ओख्रेनीवासीको प्रश्न- कसरी काठमाडौंको नागरिक हौँ भनौँ ?

A+ A A-

'घर कहाँ हो ?’

'काठमाडौं !'

तर, काठमाडौं भन्ने कि नभन्ने, दोमन बनाउँछन्, उनीहरू । काठमाडौंको नागरिक होइन भनौँ भने राज्यले नागरिकतामा काठमाडौं लेखिदिएको छ । अझ नगरपालिकाभित्र राखिदिएको छ । काठमाडौं क्षेत्र नम्बर–३, गोकर्णेश्वर नगरपालिका सुन्दरीजलबाट ७ किलोमिटरमाथि शिवपुरी नागार्जुन राष्ट्रिय निकुञ्जको घना जंगलको बीचमा अवस्थित रमणीय ओख्रेनी बस्ती, नुवाकोट र सिन्धुपाल्चोकको सिमानामा पर्छ ।

‘पहिले रोल्पा, रुकुम, कर्णाली भन्थे । अहिले उता विकास भयो रे । राजधानीबाट नजिकैको ठाउँ यस्तो छ । कसरी काठमाडौंको नागरिक हौँ भनौँ ?’ प्रश्न गर्दै ओख्रेनीका ऋषिराम खत्री भन्छन्, ‘राज्यको आँखा यो बस्तीमा परेन ।’ साथीहरूले ऋषिरामलाई सोध्छन्, ‘घर कहाँ हो ?’ तर उनी काठमाडौं हो भन्न सक्दैनन् । ‘साथीहरूलाई घुमाउन ल्याएको बीच बाटोबाटै फर्किनुभयो,’ उनले सुनाए ।

‘किन त ?’

पक्की सडक छैन

बस्तीमा पुग्ने पक्की सडक छैन । हिउँदमा धुलाम्मे, बर्खामा हिलाम्मे हुन्छ । ‘ज्यानमारा कच्ची बाटो छ । सुन्दरीजलबाट १ सय भाडा तिर्नुपर्छ । त्यो पनि समयमा आउँदैन,’ ६५ वर्षीय पदमबहादुर तामाङ भन्छन्, ‘अनि काठमाडौंमै बसेको छु जस्तो के लाग्नु ? बिरामी परियो भने ५ हजार तिरेर ट्याक्सी बोलाउनुपर्छ ।’

गोकर्णेश्वर नगरपालिकाले एम्बुलेन्स राखेको छ । तर, बाटोको कारण न एम्बुलेन्स आउन मान्छ, न ट्याक्सी । ‘एम्बुलेन्सका लागि ‘पावर’ चाहिन्छ । नत्र व्यक्तिको गाडी बोलाउनुपर्छ । त्यो पनि बाटोका कारण आउनै मान्दैनन्,’ पदमबहादुर दु:खेसो पोख्छन् ।

स्वास्थ्य चौकी छैन, सिटामोल पनि पाइन्न

दुई दिनअघि जंगल जाँदा सम्झना तामाङको खुट्टामा काँडा बिझ्यो । खुट्टा सुन्निएर हिँड्नै नसक्ने भइन् । बिझेको काँडा निकाल्न स्वास्थ्य चौकी थिएन । त्यतिका लागि उनी सुन्दरीजल नै पुग्नुपर्‍यो । ‘झण्डै चार इन्चजतिको काँडा बिज्यो । यहाँ झिक्न स्वास्थ्य चौकी थिएन । काँडा झिकेर ब्यान्डेज लगाउन सुन्दरीजल पुग्नुपर्‍यो,’ उनले आफ्नो समस्या सुनाइन् ।

६६ वर्षीया सीता पोखरेलका श्रीमान् रोगले थिलिएको एक वर्ष भयो । ओख्रेनीमा प्राथमिक उपचार पनि नपाएपछि छोरीहरूले राजधानीको एक अस्पतालमा ल्याएका रहेछन् । ‘जिउ पोल्ने, ज्वरो आउने, टाउको दुखेर छटपटी भएपछि श्रीमान्‌लाई औषधिमूलो गर्न छोरीहरूले काठमाडौं लगेका छन् । यहाँ सिटामोल पनि पाइन्न,’ उनले भनिन् ।

संविधानले स्वास्थ्यलाई नागरिकको मौलिक हक मानेको छ । संविधानको धारा ३५ को स्वास्थ्यसम्बन्धी हकको उपधारा १ मा ‘प्रत्येक नागरिकलाई राज्यबाट आधारभूत स्वास्थ्य सेवा निःशुल्क प्राप्त गर्ने हक हुने र कसैलाई पनि आकस्मिक स्वास्थ्य सेवाबाट वञ्चित नगरिने’ भनिएको छ । तर, ओख्रेनीवासीले प्राथमिक स्वास्थ्य सेवा पनि पाउन सकेका छैनन् ।

विद्यालय पुग्न ४ घण्टा हिँड्नुपर्छ

अस्मिता खत्रीले ८ कक्षासम्म ओख्रेनीकै ईश्वरी आधारभूत विद्यालयमा पढिन् । ९ र १० कक्षा पढ्न सुन्दरीजल झर्नुपर्‍यो । ‘हिँडेर दुई घण्टा जान, दुई घण्टा फर्किन लाग्छ । पैसा हुनेहरूले तलै कोठा भाडामा लिई बसेर पढ्छन्,’ उनी भन्छिन्, ‘पैसा नहुनेले बीचमै पढाइ छोड्नुपर्छ ।’ हाल उनी आफूसँगै भाइ र बहिनीलाई पढाउन जोरपाटी अत्तरखेलमा डेरा लिएर बसेकी छन् । ‘घरनजिकै विद्यालय भएको भए किन डेरा लिएर बस्नुपर्थ्यो ?,’ उनी प्रश्न गर्छिन् ।

माध्यमिक विद्यालय नहुँदा बीचमै कक्षा छोड्ने विद्यार्थी धेरै हुने गरेको बताउँछन् ईश्वरी आधारभूत विद्यालयका प्रधानाध्यापक मधुप्रसाद सिम्खडा । ‘पढ्न सुन्दरीजल बजार जाँदा विद्यार्थीले ६०, आउँदा ६० रुपैयाँ भाडा तिर्नुपर्छ । खाजासमेत गरी दिनको २ सय खर्च हुन्छ,’ उनी भन्छन्, ‘सबै अभिभावकले खर्च जुटाउन सक्दैनन् । विद्यार्थीले बीचमै विद्यालय छोड्नुपर्ने बाध्यता हुन्छ ।’

हाल विद्यार्थीका लागि वडाले गाडी भाडा निःशुल्क गरेको बताउँछन् वडाध्यक्ष द्वारिका श्रेष्ठ । ‘असोजदेखि विद्यार्थीलाई गाडीमा निःशुल्क लाने ल्याउने व्यवस्था गरेको छ,’ उनी भन्छन् । ८ कक्षापछि ९ र १० कक्षा पढ्न ओख्रेनीबाट बर्सेनि करिब २० जना विद्यार्थी सुन्दरीजल जान्छन् । तर, बीचमै कक्षा छोड्ने भएकाले ओख्रेनीबाट एसईई दिने विद्यार्थीको संख्या ४/५ मात्र पुग्ने बताउँछन् प्रधानाध्यापक सिम्खडा । ‘पछिल्लो वर्षमा भने एसईई दिनको संख्या बढेको छ,’ उनी भन्छन् ।

विद्यालयले ९ र १० कक्षा सञ्चालन गर्ने सहमति पाए पनि नगरपालिकाले शिक्षक उपलब्ध नगराउँदा विद्यार्थी मारमा परेको उनी सुनाउँछन् । ‘२०७१ सालमा ९ कक्षाको सहमति पाएका थियौँ । चार जना शिक्षक उपलब्ध गराउन नगरपालिकामा भनेको हो तर पाएनौँ,’ उनी भन्छन्, ‘कक्षा चलाउने सहमति छ, शिक्षक छैनन् ।’

जनावर र मान्छेको द्वन्द्व, समाज टुक्राटुक्रा नहोस्

ओख्रेनीवासीको अर्को मुख्य समस्या हो, राष्ट्रिय निकुञ्ज । शिवपुरी नागार्जुन राष्ट्रिय निकुञ्जभित्र रहेको यो बस्ती निकुञ्जले स्थानान्तरण गर्न खोजेको छ । तर, उनीहरू आफ्नो थातथलो छोड्न चाहँदैनन् ।

‘पुर्खौंदेखि बनेको हाम्रो समाज टुक्राटुक्रा नहोस् । बाउबाजे जन्मेको ठाउँ, किन अर्को ठाउँमा जाने ?,’ ऋषिराम भन्छन् । निकुञ्जको जनावर र मानिसबीच द्वन्द्व रहेको बताउँछन् उनी ।

‘जंगली जनावरले मानिसलाई आक्रमण गर्छ । जनावर र मानिसबीच द्वन्द्व्व छ,’ उनी भन्छन्, ‘निकुञ्जवरिपरि तारबार लगाए मानिस पनि सुरक्षित जनावर पनि सुरक्षित । जनावर र मानिसको द्वन्द्व सकिन्छ ।’ निकुञ्जबाट ३५० घरधुरी प्रभावित भएको उनको भनाइ छ ।

अनाजको समस्या

जमिन छ तर वर्षभरि खान पुग्ने अनाज फल्दैन । ‘मकै, कोदो, भटमास फल्छ । यतिले के पुग्थ्यो । चामल किन्नुपर्छ,’ कोदो टिप्दै गरेका ४५ वर्षीय कान्छा लामा भन्छन्, ‘बालीबाट ज्याला पनि उठ्दैन । अब समस्या पनि समस्याजस्तो लाग्दैन ।’

जंगली जनावरले बाली नष्ट गरिदिँदा रोपेको बाली पनि पूरा भित्र्याउन पाउँदैनन् कृषकले । ‘बँदेल, दुम्सी, भालु, बाँदरले बालीमा नोक्सान पुर्‍याउँछ । निकुञ्जले क्षतिपूर्ति त दिन्छ तर लिन कठिन छ,’ ऋषिराम भन्छन्, ‘जनावरले पूरै बाली नोक्सान गर्छ तर क्षतिपूर्तिबापत बढीमा १० हजार नत्र ५ हजार पाइन्छ ।’

चुनाव आयो, उम्मेदवार आएनन्

हामी पुग्दा सुन्दरीजल बजारलाई चुनावी पर्व लागेको थियो । दलदेखि स्वतन्त्र उम्मेदवारसम्म गाडीगाडीमा माइकिङ गर्दै चुनावी प्रचार गरिरहेका थिए । तर, बिहीबार दिउँसोसम्म पनि कुनै पनि उम्मेदवार ओख्रेनी उक्लिएका थिएनन् । ‘यसपटक कुनै पनि नेता उम्मेदवार भोट माग्न आएका छैनन्,’ ६६ वर्षीया सीता पोखरेल भन्छिन् ।

आगामी ४ मंसिरमा हुने प्रतिनिधिसभा र प्रदेशसभा चुनावका कतिपय उम्मेदवारलाई ओख्रेनीमा बस्ती छ भन्नेसम्म थाहा रहेनछ । सुन्दरीजलमा प्रचारप्रसार गरिरहेका एक उम्मेदवारलाई हामीले सोध्यौँ, ‘ओख्रेनी पुग्नुभयो ?’ ती उम्मेदवारले भने, ‘सुन्दरीजलभन्दा माथि पनि गाउँ छ ? कति मतदाता रहेछन् ?’

३५० घरधुरीमा करिब ७ सय मतदाता ओख्रेनीमा छन् । मतदानको दिन आउन एक साता बाँकी हुँदा ओख्रेनीमा एक जना स्वतन्त्र उम्मेदवार मात्र पुगेका रहेछन् । ‘बाइकमा दुई जना आउनुभएको थियो भोट माग्न । अरु कोही आइपुगेका छैनन्,’ पदमबहादुर भन्छन् ।

उही उम्मेदवार, उही वाचा

ओख्रेनीवासीका समस्या समाधान गर्ने वाचा दल र उम्मेदवाहरूले प्रत्येक चुनावमा गर्छन् । तर, चुनावपछि उनीहरूको समस्या सुनिदिने कोही हुँदैनन् । ‘चुनावको बेला ठूलो सपना देखाउँछन् । त्यसपछि अर्को चुनाव नआई नेता आउँदैनन्,’ कान्छा लामा भन्छन् ।

काठमाडौं क्षेत्र नम्बर ३ मा यसपटक पनि अघिल्लो चुनावकै उम्मेदवारहरू दोहोरिएका छन् । तर, ओख्रेनीवासीलाई को–को उम्मेदवार हुन् अहिलेसम्म थाहा छैन । पुरानालाई भन्दा नयाँ अनुहार हेर्ने सोचमा छन् ओख्रिनीवासी । ‘ओेख्रेनीको मुहार फेर्नेलाई भोट दिने हो । पुरानाभन्दा नयाँ राम्रो को आएको छ, हेर्नुपर्छ,’ लामा भन्छन् ।

क्षेत्र नम्बर ३ मा को–को छन् उम्मेदवार ?

प्रतिनिधिसभातर्फ दलका उम्मेदवार र स्वतन्त्र गरी २३ जना चुनावी मैदानमा छन् । मुख्यतः कांग्रेसका उम्मेदवार सन्तोष चालिसे र एमालेका कृष्ण राईबीच प्रतिस्पर्धा हुने देखिन्छ । राई २०७४ को चुनावमा विजयी भएका हुन् । उनले १९ हजार १ सय ६९ मत ल्याएर विजयी भएका थिए । उनका प्रतिद्वन्द्वी कांग्रेसका अम्बिका बस्नेतले १४ हजार ८ सय ८४ मत ल्याएकी थिइन् । चालिसे पनि २०७४ मा गोकर्णेश्वर नगरपालिकाको प्रमुखमा विजयी भएका हुन् । गत ३० वैशाखमा भएको स्थानीय तहको चुनावमा गोकर्णेश्वर नगरपालिकाको प्रमुखमा कांग्रेस नै विजयी भएको छ ।

एमालेका उम्मेदवार कृष्ण राई र कांग्रेसका उम्मेदवार सन्तोष चालिसे।

मत कसको कति ?

काठमाडौं क्षेत्र नम्बर ३ मा गोकर्णेश्वर नगरपालिकाका नौवटै वडा, कागेश्वरी मनोहरा नगरपालिकाको १, २ र ३ नम्बर वडा र काठमाडौं महानगरपालिकाको ६ नम्बर वडा पर्छ । स्थानीय तहको निर्वाचनमा गोकर्णेश्वरमा एमालेले उपप्रमुख र ५ वटा वडामा जित हात गरेको थियो । क्षेत्र नम्बर ३ मा पर्ने कागेश्वरीका दुईवटा वडा पनि एमालेले जित हात पारेको थियो । कांग्रेसले गोकर्णेश्वर नगरप्रमुख र चारवटा वडामा जित हात पारेको थियो । कागेश्वरीको एउटा वडा र महानगरको ६ नम्बर वडा पनि कांग्रेसले जित हात पारेको थियो ।

कति छन् मतदाता ?

काठमाडौं क्षेत्र नम्बर ३ मा ५८ हजार ८ सय ८९ मतदाता छन् । जसमा पुरुष मतदाता ३० हजार ८४ र महिला मतदाता २८ हजार ८ सय ५ जना छन् । २९ मतदान स्थल र ६८ वटा मतदान केन्द्र कायम गरिएको छ । खस आर्यबाट ६०. ८७ प्रतिशत, आदिवासी जनजातिबाट ३०.४३ प्रतिशत र दलितबाट ८.७ प्रतिशत उम्मेदवार यसपटक चुनावी मैदानमा छन् ।

प्रतिनिधिसभातर्फका उम्मेदवार

कृष्ण राई– एमाले
सन्तोष चालिसे –कांग्रेस
बद्री बजगाई– माओवादी केन्द्र
महोन कमार विश्वकर्मा– जसपा
गणेश गिरी – राप्रपा
विशोक डंगोल– नेमकिपा
मोहोन बहादुर बस्नेत–लोसपा
गोविन्द नेपाल– जनमत पार्टी
सुमिना न्यौपाने– मौलिक जरोकिलो पार्टी
द्वारिका अधिकारी– हाम्रो नेपाली पार्टी
कृष्ण काजी श्रेष्ठ–मंगोल नेशनल अर्गनाइजेसन
नुर्पु गेन्जेन शेर्पा–संघीय लोकतान्त्रि राष्ट्रिय मञ्च
रक्षाकुमार राई– सामाजिक लोकतान्त्रिक पार्टी
नेत्रबहादुर तामाङ– आमूल परिवर्तन मसिहा पार्टी नेपाल
दुर्गाविक्रम थापा–राष्ट्रिय स्वतन्त्र पार्टी
दिनेश खनाल –स्वतन्त्र
कविता विष्ट सुनार– स्वतन्त्र
राजेश विष्ट– स्वतन्त्र
विन्दु मगर –स्वतन्त्र
श्रीकृष्ण ज्योति– स्वतन्त्र
जगन्नाथ देवकोटा– स्वतन्त्र
निरञ्जन पुडासैनी– स्वतन्त्र

प्रदेशसभातर्फका उम्मेदवार

क्षेत्र नम्बर ३ (क)
चन्द्रमान लामा– एमाले
छिरिङ दोर्जे लामा– कांग्रेस
कपिलमुनि उप्रेती– माओवादी केन्द्र
चुण्डी लामा– राप्रपा
कृष्ण दुवाल– नेमकिपा
ठूलो कान्छो लामा– मंगोल नेसनल अर्गनाइजेसन
दीपेन्द्र लामा– स्वतन्त्र
उत्तम प्रसाद फुयाँल– स्वतन्त्र
हरेराम डोटेल– स्वतन्त्र

क्षेत्र नम्बर ३ (ख)

रामेश्वर फुयाँल– एमाले
विमल ठकुरी – कांग्रेस
महेश्वर फुयाँल– माओवादी केन्द्र
कमल सुनार–राप्रपा
सुमित्रा सुवाल – नेमकिपा
दिनेश श्रेष्ठ– नागरिक उन्मुक्ति पार्टी
कुलबहादुर लामा– मंगोल नेसनल अर्गनाइजेसन
देवराज थापा –स्वतन्त्र
पुष्पकुमार भण्डारी– स्वतन्त्र
कुमार श्रेष्ठ– स्वतन्त्र
सीता पौडेल– स्वतन्त्र
अर्जुनप्रसाद पुडासैनी– स्वतन्त्र

तस्वीरमा ओख्रेनी