उत्तरआधुनिक साहित्यमा बढ्दो काफ्काई-संसार

A+ A A-

अंग्रेजी भाषामा एउटा शब्द छ Kafkaesque, जुन अंग्रेजी भाषा-साहित्यमा विशेषणको रूपमा सन् १९४० देखि प्रचलनमा आएको हो भनेर चर्चित अंग्रेजी शब्दकोशहरूले भन्छन् ।

एउटा व्यक्तिको पूरा Franz Kafka मध्येको दोस्रो शब्दबाट उत्पत्ति भएको अंग्रेजी भाषाको यो Kafkaesque शब्दले उनको व्यक्तित्व, दर्शन र कृतित्वको गुण-अवगुणलाई आफूमा समेटेको छ । यो शब्दको अहिले आधुनिक साहित्य संसारमा मात्र नभएर अभिव्यक्तिका अन्य विधाहरूमा पनि सांकेतिक रूपमा अर्थ्याउने गरी प्रयोग गर्ने प्रचलन बढ्दो छ । समीक्षकहरूले पनि विधागत समीक्षा वा टिप्पणी गर्दा काफ्काई स्थिति, काफ्काई दर्शन, काफ्काई लेखनीजस्ता पदावलीहरू प्रयोगमा ल्याउँछन् ।

हालसम्म कुनै पनि अंग्रेजी-नेपाली शब्दकोशमा काफ्काई शब्द र यसको अर्थलाई संकलन गरिएको छैन । यद्यपि यो लेखमा यस शब्दलाई ‘काफ्काई-संसार’ भनेर प्रयोग गरिएको छ ।

को हुन् फ्रान्ज काफ्का अनि के हो काफ्काई-संसार ? अभिव्यक्तिको विधामा यो शब्दको उत्पत्ति र यसले व्यापकता पाउनुको आधार के हो ? के छ यसको पृष्ठभूमि ? आजको विस्तृत चर्चामा यसको तह खोतलेर हेरौँ, कहाँ कसरी फुटेको रहेछ विचार अभिव्यक्तिको यो नयाँ मूल !

फ्रान्ज काफ्का

विश्व साहित्याकाशमा फ्रान्ज काफ्का (FRANZ KAFKA) एउटा चम्किलो नक्षेत्रका रूपमा रहेको छ । साहित्य समीक्षकहरूले उनलाई शेक्सपियर, दाँते, गेटेजस्ता विश्वका महान् साहित्यकारहरूकै समकक्षमा गणना गरेका छन् । काफ्काको कृतिमा निहित मायिक यथार्थको विलक्षणताबाट बीसौँ शताब्दीका अनेक महान् साहित्यकार, विचारक र चिन्तकहरू गहिरोसँग प्रभावित भएका छन् । यो प्रभाव तिनका उत्कृष्ट कृतिहरूमा देखिएको छ ।

समीक्षकहरूले तिनका कृतिमा परेको काफ्काई प्रभावलाई मसिनोसँग औँल्याएका पनि छन् । काफ्काको आफूमाथि परेको प्रभावलाई ती लेखक-चिन्तकहरूले सार्वजनिक रूपमै सहर्ष स्वीकारेका पनि छन् । साहित्यमा विशेष गरी उपन्यास विधामा विचार सम्प्रेषणको यो काफ्काई शैली जसलाई मायिक यथार्थ पनि भनिन्छ । एक्काइसौँ शताब्दीमा रंगमञ्च, चलचित्र र अभिव्यक्तिका अन्य विधाहरूमा पनि देखिएको छ । यसको प्रयोग बढ्दो क्रममा छ ।

नोबेल पुरस्कार विजेता बीसौँ शताब्दीका महान् चिन्तक र प्रसिद्ध साहित्यकारहरू- फ्रान्सका अल्बेयर कामु (सन् १९५७), फ्रान्सकै जाँ पाल सार्त्र (सन् १९६४), कोलम्बियाका ग्राबियल गार्सिया मार्केज (सन् १९८२), अमेरिकी अश्वेत लेखिका टोनी मोरिसन (सन् १९९३), जर्मनीका गुएन्तर ग्रास (सन् १९९९), जसको लेखन र चिन्तनबाट विश्व जनमानस प्रभावित छ, यिनीहरू काफ्काई शैलीबाट प्रभावित थिए । यीसँगै विश्व चर्चित अन्य लेखकहरू अर्जेन्टिनाका जाँर्ज लुई बोर्गेस, चेक लेखक मिलान कुँदेरा आदि पनि काफ्काई लेखनबाट प्रभावित थिए । यी केही विश्वचर्चित प्रतिनिधि पात्रहरू मात्र हुन् । एक्काइसौँ शताब्दीको तेस्रो दशकको यो समयमा यस्ता कैयौँ नामहरू विश्वमा प्रचलित साहित्यिक रूपले परिपक्व प्रत्येक भाषाबाट अगाडि सार्न सकिन्छ ।

यसै सन्दर्भमा हेरौँ, डा. गोविन्दराज भट्टराईको चर्चित बृहत् ग्रन्थ ‘उत्तरआधुनिक विमर्श’ भित्रको ‘मायिक यथार्थवाद र नयाँ विश्वआख्यानमाथि एक आरम्भिक विमर्श’ शीर्षकको लेख जसको प्रारम्भ नै उनले यसरी गरेका छन्:

‘बीसौँ शताब्दीको कला र साहित्यमा विशेष गरी उपन्यासमा एउटा अत्यन्तै नौलो र सुन्दर प्रविधिको प्रयोग भएको छ । त्यसको नाम हो, म्याजिकल रियालिज्म- हाम्रोमा मायिक यथार्थवाद । मायिकताको अवधारणा हुर्किन झण्डै एक सय वर्ष लागेछ- सन् १९२० मा जर्मनीमा जन्मियो, त्यसको बीस वर्षपछि मध्य अमेरिका पस्यो, त्यसको बीस वर्षपछि ल्याटिन अमेरिका पस्यो, अनि युरोप पुगेपछि आज यो विश्वलेखनमा सर्वत्र फैलिएको छ, नेपालीमा पनि यो पसिसकेको छ ।’

उनी अगाडि लेख्छन्, ‘मायिकता भनेको अध्यात्मिकजस्तो, अन्धविश्वासजस्तो भ्रान्तिलाई वा अयथार्थलाई सत्य ठान्नुपर्नेजस्तो परिस्थिति हो । कुनै तर्कले, विज्ञानसम्मत विवेकले त्यसको व्याख्या र पुष्टि हुँदैन । ...मायिक यथार्थता आख्यान लेखनको एउटा नयाँ मोड; भनौँ टेक्निक हो ।'

'...मायिक यथार्थवादी आख्यानको आरम्भ भएपछि ल्याटिन अमेरिकाबाट एउटा नयाँ साहित्यिक परम्परा सुरु भयो । सन् १९५० र ६० बीचमा यसले उत्कर्षता प्राप्त गर्‍यो । यसलाई आधुनिक आन्दोलन मानियो । लेखकहरू परम्पराबाट भिन्न नवीन प्रयोगतिर लागे । परम्परागत यथार्थवादभन्दा नौलो मार्ग लिए । यो एउटा ‘बूम’ काल थियो । अर्थात् नयाँ उपन्यास लेखनको उत्कर्षकाल । ...बेलायतमा यस शैलीका बहुचर्चित अनुगामी हुन्, सलमान रुस्दी ।’

एक दिन बाबुले काफ्का र उनकी संगीतकार साथी जुली वार्जेकलाई कलेजको परिसरमा सँगै बसेर गफिएको देखे । साँझ घरमा बाबुले काफ्कालाई हप्काउँदै भने, ‘कक्षा कोठामा बस्न छोडेर तिमीले यस्तै काम गर्ने हो भने तिमी वेश्यालय नै जाऊ । यदि तिमीलाई त्यहाँ जान डर लाग्छ भने हिँड म पुर्‍याइदिन्छु ।’

हो, काफ्काको लेखनबाट उपन्यास विधामा एउटा नूतन द्वार खुल्यो । विशेष गरेर सन् १९१५ मा प्रकाशित उनको सर्वाधिक चर्चित लघु उपन्यास ‘द मेटामोर्फसिस’ को प्रारम्भ नै उनले यसरी गरे, ‘अनौठो सपनाबाट एकाबिहानै ओछ्यानमा ब्युँझिँदा ग्रेगोर स्याम्साले आफ्नो शरीर डरलाग्दो कीरोमा परिणत भएको पायो । ऊ पिठ्युँको कडा खोलमाथि उत्तानो परेको थियो ।’

अहिलेको अवस्थामा एउटा मान्छे कीरामा परिणत हुन्छ भने ऊ कति असहाय होला ?

काफ्काले कथाको आरम्भ यी वाक्यबाट गरेर आफूलाई कीरामा कायान्तरण गरिरहँदा उनलाई पक्कै पनि थाहा थिएन कि यो वाक्य विश्व आख्यान साहित्यमा अमर भएर रहनेछन् । लाचार, असहाय, ऐकान्तिकता, नैराश्य, असुरक्षा, अविश्वास, घृणा, तिक्तताजस्ता अनुभव र भोगाइलाई व्यक्त गर्न मानिस गुहुकीरामा कायान्तरण भएर कोठाको एउटा अँध्यारो कुनामा लुक्नु, थन्किनु, सडेगलेको, फ्याँकेको खाना खानु, बोल्न नसक्नु, कसिङ्गरसँगै बढारिनु, फ्याँकिनु, मारिनु, यो स्वैरकल्पनाले आख्यान जगत्‌मा विचार सम्प्रेषणका निम्ति एउटा नयाँ चेतनालाई जन्म दियो ।

भट्टराई लेख्छन्, ‘कसैले त काफ्काको मेटामोर्फसिसलाई दृष्टान्त कथा, मायिक पाठ र विज्ञान कथा तीनै थोक पनि भनेका छन् । उनीहरू भन्छन्, 'काफ्काले प्रच्छन्न रूपले त्यस्तो पुँजीवादी व्यवस्थाको आलोचना गरेका छन्, जसले मानिसलाई निम्न रूपमा झर्न बाध्य गराउँछ । त्यसै कारण यो कृति दृष्टान्त कथा हो । यो एउटा वास्तविक मानवको कथा हो, जो साँच्चैको कीरामा परिणत भयो । त्यसै कारण यो कृति मायिक यथार्थको कथा हो ।’

यसै सन्दर्भमा प्रसिद्ध लेखक तथा आलोचक जैफ नोवाकको यो महत्त्वपूर्ण कथन हेरौँ:

‘काफ्काई संसारले हामीलाई यो अनुभूति गराउँछ कि हामी कति हास्यास्पद ढंगले त्रुटिपूर्ण जीवन भोगिरहेका छौँ । उसको आध्यात्मिक खोज हाम्रो आफ्नै वैयक्तिक खोज हो । काफ्काले आफ्नो जीवनमा जुन विभिन्न कठिन अवस्थाहरूको सामना गरे र त्यसलाई आफ्ना कृतिहरूमा उद्भाषित गरे, त्यसको प्रत्यक्ष सामना हामीले पनि आफ्नो जीवनमा गर्नुपर्ने हुन्छ । उनका लघु कृतिहरूमा हामीले मानव मनको अथाह दुःख र पीडाको आवाज सुन्न सक्छौँ ।’

सिर्जनाका विधाहरू पनि विज्ञानको आविष्कारझैँ अघि बढ्दै आएको छ । कलासाहित्यका सिद्धान्तहरू पनि विज्ञानका सूत्रहरूझैँ बदलिँदै, परिमार्जित हुँदै गएका छन् । भाषा-साहित्यमा उपन्यास विधाको विकास-यात्राको कथा पनि मानवको क्रमिक विकास-यात्राको महागाथाभन्दा कम रोमाञ्चक छैन । मानव जाति विचारले सञ्चालित हुन्छ, अनि युगको आवश्यकता र मागअनुसार नयाँ विचारहरू जन्मिन्छन् । अझ भनौँ, अस्तित्वले सम्पूर्ण वातावरण र परिस्थिति मिलाइदिएर कसैलाई निमित्त बनाई समयले त्यसलाई जन्माइदिन्छ ।

पृष्ठभूमि

सन् १९१२ मा काफ्का पहिलो कथासंग्रह ‘कन्टेम्प्लेसन’ र सन् १९१३ मा ‘द स्टोकर’ प्रकाशित हुँदा युरोप, अमेरिका, रुस र जापान शस्त्रीकरणको युगमा थिए । औद्योगिक क्रान्तिबाट सिर्जित पुँजी र आफ्ना उपनिवेशिक मुलुकहरूबाट लुटेर ल्याएको अथाह धनले ती राष्ट्रहरू वैभवको प्रदर्शन र शक्ति सञ्चयको होडमा थिए ।

युरोपमा जातीय अहङ्कारवाद, रंगभेद, सर्वोच्चताजस्ता दम्भका विषवृक्ष झाङ्गिइसकेको थियो । वैज्ञानिक युगको विकाससँगै त्यो मानव समाजमा परम्परागत धार्मिक, नैतिक तथा भावनात्मक मूल्य र मान्यताहरू द्रुत गतिले टुट्दै-भत्किदैँ विघटनउन्मुख थिए । व्यक्तिगत जीवन, पारिवारिक सम्बन्ध र सामाजिक ढाँचामा उथलपुथल भइरहेको थियो । परिवारभित्रै पनि मानिस अब एक्लो हुँदै थियो । हरेक क्षेत्रमा मानवीय चेतनाले नयाँ आकार ग्रहण गर्दै थियो । अनि भावी प्रथम विश्वयुद्ध सन्निकट थियो । तत्कालीन सम्पूर्ण युरोपको राजनीतिक, सामाजिक-आर्थिक परिस्थिति अत्यन्तै तनावपूर्ण थियो ।

सन् १९१५ मा काफ्काको विश्वचर्चित कृति ‘द मेटामोर्फसिस’ प्रकाशित हुँदा युरोपका देशहरू २८ जुलाई १९१४ देखि नै युद्धमा हामिइसकेका थिए र यसले विश्वव्यापी रूप ग्रहण गरिसकेको थियो । काफ्काको जीवनलाई यिनै बृहत् पृष्ठभूमिमा सूक्ष्म तरिकाले नियाल्ने हो भने एउटा संवेदनशील व्यक्तिले भोग्नुपरेको पीडा र असमर्थताको अभिव्यक्ति हामी उनका रचनाहरूमा पाउँछौँ, जुन उनले सिर्जना गरेको आफ्नै ‘काफ्काई-संसार’ हो ।

काफ्काले आफ्नो व्यक्तिगत जीवनको कठोर र अप्रिय भोगाइबाट यो कुरा गहिरोसँग अनुभूति गरेका थिए कि परिवार, समाज, धर्म तथा राज्य-प्रणाली संगठनवादी व्यवस्थाका बलिया खम्बाहरू हुन्, जसको अगाडि मानिस कीरा-फट्याङ्ग्राझैँ निरीह र लाचार हुन्छ । काफ्काका रचनामा आएका पात्रहरू यस्तो प्रतिस्थापित व्यवस्थाका विरुद्धमा आफ्नो स्वर उचाल्छन् तर असहमतिका ती स्वरहरू स्थापित व्यवस्थाको अगाडि असहाय हुन्छन् । यी संगठनात्मक व्यवस्थाको अगाडि मानिसलाई नतमस्तक भएर आफ्नो इच्छा-आकांक्षाको घाँटी थिच्न बाध्य पारिन्छ र उनीहरू विवश हुन्छन् । अथाह निराशामा डुबेको संवेदनशील मानिस भित्रभित्रै टुट्छ, छटपटिन्छ र असहाय अवस्थामा नै उसको जीवनवृत्ति सकिन्छ ।

राज्य, समाज र परिवारबाट बाहिरिएको र छुट्टिएको सन्त्रासबाट पीडित भएको यसै अनुभूतिलाई व्यक्त गर्दै काफ्काले नै भनेका छन्, ‘विभेद मानव जीवनको अभिन्न पाटो हो । विभेद- मानव-मानवबीच, उसको बाहिरी र आन्तरिक जगत्‌का बीच, उसको भौतिक तथा बौद्धिक चिन्तनका बीच, जीवनको तर्कहीन स्थितिहरू तथा तर्कपूर्ण बुद्धिका बीच फैलिएको हुन्छ । विभेदको यो भावनाले मानिसलाई कहिल्यै पनि सम्पूर्ण रूपले रागात्मक तथा आनन्दपूर्ण जीवन बाँच्न, भोग्न दिँदैन । परिणामतः मानिस आफ्नो खण्डित अस्तित्वलाई लिएर बाँच्नका लागि सधैँ नै विवश भइरहेको हुन्छ ।’

काफ्काको रचनाका पात्रहरू यसै खण्डित अस्तित्वलाई लिएर छटपटाइरहेको, संघर्ष गरिरहेको, विवश भई बाँचिरहेको हामी पाउँछौँ । निश्चय नै यो कुरा हामी उनले बाँचेका ४१ वर्षको जीवनभित्र र समकालीन समाजको परिवेशमा बाँचिरहेका आममानिसको जीवनमा पनि पाउँछौँ ।

काफ्काई-संसार

फ्रान्ज काफ्काको जन्म ३ जुलाई १८८३ मा प्राग शहरको जर्मनभाषी एउटा यहुदी परिवारमा भएको थियो । अहिलेको चेक गणतन्त्रको राजधानी प्राग त्यस समयमा बृहत् आस्ट्रिया साम्राज्यको एउटा भाग थियो जहाँ चेक, जर्मन, स्लोभाकी, रोमानी भाषा बोल्ने मानिसहरू बस्थे ।

लेखनकार्य गरिरहँदा कति पटक उनलाई खोकीको लहर लाग्थ्यो, जसले उनको सम्पूर्ण शरीरलाई थिलथिलो र अधमरो बनाउँथ्यो । यसै अवस्थामा बेहाल र विवश भएर उनी बिछ्यौनामा पछारिन्थे । यस्तो अवस्था प्रायः सधैँजसो हुन्थ्यो । तापनि उनी अलिक सञ्चो हुनासाथ लेखन-कार्यमा जुटिरहन्थे ।

यी विभिन्न भाषा बोल्ने समुदायको आपसमा पारस्परिक तनाव भइरहन्थ्यो र यिनीहरू एक-अर्कालाई घृणाको दृष्टिले हेर्थे । प्रथम विश्वयुद्धपछि सन् १९१८ मा मध्य युरोपमा चेकोस्लोभाकियाको नामबाट छुट्टै देशको जन्म भयो र यही सन् १९९३ मा चेक गणतन्त्र बन्यो ।

फ्रान्ज काफ्काको बाबु हरमन काफ्का एउटा सफल व्यापारी थिए र आफ्नो परिवार जर्मनभाषी भए पनि उनी चेक भाषा बोल्न खप्पिस थिए, जसले गर्दा चेक समुदायको विश्वासपात्र थिए । तर, व्यक्तिगत स्वभावले उनी तानाशाहझैँ थिए र आफ्नो छोरा फ्रान्जलाई कठोर नियन्त्रणमा राखेका थिए ।

उनको इच्छा छोराले जीवनमा उच्च सफलता पाओस् भन्ने थियो । उनले छोरासँग ठूला महत्त्वाकांक्षाहरू पालेका थिए । तर, बाबुको त्यस्तो महत्त्वाकांक्षा पूर्ति गर्न सक्ने सामर्थ्य काफ्कामा थिएन । आफ्नो अभिष्ट पूरा गर्नका लागि बाबु छोराप्रति झन् कठोर हुँदै गए र उसका सबै कार्य व्यवहारलाई नियन्त्रण गरे । काफ्का आफ्नो स्वतन्त्रताले कसैसँग मित्रता गाँस्न पनि नसक्ने भए । बाबुले मन पराएको नवयुवकसँग नै उनले मित्रता गर्नुपर्नेसम्मको स्थिति सिर्जना भएको थियो ।

काफ्काको जीवनमा भएका यी घटनाहरू हेरौँ

काफ्को एउटा मित्र थिए, जसको नाम यित्जशेक लोवी थियो र उनी रंगमञ्चको ख्यातिप्राप्त कलाकार थिए । तर, काफ्काको बाबु रंगमञ्चसँग सम्बन्धित सबैलाई चरित्रहीन सम्झन्थे, जसले गर्दा बाबुले छोरालाई लोवीसँगको मित्रता त्याग गर्न विवश पारे ।

कलेजमा अध्ययनरत दिनहरूमा काफ्का एउटी युवतीको सम्पर्कमा आए, जसको नाम जुली वार्जेक थियो । उनी सफलताउन्मुख शालीन संगीतकार थिइन् । एक दिन बाबुले दुवैलाई कलेजको परिसरमा सँगै बसेर गफिएको देखे । साँझ घरमा बाबुले काफ्कालाई नराम्रोसँग हप्काउँदै भने, ‘कक्षा कोठामा बस्न छोडेर तिमीले यस्तै काम गर्ने हो भने तिमी वेश्यालय नै जाऊ । यदि तिमीलाई त्यहाँ जान डर लाग्छ भने हिँड म पुर्‍याइदिन्छु ।’ बाबुको यस्तो कटु वचन सुनेर काफ्काले कुण्ठित हुँदै यति मात्र भने, ‘तपाईं आफ्नो यस्तो तितो कुराले योभन्दा बढी अपमान मलाई के नै पो गर्न सक्नुहुन्छ र ?’

यस्तो निष्ठुरी, निर्दयी र तर्कविहीन बाबुसँग एउटै घरमा बस्नु काफ्काको विवशता थियो । योभन्दा पनि कष्टकर कुरा के थियो भने, बाबु र छोराको झगडामा उनकी आमा सधैँ नै बाबुको पक्षमा उभिन्थिन् र छोरालाई नै एक-दुई शब्दवाण हिर्काउँथिन् । परिणामस्वरूप काफ्का आफ्नै घरमा लाचार, दयनीय भएका थिए र आफूलाई नितान्त एक्लो अनुभव गर्थे । घरमा बहिनी थिइन्, जो उनको एक मात्र साथी थिइन्, जससँग उनी थोरै भए पनि आफ्नो दुःख साझा गर्थे ।

काफ्काको निजी डायरीबाट एउटा तथ्य बाहिर आयो जसले भन्छ– हताशाको क्षणमा कतिपटक उनले आत्महत्या गर्ने प्रयास गरेका थिए । उनले बाबुलाई एक सय पेजको चिट्ठी पनि लेखेका थिए, जुन डरले गर्दा उनलाई पठाउन सकेका थिएनन् तर आमालाई भने त्यो पढेर सुनाएका थिए ।

काफ्का आफ्नो घरमा मात्र होइन, अपितु बाहिरी संसारमा पनि ‘बिरानो’ झैँ थिए । यहुदी भएका कारणले जन्मजात उनी त्यो समाजमा शरणार्थी भनिन्थे । आफ्नो पैतृकतासँग जोडिनका लागि उनले हिब्रू भाषा सिक्ने प्रयास गरेका थिए तर सफल भएनन् ।

बाबुले उनलाई यहुदीको मन्दिर जान भन्थे तर उनी त्यहाँ जान आत्तिन्थे र अनिच्छुक हुन्थे । सडक पेटीमा हिँडिरहँदा उनलाई लाग्थ्यो- अन्य बटुवाहरूले उनलाई नै क्वारक्वार्ती हेरिरहेका छन् र ‘तिम्रो जीवनको प्रयोजन के हो ?’ भनेर उनीसँग सोधिरहेका छन् । तर, त्यस्तो आफैँसँगको मनोवादको उत्तर उनीसँग थिएन ।

एक्लो, उदास र नौलोपनको परिवेशमा बाँच्दै उनले कानुनमा उच्च शिक्षा प्राप्त गरे । कानुन उनको प्रिय विषय थिएन तर बाबुको हार्दिक इच्छा पूरा गर्न उनले कानुनको डिग्री मात्र लिएनन्, अपितु त्यसमा डक्टरेटको उपाधिसमेत प्राप्त गरे । उनी क्लासिक साहित्यका गम्भीर पाठक थिए । फ्रेडरिक नित्से, फायरबाख, गेटे, पास्कल, किर्केगार्द, डार्बिन, डिकेन्स तथा फ्योदोर दोस्तोएव्स्कीका कृतिहरूबाट उनी बहुतै प्रभावित थिए, जसले गर्दा उनी चिन्तनशील र विवेकशील थिए ।

कानुनमा डिग्री प्राप्त गरेपछि उनले एउटा बीमा कम्पनीमा नोकरी पाए, जहाँ उनले बडो मनोयोगले आफ्नो काम गरे । काफ्काको जीवन बीमा कार्यालय र कार्यालयबाट घरको बीचमा बाँटिएको थियो । यसको अतिरिक्त बाहिरी संसारसँग उनको खासै तालमेल नै थिएन ।

उनको फोक्सो धेरै कमजोर भइसकेको हुनाले उनको स्वास्थ्य्य ठीक थिएन । यौवनावस्थाको उत्कर्षको उमेरमा नै उनी दमको गम्भीर रोगी भइसकेका थिए । योभन्दा पनि दुःखको कुरा त के थियो भने, उनी ‘अनिद्रा’ रोगबाट समेत ग्रस्त थिए । उनलाई रात-रातभरि निद्रा लाग्दैनथ्यो जसले गर्दा प्रायःजसो रातभरि नै उनी जागा रहन्थे ।

काफ्का अन्तर्मुखी स्वभावका लेखक थिए । उनको कार्यालयको सहकर्मीहरूलाई समेत उनी लेखक हुन् भन्ने कुरा थाहा थिएन । कार्यालयमा सहकर्मीहरूसँग उनी सीमित र चाहिँदो कुरा मात्र गर्दथे । तर, घर आउनासाथ उनी बेग्लै व्यक्ति हुन्थे ।

उनी एउटा सचेत विचारक र संवेदनशील लेखक थिए । उनले जति पनि कृतिहरू लेखे, ती सबै रातिको एकान्तमा नै लेखे । जब सम्पूर्ण प्राग शहर रात्रिको अन्धकारमा मस्त निद्रामा सुतिरहेको हुन्थ्यो, काफ्का एक झप्को निद्राका लागि व्याकुल भइरहेका हुन्थे । यस्तो अवस्थामा केही क्षणका लागि उनी निदाए पनि डरलाग्दा सपनाहरूबाट आतंकित हुँदै ब्युँझन्थे । सपनाको त्यो डरलाग्दो प्रभावबाट मुक्त हुनका लागि रात्रिको गहन शान्ति र एकान्तमा उनी लेख्न बस्थे ।

लेखनकार्य गरिरहँदा कति पटक उनलाई खोकीको लहर लाग्थ्यो, जसले उनको सम्पूर्ण शरीरलाई थिलथिलो र अधमरो बनाउँथ्यो । यसै अवस्थामा बेहाल र विवश भएर उनी बिछ्यौनामा पछारिन्थे । यस्तो अवस्था प्रायः सधैँजसो हुन्थ्यो । तापनि उनी अलिक सञ्चो हुनासाथ लेखन-कार्यमा जुटिरहन्थे । रात्रिको एकान्तमा लेख्नु, लेखिरहनु उनको विवशता थियो । किनकि यो व्यस्तताले उनलाई ‘आन्तरिक सुरक्षा’ प्रदान गर्थ्यो र उनी अवाञ्छित तथा नकारात्मक सोच-विचारहरूबाट छुटकारा पाउँथे । लेखन-कार्य काफ्काका लागि एउटा प्रतिक्रियात्मक सकारात्मक पलायन थियो, जसको फलस्वरूप उनी आफ्नो आत्मिक बलले भरिपूर्ण थिए । उनको धेरैजसो रचना अधुरो नै थियो र थोरैजसो रचनाहरूले मात्र वाञ्छित पूर्णता पाएका थिए ।

काफ्का मेधावी छात्र थिए तर परीक्षासँग डराउँथे । उनी आफ्नो बाबुलाई घृणा गर्थे तर सधैँ उनैसँग बस्नुपर्ने बाध्यतालाई भोगिरहे । उनी कर्मचारीतन्त्रको कटु आलोचक थिए तर स्वयम् त्यसको एउटा बलियो पुर्जाको रूपमा बीमा कम्पनीमा अफिसर थिए ।

रचना पूरा भइसकेपछि पनि त्यसप्रति उनी उदासीन नै रहन्थे । यदि कुनै रचना प्रकाशित भैहाल्यो भने पनि त्यसले काफ्कालाई उत्साहित पार्न सक्दैनथ्यो । किनकि उनी शारीरिकका साथै मानसिक रोगी पनि थिए । उनले जीवनमा हर्सोल्लासको कुनै कारण देख्दैनथे । उनको मनस्थिति प्रायः अवसादग्रस्त अवस्थामा नै रहन्थ्यो ।

काफ्का आफ्नो रचनाप्रति कतिसम्म उदासीन थिए भन्ने एउटा उदाहरण हेरौँ

उनका तीनवटा कथाहरूको संग्रह प्रकाशित भयो, जसमा उनको बहुचर्चित कथा 'द मेटामोर्फोसिस' (१९१५) पनि संगृहीत थियो । यो संग्रहलाई पाठकहरूले खुबै प्रशंसा र स्वागत गरे । काफ्काका एक जना संगीतकार मित्र थिए, जसको नाम गुस्ताव जैनुक थियो । उनी धेरै समय बेरोजगार थिए र भर्खरै एक जना संगीत निर्देशकको सहायकको काम पाएका थिए । उनको हातमा पहिलो कमाइ परेपछि उनले काफ्काको त्यो भर्खरै प्रकाशित पुस्तक खरिद गरे, अनि त्यसलाई आकर्षक प्याकिङ गर्न लगाएर उत्साहपूर्वक गएर काफ्कालाई उपहार दिए ।

काफ्काले सोधे, ‘यो के हो ?’

मित्रले भने, ‘यो मेरो पहिलो साप्ताहिक कमाइ हो ?’

काफ्काले प्याकेट खोले र केही क्षणको मौनतापछि भने, ‘के यो परिश्रमले कमाएको पैसाको बर्बादी होइन ?’

साथीले जवाफ फर्काउनुअघि नै उनलाई खोकीको लहर उठ्यो । खोकी शान्त भएपछि सुस्त स्वरमा उनले फेरि भने, ‘तिमीले मप्रति धेरै ठूलो धारणा बनाएजस्तो छ । तिमीले मप्रति राखेको भरोसाले मलाई उदास बनाउँदैछ । ममा विद्रोहको कुनै झिल्को छैन ।’

मित्रले जवाफ फर्काए, ‘तिमीले यस्तो सोच्नुहुँदैन । तिम्रो लेखनी त मेरा लागि प्रेरणा हो ।’

काफ्काले भने, ‘मेरा रचनाहरू त एउटा राम्रो छालाको गाता लगाउने खालका पनि छैनन् । मेरा यी रचनाहरू त मेरै वैयक्तिक डर र त्रसित विचारहरूको दस्तावेज हो, जो छापिनु नै हुँदैनथ्यो । यसमा कुनै सार्थकता नै छैन ।’

मित्रले काफ्काको उदासीन मानसिकतालाई बुझेर भने, ‘मैले तिमीलाई दुःखी पार्न खोजेको होइन, जे भयो मलाई त्यसको पछुतो छ !’

काफ्काले भने, ‘त्यस्तो कुरा होइन ! तिमी आफ्नो ठाउँमा ठीक नै होलाऊ ! म स्वयम् सत्यको सामना गर्न डराउँछु । त्यसैले म कुनै पनि रचना पूर्ण गर्न सक्तिनँ, र पनि लेखनका अतिरिक्त केही अरु गर्न पनि असमर्थ छु ।’

काफ्काको जीवनमा आएका महिलाहरूमध्ये फेलिस बावर र डोरा डाइमन्ट विशेष रूपले उल्लेखनीय भए पनि तिनीहरूसँग तिनको अर्थपूर्ण सम्बन्ध स्थापित हुन सकेन । फेलिससँग त उनको पाँच वर्षसम्म प्रेम सम्बन्ध चलेको थियो र दुईपटक टिकोटालोसमेत भएको थियो तर त्यो दुवैपटक टुट्यो ।

३ जून १९२४ मा काफ्काको मृत्यु हुनुभन्दा एक वर्षअगाडि मात्र आफूभन्दा २० वर्ष कान्छी १९ वर्षीया डोरासँग उनको परिचय भएको थियो । डोरा यहुदी क्याम्पमा काउन्सिलरको पदमा काम गर्थिन् । आफ्नो बाबुसँग विद्रोह गरेर उनी डोरासँगै बर्लिन गए । काफ्काको जीवनमा मृत्युभन्दा एक वर्षअगाडि बर्लिनमा डोरासँग बिताएका केही महिनाहरू नै उनको जीवनको सबैभन्दा सुखमय क्षण थियो । तर, त्यहाँ उनको शारीरिक अस्वस्थता द्रुत गतिले खस्कँदो थियो । डोराको सहचर, हेरविचार र ममत्वले पनि उनको स्वास्थ्यमा सुधार भएन । अन्ततः विवश भएर उनी बाबुको शरणमा प्राग नै फर्के । उनलाई वियानाको एउटा सेनिटोरियममा भर्ना गरियो, जहाँ उनले गह्रुङ्गो विचार बोकेर हिँडिरहेको आफ्नो ४१ वर्षको अस्वस्थ शरीर र अशान्त मनलाई सदाका लागि विश्राम दिए । काफ्काको शरीरलाई चिहानमा पुरिँदै गर्दा डोरा मूर्च्छित थिइन् भने बाबु हरमन काफ्का पिठ्यूँ फर्काएर उभिएका थिए ।

काफ्का शाकाहारी थिए । मद्यपान, धुम्रपान केही गर्दैनथे । युरोपमा द्रुत गतिले वैज्ञानिकीकरण भइरहेको एलोप्याथिक चिकित्सा पद्धतिभन्दा पनि प्राकृतिक चिकित्सामा उनको विश्वास थियो । साहित्यको नोबेल पुरस्कार विजेता प्रबल दार्शनिक तथा उपन्यासकार जाँ पाल सार्त्रको शब्दमा ‘काफ्का एउटा सन्त थिए ।’

विरोधाभाषी जीवन

काफ्काको व्यक्तिगत डायरी, उनको रचना, सीमित मित्र तथा आफन्तले लेखेको लेख-संस्मरण र समीक्षकका टिप्पणीहरूले समग्रमा भन्छन्- काफ्का आफ्नो जीवनको अन्तिम अवस्थासम्म पनि अशान्त रहे । उनी जीवनघाती परिस्थितिसँग निरन्तर लडिरहे । उनले ती सबै कुराहरूलाई सहनुपर्ने बाध्यतालाई बोकेर हिँडिरहे, जुन उनलाई पटक्कै मन पर्दैनथ्यो । उनी ‘हुनु’ र ‘नहुनु’ को मनस्थितिमा बाँचिरहे ।

उनी मेधावी छात्र थिए तर परीक्षासँग डराउँथे । उनी आफ्नो बाबुलाई घृणा गर्थे तर सधैँ उनैसँग बस्नुपर्ने बाध्यतालाई भोगिरहे । उनी कर्मचारीतन्त्रको कटु आलोचक थिए तर स्वयम् त्यसको एउटा बलियो पुर्जाको रूपमा बीमा कम्पनीमा अफिसर थिए । उनी कानुनद्वारा स्थापित न्याय-प्रणालीको कट्टर विरोधी थिए तर स्वयम् कानुनका ज्ञाता थिए र त्यसै विषयमा उच्च शिक्षित पनि थिए (उनको प्रसिद्ध उपन्यास ‘द ट्रायल’ यसको जिउँदो प्रमाण हो) ।

उनी विवाह गर्न चाहन्थे तर दुईपटक टिकोटालो भएर पनि उनी वैवाहिक बन्धनमा बाँधिन सकेनन् । उनी यहुदी धर्मको प्रबल पोषक हुन चाहन्थे तर एकपटक पनि सिनेगाँग (यहुदी मन्दिर) को ढोकासम्म गएनन् । उनले रात-रातभरि निरन्तर लेखन कार्य गरिरहे तर आफ्ना महत्त्वपूर्ण अधिकांश रचनाहरूलाई पूर्णता दिएनन् । उनी जागरुक लेखक थिए तर उनलाई आफैँमा आत्मविश्वास थिएन । तसर्थ आफ्नो रचना प्रकाशन गर्न अग्रसर भएर कहिल्यै पठाउँथेनन् ।

मरणोपरान्त आफ्ना सबै रचनाहरूलाई नष्ट गरिदिनू भनेर काफ्काले आफ्ना मित्र मैक्स ब्राँडसँग आग्रह गरेका थिए । मैक्स ब्राँडसँग उनको मित्रता विश्वविद्यालय अध्ययनका क्रममा भएको थियो, जुन उनको जीवनको अन्त्यसम्म अटुट रह्यो । मैक्स ब्राँड स्वयम् समकालीन समयको प्रागका प्रसिद्ध लेखक, सम्पादक, विचारक र सफल वक्तासमेत थिए ।

काफ्काका रचनामा आएका पात्रहरू यस्तो प्रतिस्थापित व्यवस्थाका विरुद्धमा आफ्नो स्वर उचाल्छन् तर असहमतिका ती स्वरहरू स्थापित व्यवस्थाको अगाडि असहाय हुन्छन् ।

काफ्काको मृत्युपछि मैक्स ब्राँड ठूलो धर्मसंकटमा परे । तर, उनले काफ्काको अन्तिम इच्छाविपरीत उनका सबै अधुरा कृति ‘द ट्रायल’, ‘द क्यासल’, (१९२६) तथा ‘अमेरिका’ (१९२६) सहित हैकमी बाबुलाई लेखेको सय पृष्ठ लामो चिट्ठी र उनको डायरीका पानाहरूलाई समेत स्वयम् सम्पादन गरेर प्रकाशित गराए, जुन आज विश्व साहित्यको महत्त्वपूर्ण दस्तावेजको रूपमा रहेको छ ।

मरणोपरान्त पनि काफ्काको चाहना पूरा भएन । नियति, काफ्काको अभौतिक-सत्तातिर हेरेर व्यंग्यले हाँस्यो ।

नियतिको चासो

व्यक्तिको इच्छा, चाहनाविपरीत नियतिको चासो भावी मानवतासँग जोडिएको थियो ।

मैक्स ब्राँडले यो कार्य सम्पन्न नगरेका भए हुन सक्छ, फ्रान्ज काफ्का आज आफ्ना कृतिहरूको माध्यमले विश्वमा अमर हुन्थेनन् होला । साहित्य संसारमा भावी युगका जागरुक पाठकहरूबीचमा लोकप्रिय पनि भैरहने थिएनन् होला र सायद काफ्काको नाम पनि रहने थिएन होला ।

यो साहित्य संसारको विडम्बना नै हो कि मैक्स ब्राँड आफ्ना रचनाहरूबाट भन्दा बढी काफ्काको कृति सम्पादन र प्रकाशन गरेको सन्दर्भले विश्वमा बढी प्रतिष्ठित भएका छन् ।

दर्शन, कला र साहित्यको इतिहासलाई केलाउने हो भने पनि भन्न सकिन्छ कि प्लेटो नभएको भए सुकरातलाई भावी विश्वले पाउन गाह्रो हुन्थ्यो । भाइ थियो नभएका भए भिन्सेन्ट भ्यानगग कला संसारमा हुन्थेनन् । स्वामी विवेकानन्द नभएका भए रामकृष्ण परमहंसको आज अध्यात्ममा जुन विश्वव्यापी ख्याति र चिनारी छ, त्यो अवश्य हुन्थेन होला । नेपाली साहित्यमा पनि मोतीराम भट्ट नभएका भए आदिकवि भानुभक्त आचार्य आज जुन सिंहासनमा विराजमान छन्, सायद त्यस आसनमा विराजित हुन्थे किक हुँदैनथे, के भन्न सकिन्छ र ?

नियतिले अभौतिक काफ्कालाई भन्यो, ‘दुःख नमान ! मेरो चासो भावी मानवताका लागि युगको आवश्यकता र मागअनुसार नयाँ विचारहरू जन्माउनुमा छ । यसका लागि मैले कसैलाई निमित्त बनाउनैपर्छ । त्यस्तो अवस्था सिर्जना गर्नैपर्छ, जसको गर्भवाट त्यो जन्मिन्छ । तिम्रो भौतिक, बौद्धिक र संवेदनशील अस्तित्वलाई मैले त्यो परिस्थितिबाट नहिँडाएको भए तिमीले मानव मनको अथाह पीडालाई कसरी व्यक्त गर्न सक्थ्यौ ? तिम्रो साहित्यिक प्रेरणाको स्रोत चार्ल्स डिकेन्सको जीवनलाई नै हेर न । मैले उनलाई पन्ध्र वर्षको उमेरसम्म कारखानामा काम गर्ने बालश्रमिकको भयावह त्रासदीपूर्ण अनुभवबाट नहिँडाएको भए उनले 'डेविड कापरफिल्ड'जस्तो कृति मानव समाजलाई कसरी दिन सक्थे होलान् ? दोस्तोएव्स्कीलाई घोर गरिबी अनि दुःखदायी घटना र परिस्थितिबाट नहिँडाएको भए र साइबेरियामा कठोर जेल जीवन नभोगाएको भए उनले अपराध र दण्डजस्तो अमर कृति कसरी रचना गर्न सक्थे होलान् ?’

नियतिले काफ्कालाई भविष्यतिर इंगित गर्दै अगाडि भन्यो, ‘तिम्रो नामबाट भाषाशास्त्रीहरूले काफ्काई-संसार भन्ने नयाँ पदावली बनाउनेछन् । यो पदावलीले अभिव्यक्तिको विधामा मायावी बिम्बलाई अर्थ्याउनेछ । यो मायावी बिम्बलाई अनेक रूपमा साहित्यकारहरूले प्रयोगमा ल्याउनेछन् र आगतका धेरै विशिष्ट चिन्तक तथा साहित्यकारहरूले यसै विधिलाई अपनाएर उत्कृष्ट साहित्य सिर्जना गर्नेछन्, अनि नोबेल पुरस्कारबाट सम्मानित हुनेछन् । भावी पुस्ताका जागरुक पाठकहरूले पनि तिम्रो कृतिलाई आ-आफ्नै विचार र सन्दर्भअनुसार नयाँ अर्थ दिनेछन् । अभिव्यक्तिमा उपन्यास विधाको अस्तित्व रहुञ्जेल तिम्रो नाम अमर रहनेछ ।’

नियतिको कुरा सुनेर अब भने आफूले भौतिक स्वरूपमा भोगेका सम्पूर्ण दुःख-कष्टलाई बिर्संदै काफ्काको मुहारमा मोना लिजाझैँ रहस्यमय हाँसो फैलियो ।

प्रकाशित मिति: शनिबार, मंसिर ३, २०७९ ०७:३३