११ वर्षको जेलजीवनमा जब पहिलोपटक उनले भोट हाल्न पाए

A+ A A-

आममतदातालाई उम्मेदवारको प्रतिस्पर्धा र विकासका मुद्दाले उत्साहित बनाइरहेका बेला कैदीबन्दीलाई भने उम्मेदवारको जितहारको पर्वाह छैन । कारण, उनीहरूले प्रत्यक्षतर्फ भोट हाल्न पाएनन् । समानुपातिकतर्फ भने आफ्नो मताधिकार प्रयोग गरे ।

‘नेपाली नागरिक हुनुको नाताले आफ्नो नैसर्गिक अधिकार प्रयोग गर्नु नै खुसीको कुरा हो,’ डिल्लीबजारस्थित कारागारमा रहेका एक कैदीले शिलापत्रसँग भने, ‘नेताले हाम्रा लागि गरून्/नगरून् हामीले त हाम्रो मत सदुपयोग ग‍र्‍यौँ नि ।’

११ वर्ष भयो उनी जेल परेको । यो ११ वर्षमा दोस्रो संविधानसभाको चुनाव भयो, संविधान जारी भयो, २०७४ मा आवधिक चुनाव भयो तर, उनले भोट हाल्न पाएनन् ।

तर, यसपटक संविधान जारी भएपछि पहिलोपटक कारागारबाटै उनले भोट हाले । ‘यसअघि कहिल्यै भोट हालेको थिइनँ’, पहिलोपटक कारागारबाट भोट हाल्दाको अनुभव सुनाउँदै उनले बुढी औँलामा लागेको नीलो मसी देखाए ।

डिल्लीबजारमा उनीसहित ११० कैदीबन्दीले कारागारबाट पहिलोपटक मतदान गरे । सो केन्द्रमा खटिएका १३ प्रशासनिक कर्मचारीसहित कुल १२३ कैदीबन्दीले डिल्लीबजार कारागारबाट मतदान गरेका हुन् । मतदान अधिकृत जेलर वसन्त पुरीका अनुसार कुल ६५० कैदीबन्दी भएको यस कारागारमा १२३ जनाले मात्रै मतदान गरेका हुन् ।

‘केही मतदाता कारागारबाट छुटिसकेकाले मतदान गर्न पाएनन्, केहीले मानेनन्’, उनले भने । यहाँको मतपेटिका काठमाडौं क्षेत्र नम्बर ४ निर्वाचन अधिकृतको कार्यालयमा पठाइने पुरीले बताए ।

यही कारागारबाट नागरिक उन्मुक्ति पार्टीका रेशम चौधरी, सिभिल ग्रुपका पूर्वअध्यक्ष तथा एमालेका पूर्वसांसद इच्छाराज तामाङ र शोभाकान्त ढकालले पनि मतदान गरेका थिए । जेलमा बसेर पनि मत हाल्न पाउँदा मतदाताहरू उत्साहित भएको पुरीले बताए ।

कतै उत्साह कतै निराशा

डोल्पा कारागारमा ७० प्रतिशत कैदीबन्दीले मतदान गरेका छन् । कुल २० कैदीबन्दीमध्ये १४ जनाले मतदान गरे । संविधान जारी भएयता पहिलोपटक कारागारमा रहेका कैदीबन्दीले मताधिकारको प्रयोग गरिरहेको भए पनि डोल्पाको जस्तो उत्साह भने सबैतिर देखिएन । जसको उपयुक्त उदाहरण हो काठमाडौं केन्द्रीय कारागार जगन्नाथदेवल जहाँ ३४०० बढी कैदीबन्दी छन् । तर, यस जेलमा केवल ८ जनाले मात्र मतदान गरे । कुल २० जना अस्थायी मतदाता नामावलीमा सूचीकृत भएकामध्ये केवल ८ जनाले मतदान गरेको मतदान अधिकृत तथा जेलर ईश्वरीप्रसाद पाण्डेले बताए । यस केन्द्रबाट १३ जना कर्मचारीले पनि मतदान गरेका थिए । यहाँको मतपेटिका काठमाडौं क्षेत्र नम्बर १ निर्वाचन अधिकृतको कार्यालयमा पठाउने तयारी भएको उनले बताए ।

उपत्यकामा काठमाडौंका दुईसहित ललितपुरको एक कारागारमा रहेका कैदीबन्दीमध्ये १८२ जना मतदान गर्न योग्य थिए । तर, उपत्यकामा नै मतदान उत्साहजनक देखिएन । यसले कारागारलक्षित कुनै मतदाता शिक्षा लागू नभएको छर्लङ्ग देखाएको केन्द्रीय कारागार व्यवस्थापन विभागका महानिर्देशक चक्रपाणि पाण्डे बताउँछन् । ‘मताधिकार त दिइयो तर मतदाता नामावलीमा सूचीकृत गर्ने बेलामा निर्वाचन आयोगले पनि कुनै ताकेता गरेन’, उनले भने, ‘जसले गर्दा कारागारमा कैदीबन्दीको संख्याको अनुपातमा योग्य मतदाता कम देखिए र योग्यमध्येबाट पनि मतदान हुन सकेन ।’

केन्द्रीय कारागार कार्यालय जगन्नाथलेवलमा ३ हजार ४ सय, डिल्लीबजार कारागारमा ६५० र कारागार कार्यालय ललितपुरमा १ हजार ४ सय २० भन्दा बढी कैदीबन्दी छन् । केन्द्रीय कारागार विभागका अनुसार गत असोज मसान्तसम्म कुल २७ हजार १९५ कैदीबन्दी छन् जसमध्ये १ हजार २८९ विदेशी छन् ।

गत असारमा सर्वोच्च अदालतको अन्तरिम आदेश आएसँगै जेलजीवन बिताइरहेका कैदी र बन्दी दुवैले भोट हाल्न पाएका हुन् ।

देशभरका ४ लाख ५० हजार ’अस्थायी मतदाता’का लागि १४१ मतदान केन्द्र निर्धारण गरिएको छ । अस्थायी मतदाताले प्रतिनिधिसभा समानुपातिकमा मात्र मतदान गर्न पाउँछन् । यसअघि निर्वाचन गराउन खटिएका कर्मचारी र सुरक्षाकर्मीलाई मात्र प्रतिनिधिसभा समानुपातिकमा मतदान गर्ने व्यवस्था थियो ।

त्यसो त कैदीबन्दीले मतदान गरेको यो पहिलोपटक भने होइन । यसअघि २०६४ र २०७० को संविधानसभा सदस्य निर्वाचनमा समेत कैदीबन्दी तथा शिविरमा रहेका माओवादी सेनाका लडाकु, कारागारमा रहेका कैदी तथा थुनुवाको नाम अस्थायी मतदाता नामावलीमा समावेश गरिएको र मतदान अधिकार दिइएको तथ्य निर्वाचन आयोगकै प्रकाशनबाट देखिएको अदालतको आदेशमा जनाइएको छ ।

पूर्वनिर्वाचन प्रमुख आयुक्त डा. अयोधीप्रसाद यादव भन्छन्, ‘शान्ति प्रक्रिया टुंगिएसँगै हामीले त्यतिखेर निजामती कर्मचारी, सेना प्रहरी, तत्कालीन लडाकु, कैदीबन्दी, वृद्धाश्रममा आश्रित वृद्धवृद्धाहरूको पनि मतदाता नामावलीमा अस्थायी रूपमा सूचिकृत गरी मत हाल्ने व्यवस्था बनाएका थियौँ ।’ तर २०७४ को चुनावमा कानुनी जटिलता, सर्वोच्चमा विधाराधीन मुद्दालगायतका झमेलाका कारण यसलाई निरन्तरता दिन नसकिएको यादवले बताए ।

तस्वीर : सविना देवकोटा

प्रकाशित मिति: आइतबार, मंसिर ४, २०७९ १६:४८