट सिक्ने हो जस्तो लाग्थ्यो । तर, अहिले चाहिँ किताब पढ्नुपर्छ भन्ने लाग्छ । तर, दाजु (विप्लव) किताब कसरी छान्ने ?’

‘सुरुमा आफ्नो रुचि के हो ? पत्ता लगाउनुपर्छ । अनि त्यहींअनुसार किताब छान्ने । सबैभन्दा राम्रो त, आफू हिँड्नका लागि आफंैले खनेको बाटो नै राम्रो हुन्छ ।

लिट्रेचर पढ्ने हो भने, रसियन युरोपियन र भारतीय क्लासिक बुक सबै ‘खाइदिने’ । ७० को दशकसम्म लेखिएका संसारभरका सबै पुस्तक पढ्दा हुन्छ । ७० को दशक भन्दा अगाडि जस्तो खतरनाक ज्ञान अहिलेसम्म संसारमा निस्केकै छैन ।

अचेल राइटरले फेसबुक, ट्वीटर, इन्स्टाग्राम आदिमा आफ्नो विज्ञापन गरिरहन्छन् । लेखक त्यहाँ विजि भयो । युट्युब हेर्नुपर्ला, फेसबुक, टिभी हेर्नुपर्ला । स्मार्टफोन चलाउनुपर्ला । यसले मान्छे बिथोलियो ।

किताब पढ । म्युजिक सुन । कुनै खतरनाक फिल्म हेर ।

‘कुन फिल्म हेर्ने ?’ मैले हत्तपत्त सोधें ।

‘नार्कोस् भन्ने फिल्म हेर ।’

०००

आमधारणा छ, ‘लेखक अस्तव्यस्त हुन्छ । त्यसमाथि सिनेमा, किताब, नाटक, गीत, कविता, सबैतिर सक्रिय रहने विप्लव समय कसरी मिलाउँदा हुन् ? सोध्छु?

सेड्युल हुन्छ कि र्यान्डम्ली हो दैनिकी ?

रुटिनमा कुनैपनि कलाकार बाधिन्नँ । रुटिन बनाउने पनि कलाकार नै हो र भत्काउने पनि । म आफैं पनि रुटिन बनाउँछु । तर, त्यो फलो गर्दिनँ ।

ह्वेन आई वेक अप, मोज्याक, बिथोविन, बागका सिम्फोनीहरू बजाउँछु । म्युजिक सुन्दै, भात पकाउँछु । तरकारी पकाउँछु । दिउँसो बाहिर जानु छैन भने किताब लिएर ओछ्यानमा जान्छु ।

साँझपख एक–दुई पेग रक्सी पिउँछु । सेलेक्टेड हिन्दी वा नेपाली गीत सुन्छु । सुत्नु अगाडि डेढ घण्टा फिल्म हेर्छु ।

भनिन्छ तपाईं शब्द, सम्बन्ध र रक्सी बडो जतनले चलाउनुहुन्छ । जतनले शब्द चलाएकै कारण हो तपाईंको लेखनी पढ्न नपाइने ?

पब्लिस गरिदेऊ भनेर म कहिल्यै पनि हारगुहार गर्दिनँ । मलाई कसैबाट प्रेसर आयो भने मात्रै दिने हो ।

कहिले किशोर नेपाल दाइले प्रेसर दिनुभयो । कहिले दीपक सापकोटाले प्रेसर दिए । लेखेँ । कहिले रमण घिमिरेले प्रेसर दिनुभयो । कहिले प्रशान्त अर्यालले प्रेसर दिन्छन् ।

सम्बन्धः एकपटक दोस्ती भएपछि गुमाउन चाहन्नँ । तर, समयले मित्रता गुमायो भने मेरो भन्नु केही छैन ।

रक्सीः सबभन्दा उत्कृष्ट रक्सी खर्बपतिले मात्रै खानुपर्छ भन्ने छैन । एउटा कविले पनि खान पाउनुपर्छ । म मागेर खान्नँ । प्रेमपूर्वक कसैले अफर गरे भने खान्छु । होइन भने त म किनेरै खान्छु । मैले हार्डली ३ पेग खान्छु ।

शब्दः मैले लेखेको चिज, अनारलाई बोक्रा छोडाएर हेर्दा भित्र मिलेर बसेका दाना जस्तो हुनुपर्छ । त्यसबाट एक दाना मात्रै झिक्ने हो भने पनि थोते देखिन्छ । थोते देखिएको त राम्रो हुँदैन नि । त्यसलै म शब्द र मेटाफोर चयनको मामिलामा सचेत हुन्छु ।

‘इन्द्रेणीझैं लहरायो तिम्रो रेशमी मुलायम कपाल ।’ भन्ने जस्ता वाक्य लेख्दिनँ ।

शब्द चयनको कुरा उठेपछि राजन खतिवडा पनि सचेत भैगए । र, भन्न थाले, ‘म पनि आजभोलि यो शब्द चयनको बारेमा बुझ्दै छु । दाई तपाईंले नेपाली भाषामा लेखेको कुरा अरु भाषामा अनुवाद हुँदा के अर्थ लाग्ला ? भनेर सचेत हुनुहुन्छ कि नाइँ ?’

‘नेपालीमा लेख्दाखेरी जापनीज, चाईनिज, अमेरीकन रसियन जुनसुकै भाषामा उल्था भएपनि नेपालीमा जे थियो त्यही अर्थ देओस् भनेर सचेत हुन्छु ।

‘ह्वेन यु आर राईटिङ अन योर ओन ल्यांग्वेज यु ह्याभ टु अन्र्डस्ट्यान्ड इफ द्याट थिंग विल वि ट्रान्सलेटेड इन टु अदर ल्याङग्वेज द्याट थिंग ह्याज टु क्यारी दि सेम मिनिगं ह्वाट यु ह्याभ रिटन ओरिजन्नली इन योर ओन ल्याङग्वेज ।’

‘खत्रै इंग्लिस बोले कि क्या हो ?’ विप्लवको प्रश्न ।

कविहरू शब्द छनोटको मामिलामा बडा कन्जुस हुन्छन् । नापेर र तौलेर शब्द छान्छन् । शब्दको गहिराइ, उचाइ, चौडाइ र अनुभूति मापन गरिरहने कविलाई त शब्द सागर नै चाहिँदो हो ? शब्द सागरमा डुबुल्की लगाउन पढ्नु पनि धेरै पढ्दो हो ?

‘हो, शब्द चयनमा लेखकको अध्ययन र शब्द सागरले प्रभाव पार्छ तर । सबै कविहरू यसरी सोच्दैनन् ।

एउटा कविलाई हरेक कुराको बेसिक नलेज हनुपर्छ । गणित, विज्ञान, मानव इतिहास, जियोग्राफी, प्रकृति, समाज, एस्ट्रनोमी आदि

सबैको बेसिक ज्ञान हुनुपर्छ । किनभने यसले लेखकको सोच वाईडर बनाउँछ ।

मेरो पोयट्रीलाई मेरो अध्ययनले सघाएको छ । मेरो विचारको आधार, जग भनेको पढाइ नै हो ।

मैले डोरबहादुर विष्ट पनि पढ्नुपर्छ । जवहरलाल नेहरू पनि पढ्नुपर्छ । धेरै पुस्तक नपढेका मान्छेको लेखनमा दरिद्रता देखिन्छ । र, लेखनमा दरिद्रता देखियो भने मेरो चित्त दुख्छ ।

एउटा कविता पत्रिकामा छापिने बित्तिकै । फेसबुकमा दुई चार सय लाईक आउने बित्तिकै कोही पनि कवि हुँदैन । यसका लागि ठूलो साधना चाहिन्छ ।

लेखकले दर्शन पढ्नुपर्छ । बुझ्नुपर्छ ।’

विप्लव प्रतीक प्रकृति दर्शन सुनाउन थाले–

चन्द्रमा उदाएपछि अस्ताउँछ । घाम पनि उदाएपछि अस्ताउँछ । छिनाले हानेर पनि प्वाल नपर्ने चट्टानमा झरनाको निरन्तरको प्रहारले प्वाल पर्छ ।

झरना अलिक तल पुगेपछि खोला बन्छ । ढुंगा, मुढा बगाउन थाल्छ । थोरै तल पुग्दा खोलाले मुढा बगाउन सक्दैन । खोलाको गति घट्छ । शान्त हुन्छ ।

त्यस्तै हुन्छ, जीवनको गति ।

जिन्दगीलाई खोलाको गतिसँग तुलना गर्ने यी कविले आधा दशक पार गरिसके । आधा दशकको जीवनमा आफ्नै जीवनसँग उनका केही गुनासा होलान त ? अन्तिम प्रश्न–

जीवनसँग केही गुनासो ?

केही गुनासो छैन । दुःख पाए पनि, सुख पाए ठीक छ ।

अर्को जुनीमा विश्वास गर्दिनँ । अर्को जुनी पाएछु भने पनि मेरो जीवन यस्तै होस् ।

केही गुनासो छैन । आई लभ माई लाइफ, द वे आई लिभ्ड ।’

οοο

‘गुनासोलेस’ कवि विप्लव प्रतीकलाई ‘भू–तल’मै छाडेर म फर्किएँ । नाटक रिहर्सलमा व्यस्त ‘चुल्ठे’ कवि कहिले देखापर्ने हुन् जीवनको रंगमञ्चमा ? प्रश्न जब्बर छ ।

प्रिय पाठक,

विप्लव प्रतीकलाई सहरमा कतै देख्नु, भेट्नुभयो भने सोध्नुहोस्ः १८ हजार ५ सय रुपैयाँ तिरेर शिल्पी थिएटरबाट कसको लागि खरिद गर्नुभएको थियो, ‘शकुन्तलाको औंठी’ ? कहाँ छ त्यो ?’

प्रकाशित मिति: शनिबार, साउन २५, २०७६ २३:२९